ABD: yükselen liberalizm- sesi duyulan otoriterlik ve Türkiye Grafik 1: Kaynak:

Transkript

1 Haftanın Ortası Güncel konularla her Çarşamba Geçen hafta Vox ta çıkan ABD de Otoriterliğin Yükselişi isimli makale oldukça dikkat çekiciydi. Odağında, turuncu saçları ve çekinmeden kullandığı aşırı ayrımcı söylemiyle hiçbir politik geçmişi olmayan Trump ın, Kasım 2016 başkanlık seçimi geri sayımında Cumhuriyetçi seçmenler arasında öngörülemeyen yükselişini nasıl olup da yakaladığı var. Söz konusu makaleyi okuduktan sonra, ABD nin politik dengeleri içinde tam ters tarafta yer alan Demokrat kesimdeki dinamikleri de daha detaylı merak etmekten alamıyor insan kendisini. Keza, ABD nin sağ seçmeninde ırkçı bir söylem yılların Cumhuriyetçi Partisi (GOP) te derin bir yarılmaya neden olurken, Demokrat Parti tarafındaysa sosyalist aday Sanders ın Başkanlığa en yakın isim Hillary Clinton dâhil tüm partinin eksenini merkezden sol tarafa doğru çeken önermeleri daha büyük bir değişimin sinyallerini taşıyor. Döngüsel hareketler çerçevesinde bu değişimin dünyanın birçok yerinde etki yaratacağı ve Türkiye deki politik dengeleri de etkileme potansiyeli taşıdığını kavramak önemli. ABD: yükselen liberalizm- ayrımcı söylemiyle hiçbir politik sesi duyulan otoriterlik ve geçmişi olmayan Trump ın, Türkiye Kasım 2016 başkanlık seçimi geri sayımında Cumhuriyetçi Geçen hafta Vox ta Amanda Taub (konservatif) seçmenler arasında tarafından kaleme alınan öngörülemeyen yükselişini nasıl ABD de Otoriterliğin olup da yakaladığı var. Yükselişi (The Rise of American Makalenin bizler açısından da Authoritarianism) isimli makale ilginç olmasının nedeniyse, çıkış oldukça dikkat çekiciydi. noktasının Trump değil; seçmen Odağında, turuncu saçları ve davranışları açısından otoriter çekinmeden kullandığı aşırı Grafik 1: ABD Cumhuriyetçi ve Demokrat Başkan Adayları Anketler Kaynak: The Economist, Egeli & Co. 1

2 söylemlerin nasıl ve neden (Clinton) dâhil tüm partinin destek bulmakta oluşu. eksenini merkezden sol tarafa Söz konusu makaleyi doğru çeken önermeleri daha okuduktan sonra, ABD nin büyük bir değişimin sinyallerini politik dengeleri içinde tam taşıyor. ters tarafta yer alan Yeni ABD Başkanını Demokrat (liberal) kesimdeki belirleyecek dinamikleri dinamikleri de daha detaylı gerçekten anlamak süper bir merak etmekten alamıyor gücün nereye dümen insan kendisini. Keza, kıracağını ve elbette ABD nin sağ seçmeninde Türkiye ye olası ırkçı bir söylem yılların yansımalarını kestirebilmek Cumhuriyetçi Partisi (GOP) te açısından çok önemli. Keza, derin bir yarılmaya neden ABD den lerde olurken, Demokrat Parti (DP) yükselerek dünyaya ve tarafındaysa sosyalist aday Türkiye ye kısmen etki eden Sanders ın Başkanlığa en liberal görüşlerin ardından hem yakın isim Hillary Clinton sosyal hem ekonomik anlamda Grafik 2: ABD Nüfusu İçinde Göçmenlerin Payı Kaynak: Census Bureau, Egeli & Co ler ve 1990 larda Reaganizm ile zirve yaparak ABD ye hâkim olan konservatif dalga; sadece Orta Doğu ve Asya da inşa edilen yeşil kuşak üzerinden bile Türkiye de önemli kırılmalar yarattı. Şimdi ise, devran dönüyor. Tohumları Bill Clinton döneminde atılan, Obama nın hem seçilebilmesinin yolunu açan hem de döneminde altyapısı sağlamlaşan, 2008 krizi ile beraber ABD içinde artık yerleşerek Kasım daki başkanlık seçiminde demokratların önermelerini şekillendiren liberalleşme; uzunca sayılabilecek bir süre boyunca yeniden özgürlükçü bir dönemin ABD için gelmekte olduğuna işaret ediyor. Döngüsel hareketler çerçevesinde bu değişimin dünyanın birçok yerinde etki yaratacağı ve Türkiye deki politik dengeleri de etkileme potansiyeli taşıdığını kavramak önemli. ABD de hem demografik değişimin kaçınılmaz sonucu olarak hem de özellikle milenyum kuşağının vereceği ivmeyle demokratları daha sola, cumhuriyetçileri 2

3 daha liberal bir çizgiye değişim dinamiklerini getirebilecek bu dalga, mercek altına almakta dünyaya yayılırken önümüzdeki fayda var. 10 yıllık ve belki daha uzun bir sürede Türkiye de belki de Otoriterliği ne besler? yepyeni kırılmaların da Eğitim, gelir seviyesi, yaş, din tetikleyicisi olabileceğinden ve mezhepsel farklar bile yakından incelenmeyi hak otoriter söylemler söz konusu ediyor. olduğunda aynı potada Bu amaçla Vox taki birleşebilmekte. Peki, hangi makaleden yola çıkarak, hareketlenme sonucunda bu ABD de hem Cumhuriyetçi kadar farklı altyapılara sahip hem de Demokrat kanattaki insanlar bir araya gelerek, Grafik 3: Önseçimler Öncesinde ABD Başkan Adayları Kaynak: Al Jazeera, Egeli & Co. radikal/ırkçı/faşist söylemler eşliğinde otoriter bir liderin peşinden gidebilmekte? ABD deki korkunç Trump örneği üzerinden Vox un yaptığı çalışmaya göz atalım beraber. University of Massachusetts Amherst ten Doktora öğrencisi MacWilliams ın tezinde gösterdiği üzere, diktatörler değil ama otoriter söylemlerin peşinden giden seçmenlerin çoğunluğu, yabancı korkusu, düzen değişiminin yarattığı tedirginlik ve bir tehdit veya tehdit algısı üzerinden oluşan endişelerle tercihlerini belirliyor. Hayatlarının, düzenlerinin tehdit edildiğini düşünen insanlar, kontrolü ele alarak yeniden düzen getirecek, kendilerini yabancılardan ve değişimden koruyacak güçlü liderlere ihtiyaç duyuyorlar. Vanderbilt University den Hetherington ve University of North Carolina dan Weiler ın 2009 da beraber yazdıkları kitaptaysa, ABD seçmenlerini ayrıştıran faktörlerin başında finansal krizler veya başka değişkenlerin yerine, otoriter büyük bir seçmen grubunun tercihleri bulunuyor. Bu 3

4 nedenle, kendisini uzunca bir süredir geleneksel değerlerin ve düzenin partisi olarak konumlayan GOP un, çok da planlanmamış bir şekilde ABD deki iki partili sistem içindeki otoriter eğimlileri kendine çektiği söylüyorlar. Son yıllarda artan göçün yarattığı demografik ve sosyal değişimlerin yanına ekonomik zorlukların da eklenmesiyle, ABD li seçmenin önemli bir kısmı güçlü bir liderin ortaya çıkarak eski düzeni geri getirmesini, değişimin yarattığı belirsizliği ortadan kaldırmasını ve kendilerini yabancı hissettikleri ortamda eski imtiyazlarını geri getirmesini arzuluyorlar. Bildikleri ellerinden kaymakta olan ve genelini beyaz Amerikalıların oluşturduğu bu kesim cumhuriyetçiler etrafında birleşirken, Trump da kendi radikal söylemini devleştirecek uygun zemini yakalamış oluyor. Amerika yı Yeniden Güçlü Yapalım sloganı ile beraber basit, anlaşılır, güçlü ve cezalandırmayı öngören söylemleriyle bu grubun sesini oluşturarak tahmin edilemeyen bir yükselişin de mimarı haline geliyor. Grafik 4: ABD Başkanlık Yarışı- Demokratlar ve Cumhuriyetçilerinin Önseçimleri Kaynak: National Journal, WEF, Egeli & Co. 4

5 Söz konusu akademik çalışmalarda vurgulananlardan yola çıkarak, seçmenin ne zaman otoriter söylemleri destekleyebileceğini öngörmek mümkün. Otoriterlik eğilimli seçmenler diğer seçmenlere göre değişimin getirdiği düzensizlik hakkında daha derin korkular taşıyorlar. Güçlü bir liderin ortaya çıkmasını ve gerektiğinde güç kullanarak değişimi geriye sarmasını istiyorlar. Tehdit olarak algıladıkları durumlarla, savaşmayı da onaylıyorlar. Bireylerin genellikle gizli tuttukları otoriterlik eğilimlerini tetikleyen çoğunlukla bir düşman üzerinden yaratılan bir fiziksel tehdit algısı ve sosyal değişim korkusu oluyor. Sonuçta değişim olan toplumlarda bu tür korkuların yükselmesi ya seçmenin önemli bir kısmının otoriter denebilecek politikalara yönlenmesiyle; ya da toplumda bu korkuları harekete geçiren, bu korkulara vurgu yapan liderlere yönelmeleri ile sonuçlanıyor. ABD de bu dinamik Trump gibi bir kişilikte sağ seçmeni birleştirirken, dünyanın başka ülkelerinde benzer korkuları kaşıyarak oluşturulan basit, güçlü, tehditkâr ve anlaşılır söylemlere sahip politikacılar otoriter özellikleri üzerinden lider konumuna yükselebiliyorlar. ABD açısına geri dönersek, Trump Cumhuriyetçilerin başkan adayı olarak önseçimleri kazanmasa da (ki kazanma olasılığı az değil), Trump ın yarattığı dalga ABD politik hayatında yeni bir dönemin başladığına işaret ediyor. Trump a cumhuriyetçi seçmen içinden yükselen beklenmedik seviyedeki destek, 2016 seçimleri sonrasında Trump benzeri aşırı söyleme sahip politikacıların giderek daha fazla görüleceğinin bir nevi habercisi. Keza, Trump ın yükselişi kendi başına bir olay olmaktan çok, ABD deki cumhuriyetçi seçmen içinde değişime karşı yükselen otoriterlik eğiliminin bir sonucu olarak algılanmakta. Amerikan toplumunun içinden geçtiği değişim ise, artan yasal göçmenlerle sosyal yapının giderek çeşitlenmesi, cinsiyet üzerinden belirlenen çizgilerin giderek kalkması, beyaz Amerikalıların artan oranda daha önce hiç yüzleşmedikleri şekilde ırk sorunu ile karşı karşıya gelmeleri ve çalışan beyaz kesimin giderek kendini ekonomik olarak tehdit altında hissetmesi. Bu değişimleri tehdit olarak algılayan bir grup, sosyal düzenin ve hiyerarşik yapının eskiye dönmesini, kaos içinde algıladıkları dünyaya bir düzen getirilmesini istiyorlar. Bu da içlerinde gizli gizli akan otoriterlik damarının ortaya çıkmasında tetikleyici rolü üstleniyor. Sosyal değişim ve IŞİD gibi fiziksel tehditlerin aynı anda var olduğu zamanlar ise, ABD de uyandırdığı otoriterlik eğilimleri üzerinden Trump gibi demagoglar ve geleceğin Trumpları için yaşanabilir bir ortamın doğması sonucunu yaratıyor. Cumhuriyetçi parti içindeki mevcut polarizasyon, GOP un geleceği ile ilgili 5

6 önemli endişeler yaratmakta. Demografik, ekonomik ve politik güçlerin etkisi ile radikalleşen, iyice otoriter çizgiye kayan bir grup cumhuriyetçi seçmenin karşısında daha ılımlı ve değişimle mücadeleye daha barışçıl yaklaşan başka bir cumhuriyetçi seçmen grubunun varlığı; 2016 seçimlerinin ötesinde Cumhuriyetçi Parti içinden çıkacak bir liderlik rekabeti sonucu GOP un bölünebilmesi olasılığını ortaya çıkarıyor. Cinsiyet, seksüalite, ırk dinamiklerinde mevcut eğilimin devam etmesinin beklenmekte oluşu, GOP içindeki otoriterlik eğilimlerinin de kuvvetleneceğinin habercisi. bir parti haline gelirken; öncesinde nispeten merkezde Demokratlar tam tersi bir bulunan ve beyaz seçmenin noktaya konumlanmaktalar. ağırlıkla desteklediği partinin, İnsan haklarını savunan, ırksal, liberal söylemlerde ABD dinsel ve cinsiyet açısından standartlarında radikal eşitlikten yana; sosyal değişimi kaçabilecek önermelerden uzak organize ederek destekleyen durmaya çalıştığını izlemek söylemlerle otoriter eğilimli mümkün. seçmen açısından iyice itici bir Keza, Demokrat parti içinde hale gelmiş durumdalar. geleneksel olarak ağırlığı oluşturan merkezciler, Reagan döneminde ekonomide ve dış Demokratlar da daha sola politikada birçok yanlışın giderken düzeltildiğine inanmakta. Hatta Demokrat Parti nin geçmişine parti içinden 2003 te ABD nin bakınca, oğul Bush dönemi Grafik 5: ABD nin Değişen Demografik Yapısı Diğer yandan Cumhuriyetçi Parti bölünmese bile, otoriter eğilimlerin artan oranda söylemlere yansıması yerel seçimlerde sorun olmazken, gelecekte başkanlık seçimlerinde partinin başarı sansını giderek azaltıyor. ABD de Cumhuriyetçilerin partisi geleneksel değerlere bağlılık ve sosyal değişimle savaş üzerinden otoriter eğilimlerin karşılık bulduğu Kaynak: PEW Research, Egeli & Co. 6

7 Grafik 6: ABD Seçmeni- Liberal Görüş Yükseliyor Kaynak: Gallup, Egeli & Co. Irak işgaline dahi destek veren bir kısım milletvekili bulunmakta. Ancak, zaman içinde ABD nin Irak ta Vietnam dan da daha büyük bir çamura saplandığının netleşmesiyle; ekonomi tarafında da finans sisteminin aşırı deregülasyonunun ve düşen vergi oranlarının yarattığı ekonomik sorunlar patlak vermeye başladıkça, Demokratların söylemlerinde de değişim göstermekte. Irak işgalinden Obama nın seçilmesine kadar geçen ve aslında çok da uzun sayılamayacak süre içinde Demokrat Parti içinde merkezcilerin gücü giderek azalırken, daha önce çekinilen ortodoks liberal söylemlere vurgunun arttığını izleyebiliyoruz de Obama nın seçilmesi sonrasında iyice patlak veren küresel ekonomik kriz ise demokrat partililer ve demokrat seçmen açısından değişim sürecini daha da hızlandıran önemli bir faktör olarak karşımıza çıkıyor. Hatta Obama nın başkanlık döneminde ona destek veren genç kalabalık ve karmaşık demografik yapıdaki milenyum neslinin; Obama nın politikalarını yeterince liberal bulmamaları sonucunda talepleriyle partiyi daha sola çektiklerini bile söylemek mümkün. Sözkonusu milenyum neslinin Ferguson olayları sonrasında güçlenen Siyah Hayatlar Önemlidir (Black Lives Matter) hareketine verdiği destek buna önemli bir örnek. Diğer yandan, Obama nın 2008 başkanlık kampanyasına büyük destek vermiş ancak Başkan ın krizi 7

8 yaratan büyük bankalar ve şirketokrasi ile mücadelesini yetersiz bulan milenyum kuşağının Wall Street i İşgal Et (Occupy Wall Street) hareketinde öncü rol almasını da diğer önemli örnek olarak not etmek gerek. Occupy Wall Street hareketi bir anda parlamış ve bir süre sonra gücünü kaybetmiş olsa da, milenyum kuşağının daha liberal bir yaşam için talepleri, başka yerel koşullar veya olaylar üzerinden ABD de eşitsizliğe olan tepkileri her an yeniden alevlendirebilecek bir potansiyel güce sahip. Dolayısıyla, aynı milenyum kuşağı temsilcilerinin ABD de 2038 e kadar hem nüfus hem de seçmen içinde ağırlıklarının giderek artacak olması; demokrat parti içindeki sola kayan değişimin devam edeceğinin en önemli habercisi. Keza, söz konusu 30 yaş altı milenyum kuşağına ait seçmenler, demokrat başkan adayları içinde kendini sosyalist olarak konumlandıran ve beklenmedik bir çıkış yakalayan 74 yaşındaki Sanders ın en büyük destekçileri. Grafik 7: ABD-Jenerasyonlara Göre Nüfusun Zirve Yılları Kaynak: ZeroHedge, Egeli & Co. Demokrat parti içinde başkan algılanıyor. Obama nın adaylığı yarışı Clinton ve ardından gelmesi beklenen Sanders arasında geçmekte. Clinton döneminde sosyal Clinton açık ara önde olsa da politikaların giderek daha Sanders a demokrat özgürlükçü bir noktaya delegelerden gelen sürpriz gitmesi; ekonomik güçteki destek Kasım daki politikalarda ise devletin başkanlık yarışında ipi ekonomideki rolünün göğüslemesi beklenen Clinton ın artırılması bekleniyor. Bu da söylemlerini piyasa odaklı çerçevede, Clinton un 2016 olmaktan, sola doğru yöneltmiş seçim söylemi nasıl kendisinin durumda. Obama ile rekabette olduğu Demokrat Parti içinde 2008 kampanyasına göre daha Obama nın politikaları, solda sayılmaktaysa; merkezde olduğu iddia Clinton un başkanlık dönemi edilebilecek Clinton ın uygulamalarının da demokratlar politikalarına göre solda sayılsa açısından partinin daha liberal da demokrat seçmenin özelikle bir çizgiye kayması ile küresel krizi sonrası eşitlik sonuçlanması bekleniyor. arayışı üzerinden şekillenen Keza, ABD nin değişen ekonomik isteklerini demografik yapısı içinde karşılamakta yetersiz kendini çok konservatif 8

9 Resim 1: ABD Başkanlık Seçimlerinde İlkler kendi söylemlerinin özgürlük ve eşitlik taleplerine yaklaştırılması zorunluluğunu doğuruyor. Clinton ekonomik olarak nasıl Obama dan daha solunda önermelerle 2016 seçim kampanyasını yürütmekteyse, Trump ve temsilcisi olduğu otoriter seçmen kitlesi bir yana; bir sonraki cumhuriyetçi başkan adayının da oğul Bush tan daha özgürlükçü önermelerle cumhuriyetçi seçmeni yakalamaya çalışması gerekiyor. ABD de değişen demografik yapı, politik başarı için ekonomik ve sosyal politikalarda bu değişimi zorunlu kılıyor. görenlerin oranı 2009 dan bu yana hızla düşerken; kendini çok liberal görenlerin oranı da hızla artıyor seçilerinde genç olan nüfus ağırlıkla cumhuriyetçi başkanlar Reagan ve Bush a destek vermişti. Bugünün milenyum kuşağını oluşturan gençler ise bir önceki kuşaktan çok farklılar. Yapılan araştırmalarda ortaya çıkan milenyum kuşağının özgürlük taleplerinin gençliklerinden çok Kaynak: InGraphico, Egeli & Co. Irak Savaşı ve küresel krizin etkileri içinde büyümüş olmalarından, ABD tarihinde ırksal açıdan en çeşitli ve en az milliyetçi grubu oluşturmalarından kaynaklanıyor. Milenyum kuşağının ABD nüfusunu domine edeceği önümüzdeki 30 yıllık sürede hem demokratların hem de cumhuriyetçilerin temsilcisi politikacılar açısından bu durum, iktidar olabilmek için 9 Ve Türkiye de politika yapma biçimi açısından anlamı Tüm bu yazılanlara bakarak, ABD deki politik döngüler içinde uzunca bir süre demokratların fiziksel olarak ve/veya fikren iktidarda kalacağını iddia etmek mümkün. Bu ana değişim hattının Obama döneminde Orta Doğu daki izdüşümün nasıl olduğunu

10 Suriye, Irak ve İran örneklerinden iyi kötü kavramış durumdayız. Dış politikada cumhuriyetçi ve demokrat başkanlar arasında çok derin farklar oluşmayabiliyor; ancak ABD de daha liberal demokrat bir yönetimin dünyaya yayacağı değişim dalgası zaten dış politika üzerinden değil; Türkiye dâhil birçok ülkeyi iç politika dengeleri açısından etkileyecek potansiyele sahip görünüyor. Türkiye özelinde ise ABD den gelen değişim dalgaları çerçevesinde mevcut ayrışma ortamından geri dönüş; sancılı da olsa kaçınılmaz görünüyor. AKP-MHP ekseninde otoriterler ve daha özgürlükçüler eksenlerinde ayrışmalar/birleşmeler; ABD den yükselen liberal dalgalara tutunarak yükselmek için CHP nin kendini yeniden tanımlaması; aynı resim içinde Kürt politikacıların savaşla olan bağlarını kopartarak azınlık hakları ve eşitlik talepleri üzerine kuracakları politikalar hep yeni dönemin konuları olarak karşımıza çıkacak gibi. Değişimin kolay olmadığı bilgisini sürekli akılda tutmak da elbette çok önemli. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji Bu doküman Egeli & Co. Portföy Yönetim A.S. ( Egeli & Co. Mersis No: ) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. SPK düzenlemelerine tabi ve SPK tarafından düzenlenen yetki belgesine sahip, kendine değer yaratmaya adamış bağımsız bir portföy yönetim şirketidir. (Yetki belgeleri: PYŞ /PY.34 YD.14/638). Portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmeti veren Egeli & Co yılından bu yana, dürüst ve seçkin yaklaşımı ile yerli ve yabancı kurumsal yatırımcılara, aile şirketlerine ve özel bireysel portföylere hizmet etmektedir. Başarısı, yatırımcıları için yurtiçi ve yurtdışında geliştirdiği finansal ürünler ile değer yaratma becerisinden gelmektedir. Egeli & Co. yu diğerlerinden ayıran fark alternatif varlık sınıflarına ve yatırım temalarına odaklanmasıdır. Egeli & Co. Türk sermaye piyasalarındaki alternatif yatırım temaları alanında bulunan geniş bilgi, tecrübe ve geçmiş performansı ile yatırımcıları için uzun vadeli yatırımlarla önemli getiriler yaratmaktadır. YASAL UYARI: İşbu araştırma raporu, ticari iletişim ve ticari elektronik ileti olmayıp sadece ekonomik konjonktür ile ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/ veya ortadan kaldırabilir. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 10