Cinsiyet: Östrojenin yağ dokusunu artırıcı etkisi nedeniyle her vücut ağırlığı birimi için kadınlar erkeklerden daha fazla yağ içermektedir.

Transkript

1 Obezite, enerji alımının tüketimden daha fazla olduğu durumlarda yağ dokusunun artışıyla ortaya çıkan, ciddi tıbbi sorunlar yaratabilen önemli bir sağlık problemidir. Çocuklukta obezite yaşamın ilk yılı, 5-6 yaş arası ve puberte döneminde artış göstermektedir. Belki de daha önemlisi erişkin yaşlarda görülen obezite vakalarının %30 kadarında başlangıcın çocukluk çağlarına dayandığı bilinmektedir. Obezite sıklığı ırk, yaş ve cinsiyete göre farklılık göstermektedir. Obezite prevalansı siyah ırkta daha yüksek bulunmuştur. Kız çocuklarında sıklık, genelde erkeklere göre daha fazladır. Gelişmiş ülkelerde obezitenin yüksek sosyokültürel düzeylerde daha sık olduğu gösterilmektedir. Çocuk ve adolesanlarda aşırı ağırlıklı olma ve obezite prevelansı bütün dünyada artış göstermektedir. Türkiye de yapılan çeşitli araştırmalara göre çocuklarda obezite prevelansının %1,9 ile %30,7 arasında değiştiği bildirilmektedir. Vücutta yağ dokusunun fizyolojik olarak en yüksek olduğu iki dönem süt çocukluğu dönemi (%28 kadar) ve prepubertal dönemdir (%25 kadar). İlk yaşta, özellikle ilk 6 ayda şişmanlık sıktır. Çocuğun yürümesi ve hareketlerinde artış nedeniyle bir yaşından sonra şişmanlık sıklığı giderek azalır. Prepubertal dönemde kız ve erkek çocukta şişmanlık sıklığında ikinci bir artış gözlenir. Menstürasyon başladığı sırada kız çocuklarının önemli bir oranında ağırlık fazlalığı görülür. Erkek çocuklarında ise pubertenin ilerlemesi ile yağ dokusunda azalma dikkati çeker. Obezite Türkiye de de özellikle şehir çocuklarında önemli bir sağlık sorunu konumundadır. İstanbul da 6-10 yaş arası kız çocuklarının %15,2 sinin ve erkek çocukların %13,2 sinin fazla ağırlıklı olduğu saptanmıştır. Kocaeli ilinde yapılan bir çalışmada okul çağı çocuklarında hafif obezite sıklığı %9, obezite sıklığı ise %4,1 oranında bulunmuştur. Türkiye deki obezite oranı yaklaşık olarak %6-7 kadardır. İstanbul ilinde yapılan bir çalışmada fazla tartılı olma prevalansının kızlarda yaşlarında %21, erkeklerde yaşlarında %27 ile en yüksek düzeye çıktığı görülmüştür. Ülkemizden başka bir araştırmada ise yaş arası çocuklarda, şişmanlık oranı kızlarda %7,1, erkeklerde 1 / 6

2 ise %3,5 olarak bulunmuştur. Şişmanlık ile hipertansiyon, kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, dejeneratif artrit, tromboflebit gibi birçok hastalık arasında sıkı bir ilişki olduğu, şişman kişilerde yaşam süresinin kısaldığı, ayrıca erişkin şişmanların büyük çoğunluğunda bu durumun başlangıcının çocukluk yaşlarına uzandığı iyi bilinmektedir. Bu nedenle çocukluk yaşlarındaki şişmanlık günümüzde önemli bir sağlık sorunu olarak ele alınmaktadır. Sağlık Bakanlığı nın dikkatini bu konu üzerine yoğunlaştırması ve gelecek nesillerin sağlık sorunlarını şimdiden planlamaya başlaması oldukça doğru bir yaklaşımdır. Çocuklardaki aşırı kilo riskinin gençlik obezitesine neden olma riski düşünüldüğünde, gençlik dönemi obezitesinin önlenmesi ile ilgili stratejilerin ilk adımının çocukluk döneminde atılması gerekmektedir. OBEZİTENİN OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1. Demografik Faktörler Yaş: Yaş ilerledikçe fiziksel aktivite azalır ve bu nedenle de enerji ihtiyacı azalmaktadır. Böylece vücut ağırlığının artması ile yaş arasında pozitif bir ilişki vardır. Cinsiyet: Östrojenin yağ dokusunu artırıcı etkisi nedeniyle her vücut ağırlığı birimi için kadınlar erkeklerden daha fazla yağ içermektedir. 2. Genetik Faktörler Günümüzde obezitenin, genetik predispozisyonu olan kişilerde çevresel faktörlerin etkisi ile ortaya çıktığı kabul edilmektedir. İkizler ve evlat edinilen çocuklarda yapılan çalışmalarda çekirdek ailelerde obezite geçişi %30-50, evlat edinilen çocuklarda %10-30, ikizlerde ise %50-80 arasındadır. Çocuğun obez olma şansı; her iki aile obez ise %80, sadece biri obez ise 2 / 6

3 %40, her ikisi de obez değilse %14 dür. 3. Çevresel Faktörler Şişmanların fazla yeme isteğinin ve beslenme biçiminin aile çevresinden edinilen bir alışkanlık olduğu ileri sürülmektedir. Çocuklar için, yeme genellikle sosyal bir durumdur. Çocukluk çağında obezite gelişiminde anne-babanın beslenme tarzı, öğün sayısı, günlük aktivite şekli etkili olurken, okul çağı ve adolesan dönemde bireyin gününün büyük bir kısmını geçirdiği eğitim merkezindeki kantin ve yemekhanelerde sunulan besinlerin içerikleri ile eğitim programları, önerilen fizik aktivitenin yeri etkili olmaktadır. 4. Davranışsal Faktörler Diyet ve Yeme Alışkanlıkları: Obezitede en önemli faktör hızlı ve fazla yeme davranışıdır. Bugün, toplumların beslenmesinde yağdan, sukrozdan, sodyumdan zengin, posadan fakir bir diyetin yer aldığı görülmekte, işlem görmemiş gıdaların tüketimi giderek azalmaktadır. Esas problemin, diyetin yağ ve karbonhidrat kısmındaki dengesizlikten kaynaklandığı ve beslenme bilgisi ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Bebeklik dönemindeki beslenme şekli çocuğun ileri yıllardaki beslenme alışkanlığını belirler. Anne sütü ile beslenmenin obezite oluşumunu önleyici etkisi iyi bilinmektedir. Çocuk her ağladığında biberon ile süt vermek, muhallebi gibi kaloriden zengin besinlere erken başlamak ve bunları fazla miktarda vermek çocuklarda şişmanlığa yol açan yanlış uygulamalardır. Hızlı yeme ve az çiğneme de obezite oluşumunda kolaylaştırıcı faktörlerdir. Modern yaşamın getirdiği beslenme alışkanlığında kalori ve yağ yoğunluğunun fazla oluşu (fast food tarzı beslenme) obezite sıklığının artışında bir risk faktörüdür. Günde üç ya da daha fazla beslenen ve öğünlerini düzenli tüketen kişilerde, günde bir ya da iki kez düzensiz beslenen kişilerden daha az sıklıkta obeziteye rastlanmaktadır Fiziksel Aktivite (FA): Sedanter yaşam biçiminin bir uzantısı obezitedir. Obezite genellikle düşük FA ile beraberlik göstermektedir. Düşük düzeyde FA nin obezitenin nedeni olmaktan çok sonucu 3 / 6

4 olduğu da düşünülebilir. Fiziksel olarak inaktif bir yaşam sürdürenler ya da inaktif hale gelenler, genellikle aktif kişilere göre daha obezdir. Hareketsizlik, obezite nedeni olarak gözlenmekte, obezite ise hareket eksikliğine yol açarak kısır bir döngü oluşturmaktadır. Televizyon seyretmek ile obezite arasında pozitif ilişki bulunmuştur. Televizyon reklamları, kişinin tükettiği gıdanın nitelik ve niceliklerini etkilemekte, obeziteye yol açan kötü diyet alışkanlıklarına yol açmaktadır. Televizyon seyretme süresi boyunca kişilerin ana öğünlerine ilaveten ara öğün yaptıkları sıkça görülmüştür. Televizyon seyretme süresi fazlalaştıkça kişinin oturma süresi artmakta, bu da BKI inde artışa yol açmaktadır 4 saatten daha fazla televizyon izleyen çocuklarda, 1 ya da 1 saatten daha az televizyon izleyen çocuklara göre daha yüksek olarak saptanmıştır. 5. İntrauterin Etkiler İntrauterin dönemdeki maternal faktörlerin, postnatal obezitede etkili olduğu bugün bilinmektedir. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı sırasında gebe olan ve gebeliğinin ilk iki trimestrinde ağır açlık yaşayan gebelerin doğan çocuklarında, 8 yaşında iken obezite sıklığı iki kat fazla bulunmuştur. Düşük doğum tartısının erişkin yaşlarda abdominal yağlanmaya neden olduğu da gösterilmiştir. Diyabetik anne çocuklarında 8 yaşlarında obezite oranı yüksek bulunmuştur. 6. Psikolojik Faktörler Bazı çocuklarda psikolojik sorunlara tepki olarak aşırı iştahsızlık görülebileceği gibi, bazılarında bu tepki fazla yeme şeklinde ortaya çıkar. Anne baba ve çocuk arasındaki ilişkiler, ev ortamındaki problemler, arkadaş grupları tarafından kabul edilmeme, derslerdeki başarısızlıklar bireyin ruhsal yapısını etkileyerek beslenme bozukluklarına neden olmaktadır. OBEZİTEYE YAKLAŞIM Klinik olarak obezite çocuklarda yaş ve cinse göre hazırlanan, yaşa göre boy, yaşa göre ağırlık ve boya göre ağırlık için referans değerlere göre oluşturulmuş persentil eğrileri kullanılarak tanımlanır. Erişkinlerde ise vücut kütle indeksi (BMİ) kullanılarak yapılır. 4 / 6

5 Çocukluk çağında endojen ve eksojen nedenler arasında gerçekten de çocuklarda büyük bir kısmında altta yatan neden yoktur. Yani eksojen nedenler ön plandadır. Bunlar arasında da hatalı beslenme ilk sırada gelen nedendir. Obezite çocuklarda beraberinde psikososyal sorunlar, kan yağlarında yükselme (hiperlipidemi), karaciğerde yağlanma (hepatik stetoz), şeker dengesinde bozulma gibi sorunlara yol açmaktadır. Dolayısıyla yukarıda belirtilenler faktörler incelenmeli ve hatalı beslenmenin düzenlenmesi için yemek içeriğinin ve yeme biçiminin düzeltilmesi gerekmektedir. Bu amaçla; Aktivitenin düzenlenmesi önerilmelidir. Gece yatmadan önce kaloriden zengin yiyeceklerin alınmaması Hızlı yemek yemenin, sık ve seyrek yemenin terk edilmesi Taze meyve, sebze ve kuru baklagiller gibi posalı yiyeceklerin alımının desteklenmesi Yemekler arasında abur cubur tarif edilen kaloriden zengin atıştırmaların önlenmesi Hamburger, döner ekmek, pizza, tost gibi hazır gıdaların yenmemesi Reçel, bal, yağ, ekmek, pilav, makarna, börek, mantı, kızartma, hamur ve sütlü tatlıların, boya maddeleri içeren şekerli yiyecekler gibi karbonhidrat ve yağdan zengin gıdaların kısıtlanması Kolalı içecekler, hazır meyve suları, çikolata, gofret, şeker, pasta, kek gibi gıdaların kısıtlanması Çocuklar büyüme evresinde oldukları için günlük alınan kalorinin ortalama %12 si büyüme için kullanılır. Verilecek besinlerin normal büyümeyi sağlayacak, yeterli kalori ve esansiyel besinleri içeren, protein, kalori ve yağ içeriği bakımından dengeli olmasına dikkat edilmelidir. Çocukluk dönemi obezitesi tedavisi zordur, hem fiziksel hem de duygusal bir hastalıktır. Dahası obez çocukların ileride obez bir birey olma, hastalıklara ve hatta ölüme neden olma olasılığı oldukça yüksektir. Bu yüzden önceden önlemimizi almak hayati önem taşır. Tedavinin başında ailenin eğitilmesi önemlidir. Genellikle aileler bu durumu bir sorun olarak görmemektedir. Obez ailelerin suçluluk hissi, savunmacı bir tutum sergilemelerine neden olmaktadır. Tedavinin başarısı için ailenin olaya katılması ve amacın ne olduğunu bilmesi gerekir. Tüm dünyada obez çocukların tedavisinde model olarak multidisipliner bir yaklaşım kullanılmaktadır. Tedavi ekibi doktor, çocuk hemşiresi, diyetisyen, psikolog, fizyoterapist ve çocuğun annesinden oluşmalıdır. 5 / 6

6 Obezite tedavisinde başarılı olabilmek için, öncelikle etiolojik faktörlerin belirlenmesi, alınan enerjinin kısıtlanıp, tüketilen enerjinin arttırılmasına yönelik davranış şekillerinin yerleştirilmesi gerekmektedir. Dr. Ahmet Memeşa Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Çocuk Gastroenterolojisi Uzmanı 6 / 6