ÜNİTE HEDEFLER AİLELERLE SOSYAL HİZMET İÇİNDEKİLER AİLE YAŞAM DÖNGÜSÜ. Doç. Dr. Gülsüm Çamur Duyan

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER AİLE YAŞAM DÖNGÜSÜ Ailelerle Sosyal Hizmet Uygulamalarında Aileyi Değerlendirme Ve Aileye İlişkin Bir Anlayış Geliştirmek Amacıyla Aile Yaşam Döngüsü Modeli Yeni Evli Ve Çocuksuz Çiftler İlk Çocuğun Aileye Katılımı: Ebeveyn Olma Aşaması Ergenlik Çağında Çocuk Bakımı Yapan Aileler Gençlik Çağında Çocuk Bakımı Yapan Orta Yaşam Dönemindeki Aileler İlleri Dönemdeki Aileler AİLELERLE SOSYAL HİZMET Doç. Dr. Gülsüm Çamur Duyan Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Ailelerle sosyal hizmet uygulamalarında aileyi değerlendirme ve aileye ilişkin bir anlayış geliştirebilecek, Değerlendirmenin önemli bir boyutu olan gelişimsel aşama-aile yaşam döngüsü modelini anlayabilecek, Farklı yaşam dönemlerindeki ailelerin genel özellikleri ile aile ve evlilik bağlamında yaşanan olası sorunları anlayacak ve bu bigileri aileyi değerlendirmede nasıl kullanacağınızı öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 8

2 AİLE YAŞAM DÖNGÜSÜ Aile evlilikle başlayan, kurucularının ölümüne kadar uzanan dinamik bir yapı ve süreç olarak anlam ve işlev kazanmaktadır. Ailenin içinden geçtiği bu evreler, aile yaşam döngüsü olarak kavramsallaştırılmıştır. Aile yaşam döngüsü aileyi zaman içinde değişen bir sistem olarak kurgular ve ailenin bu değişim süreci içinde geçirdiği evreleri tanımlar. Aile yaşam döngüsü, profesyonel uzman ve danışmanlara aile içi sorunların belirlenmesinde, müdahale teknikleri ve yararlı yaklaşımlar planlanmasında faydalı bir kuramdır. Bir anlamda aileyi değerlendirmede kullanılacak bir model olup, aileye ilişkin bir anlayış gelişrmeye yardımcı olur. Aile ve çiftlerle çalışan profesyoneller, aile üyelerinin ilişkilerinde yaşanan sorunlarla çalışırken aile içi iletişimde çatışmaya neden olan faktörlerin belirlenmesinde ailenin yaşam evrelerinden yararlanırlar. Aile yaşam döngüsü evliliğin başlamasından, eşlerin ölümüne kadar geçen süreçte, roller ve ilişkilerde değişimin gerektiği farklı aşamalardır ve döngünün her aşamasında aile çeşitli sorunlarla yüz yüze gelir ve yeni beceriler kazanır. Aile bu yeni duruma uyum sağlayamazsa kriz yaşanır ve geçiş zorlanır. Her döngüde geçirilen süre, işlev, rol, değer, amaç, sorumluluklar, gereksinimler birbirinden farklılık gösterir Aile yaşam döngüsü ile ilgili geliştirilen ve kullanılan modeller, yaşam süresi boyunca evlenme, çocuk doğurma, çocuk yetiştirme, çocukların evden çeşitli nedenlerle ayrılması, eşlerden birinin ölmesi durumu gibi ana geçiş noktalarını saptamaya çalışmıştır. Aile yaşam döngüsü modeli, aileyi yaşam döngüsüne sahip bir organizma gibi görmektedir. Çekirdek ailede aile yaşam döngüsü, evlenme ile başlayan, çocukların doğması ve büyümesi ile genişleyen, onların evden ayrılması ile küçülen ve son olarak eşlerden birinin ya da her ikisinin ölümüne kadar süren aşamalar olarak tanımlanmaktadır. İnsanların evlenip aile kurarak, çocuk yetiştirerek ve kendi çocuklarının da yeni aileler kurarak sürdürdükleri sosyal sürece aile yaşam döngüsü denir. Bu kavram zaman içerisinde aile yapısında ve düzeninde oluşan değişiklikleri tanımlamak ve incelemek için de kullanılır. Aile yaşam döngüsü; aile yapısında ve örgütünde meydana gelen değişiklikler olarak tanımlanmaktadır. Buna göre aileler, birbirini takip eden aşamaları izleyen bir süreç yaşarlar. Aile yaşam döngüsü, yetişkin rollerinde birtakım geçişler ve evrelerle belirlenir. Aile döngüsü içinde en önemli dönüm noktaları, evlenme, ilk çocuğun Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 doğumu son çocuğun doğumu, son çocuğun evden ayrılması (boş yuva) ve dulluktur. Hill (1964:26) bir ailede dokuz dönüm noktası saptamıştır: 1. Kuruluş: yeni evlenmiş, çocuksuz. 2. Yeni ana-babalar: İlk çocuk üç yaşına gelinceye kadar. 3. Okul öncesi: İlk çocuk 3-6 yaşlarında, belki yeni bir kardeş. 4. Okul çağı ailesi: İlk çocuk 6-12 yaşında, belki yeni bir kardeş 5. Ergen çocuklu aile: İlk çocuk yaşında, belki yeni bir kardeş. 6. Genç yetişkinli aile: İlk çocuk 22 yaşında ya da daha büyük, ilk çocuk evden ayrılıncaya kadar. 7. Yerleştirme yeri olarak aile: İlk çocuğun ayrılmasından son çocuğun ayrılmasına kadar. 8. Ana-babalık sonrası aile: Çocuklar evden ayrıldıktan sonra, baba emekliye ayrılıncaya kadar. 9.Yaşlılık ailesi: Babanın emekliye ayrılmasından sonraki dönem. Her aile kadın ve erkeğin evlenmesi ile kurulur. İlk çocuğun doğması ile karıkocanın rollerine anne-baba rolü eklenir; aile yeni bir döngüye geçer ve ailenin yaşam tarzı değişmeye başlar. Çocukların doğması ile aile genişlemeye başlar. Aile içinde rol ilişkileri ve işlevleri çocuklar büyüdükçe değişiklik gösterir. Çocuk sayısının artmasıyla genişleyen aileler, çocukların genç yetişkinler olarak bağımsız yaşamak ve evlenmek amacıyla evden ayrılmaları ile küçülür. Son çocuğun evden ayrılması ile boş yuva dönemi olarak adlandırılan yeni bir dönem başlar Emeklilik de ailede yaşanan bir başka dönemin başlangıcını ifade etmektedir. Aile döngüsünü oluşturan olaylar toplumsal ve kültürel değişimlerin etkisi altındadır. Örneğin, evlilikten son çocuğun yetiştirilmesine kadar geçen süre son yüzyıl içerisinde gitgide kısalmıştır. Aile yaşam döngüsündeki bu tarihsel değişimler aile yaşam döngüsünün de değişmesine neden olmuştur; orta yaşlı büyük anababalar, dört kuşaklı aileler ortaya çıkmış, çiftlerin ana babalık sonrası dönemi (yaşlılık dönemi) uzamıştır. Aile yaşam döngüsündeki olaylar, bunların birey üzerindeki toplumsal ve psikolojik etkilenmeyi de beraberinde getirmektedir. Örneğin, ilk çocuğun doğuşu yalnızca eş oluştan ana baba oluşa doğru bir rol değişikliği getirmez, aynı zamanda benlik kavramı ve güdülenme ile ana babalarda çözülmemiş çocukluk çatışmalarını da uyandırır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Aile içinde önemli dönüm noktaları ile aile üyeleri arasında rol ilişkilerinin, iletişimin ve aile işlevlerinin değişimi de gerçekleşmektedir. Ayrıca farklı yaşam döngüleri ailede işlevlerin değişimine etki yapabilmektedir. Aile bireylerinin birbirine saygı ve güvenini, çatışmayı ele alış yeterliğini, gerginlik ve değişimleri, problemler karşısındaki tutum ve davranışlar, aile ve evlilik doyumu gibi boyutlardan beş grup değişkenin aile yaşam döngüleriyle olan ilişkilerini incelemiştir. Sonuç olarak, problem çözme işlevinin farklı yaşam döngülerine ve cinsiyete göre değişmediği ortaya çıkmıştır. Ayrıca evlilik doyumunda kadınların puanlarının eşlerden daha yüksek çıktığı ve bu doyumun yaşam dönemlerinin ilk ve son döngüsünde (yeni evliler ve çocuklarını evden gönderen çiftlerde) daha yüksek olduğu bulunmuştur. AŞAMALAR DUYGU SORUNLARI AŞAMAYA ÖZGÜ KRİTİK GÖREVLER ve AİLE İŞLEVLERİ Bağlanmamış yetişkin Yeni evlenmiş çift Çocuk bakımı yapan aile Okul öncesi çocuğa sahip aile Okul çağında çocuklu aile Ebeveyn çocuk ayrılığını kabul etme Evliliğe bağlanma Yeni üyeleri evlilik sistemine kabul etme Yeni kişiliği kabul etme Çocuğun aile dışında ilişkiler kurmasına a) Aileden farklılaşma b) Arkadaş ilişkileri kurma c) İşe başlama a) Evlilik sistemini oluşturma b) Ebeveyn rollerini oluşturma c) Eşin ziyarete gelen ailesi ve arkadaşlar için oda hazırlama a) Evliliğe uyum sağlama b) Ebeveyn rollerini üstlenme c) Büyük ebeveynlere oda hazırlama a)çocuğun ihtiyaçlarını aile sistemine uydurma b) Ebeveynlerin enerjilerinin çocuğa doğru harekete geçirmesi, çocuğa yönelik harcamaları ve çocuk olduğu için eve ziyaretlerin artmasından dolayı evin gizliliğin giderek yok olması a)çocuk toplumla etkileşime girmek suretiyle aile sistemini geliştirme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 izin verme b)çocuğun eğitimsel başarısının desteklenmesi Ergenlik çağında çocuğu olan aile Çocuğun bağımsızlığına izin vermek için aile sınırlarında esnekliği artırma a) Özgürlük/sınırlar arasında denge kurmak için ebeveyn-çocuk ilişkilerinde değişiklikler olması, b) İş yaşam ve evlilik sorunları üzerinde yeniden odaklaşma Launching center (akşam yemeklerinde birlikte olma) Orta yaşlı ebeveynler Emeklilik Aileye giriş ve çıkışları kabul etme Çocukların evden gitmesine izin verme ve diğer kaygılar duymaya başlama Emekliliği ve yaşlılığı kabul etme c) Yaşlı nesil için ilgilenmeye başlama a) Gençlerin çalışma, okul ya da evlilik yaşamına katılmalarını farketme b) Destekleyici bir ev ortamını sürdürme a) Evliliği yeniden oluşturma, b)çocukların eşleri ve onların büyük çocukları dâhil aileyi yeniden düzenleme, c) Ebeveynlerin yaşlanması ile ilgilenme a) Emekliliğe uyum sağlama, b)ebeveynlerin ve eşin ölümü ile baş etme, c) Baba ocağını kapatma, d)birey ve eş olarak işlevselliği sürdürme, e) Orta nesli destekleme. Kaynak: Becvar ve Becvar (1982:33-36)'a göre ailenin yaşam döngüsü. Konuyla ilgili kaynaklarda sık kullanılması nedeniyle en geniş gruplamaya göre tanımlanan aile yaşam döngüsü, bir başka kuramcıya göre şu şekilde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre aile yaşam döngüsü şu şekilde ele alınmaktadır. 1. Başlangıç: Çocuksuz yeni evli aileler. 2. Bebekli dönem: İlk çocuk 30 aylık. 3. Okul öncesi dönem: İlk çocuk 30 aylık 6 yaşında. 4. Okul çağı dönemi: İlk çocuk 6-13 yaşında. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 5. Ergenlik dönemi: İlk çocuk, yaşında. 6. Ayrılma dönemi: İlk çocuğun evden ayrılması ile başlayan ve son çocuğun evi terk etmesiyle biten dönem. 7. Boş yuva dönemi: Son çocuğun evden ayrılmasından emekliliğe kadar olan dönem. 8. Yaşlılık dönemi: Emeklilikten her iki eşin de ölümüne kadar süren dönem. Aile yaşam döngüsü Carter ve McGoldrick tarafından ilk çocuğun geldiği son aşama dikkate alınarak (yaşına göre ) sınıflandırma yapılmaktadır. Carter ve McGoldrick in yapmış oldukları aile yaşam döngüsü sınıflandırması aşağıdaki gibidir. I. Döngü: Çocuksuz-yeni evli çiftler II. Döngü: İlk çocuğu 13 yaşın altında olan çiftler III. Döngü: İlk çocuğu ergenlik/ilk gençlik döneminde olan çiftler (İlk çocuk yaşları arasında) IV. Döngü: İlk çocuğu iş/okul yaşamında olan çiftler-orta yaşam döngüsü (İlk çocuk 21 ve üzeri yaşta) V. Döngü: İleri dönemdeki aileler-tüm çocuklarını evden göndermiş aileler. Kaynak: Erişim tarihi: Haziran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 I. DÖNGÜ (ÇOCUKSUZ -YENİ EVLİ ÇİFTLER) Bu döngü evlenme ile başlar. İlk çocuğun doğumu ile sona erer. Evliliğin ilk yıllarında eşlerin birbirlerine ve evlilik yaşantısının getirdiği diğer rollere (genişleyen aile ile ebeveynlerin eşlere yükledikleri roller, iş ve arkadaş çevresinin yüklediği roller gibi) uyumun söz konusu olduğu bir dönemdir. Eşlerin birbirlerinin fikirlerini öğrendiği ve birbirlerine alıştığı devreyi içerir. Bu döngünün temel işlevi eş olmaktır. Evlilik kavramı, aile kavramına göre daha belirgindir. Aile bir grup ya da örgüt, evlilik ise karşı cinsten iki kişinin birlikte yaşamak, yaşantılarını paylaşmak, çocuk yapmak ve yetiştirmek gibi amaçlarla yaptıkları bir sözleşme dir. Evlilik kurumsallaşmış bir yol, bir ilişkiler sistemi, kadınla erkeği karı-koca olarak birbirlerine bağlayan, doğacak çocuklara belli bir statü sağlayan ve toplumsal yönden üzerinde devletin kontrol, hak ve yetki iddiası bulunan yasal bir ilişki biçimidir. Tüm toplumlarda işlevi hemen hemen aynı olan evlenme, evlenme biçimi olarakda toplumdan topluma farklılıklar gösterir. Sınıflanma yapılmak istenirse, oturulan yere göre, eş sayısına göre, eşin seçildiği gruba göre üçe ayrılabilir. 1. Oturulan Yere Göre; a) Matrilokal: Erkeğin kadının evinde oturması, b) Patrilokal: Kadının erkeğin evinde oturması, c) Neolokal: Kadın ve erkeğin ailelerinden ayrılarak kendi evlerinde oturması. 2. Eş Sayısına Göre; a) Monogami: Tek eşle evlilik, b) Poligami: Çok eşle evlilik, kendi içinde bölümlere ayrılır b.1.) Poliandri: Bir kadının aynı anda birden fazla erkekle evlenmesi b.2.) Polijini: Bir erkeğin aynı anda birden fazla kadınla evli olması 3. Eşin Seçildiği Gruba Göre, a) Endogami: Akraba evliliği b) Egzogami: Akraba dışı evlilikler. Eş olmak iyi günde kötü günde sağlıkta ve hastalıkta birlikte ve birbirine destek olmaktır. Maddi, manevi, ekonomik, duygusal olarak eşler birbirlerini tanırlar. Ev işleri çocuk bakımı ve yetiştirilmesi, paranın harcanması, karar alma süreci gibi aile içi görev ve sorumluluklarda, eşitlik ilkesi doğrultusunda hareket Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 etmek gerekmektedir. Çift olmak, eş olmak, ne ilişki için kendinden tamamen vazgeçmek ne de kendisi için ilişkiden vazgeçmektir. Eşle birlikte her iki tarafın da ihtiyaçlarının dikkate alındığı bir ilişki dengesi kurmak önemlidir. Kadınlar, annelik rolleri nedeniyle çoğu kez kendisi olmayı unutur ve tüm yaşamını, hayallerini ailesi ve çocukları üzerine kurgular. (saçını süpürge etmek deyimi gibi). İlerleyen yıllarda bu tutumları nedeniyle pişmanlık ve hayal kırıklığı yaşayabilirler. Evlilikte her bireyin özerkliğinin olduğunun evli çiftler tarafından unutulmaması gerekir. İyi bir çift olmak öncelikle iyi bir ekip olmaya benzetilebilir. Bu nedenle ilk döngünün nasıl geliştiği çok önemlidir. Aile sosyal hizmet uygulamalarında hangi döngüde aile karşımıza gelirse gelsin genel bir ön değerlendirme ile ailenin kuruluş aşamasın ilişkin genel bir kanıya ulaşmak amacıyla bilgi toplamak yararlı olacaktır. EŞ SEÇİMİ Eş seçiminin başarıyla gerçekleşmesi için taraflar evlilikten olan beklentilerini, amaçlarını çok iyi saptamalı, beklenti düzeylerinin gerçekçi olup olmadığını değerlendirmelidirler. Bireylerin evlilik zamanının saptanmasında en genel anlamda fiziksel, duygusal, sosyal ve ekonomik olgunluğa ulaşmış olmaları öngörülmektedir (İl, 1999). Sürecin en önemli boyutları sosyal ve duygusal olgunluk olarak ele alınmaktadır. Bireyin olgunlaşması sürecinde sosyal olgunluğu, bireylerin başkalarının yönlendirmesinden ziyade kendi kendilerini yönlendirebilme becerisi geliştirmeleri şeklinde açıklamak mümkün. Kendi kendini yönlendirebilen kişiler kararlarını kişisel ilgileri doğrultusunda alabilirler. Duygusal olgunluk ise, bireyin ebeveynine ve diğer kişilere olan duygusal bağımsızlığından kurtulmayı gerektirir. Duygusal olgunlaşma paylaşmayı, almayı, verebilmeyi ve bunları başkalarını zorlamadan, duygusal yoğunluğa kapılmadan gerçekleştirebilmeyi öngörür. Eş seçimiyle ilgili olarak literatürde farklı teoriler yer almaktadır. Eş seçimiyle ilgili çeşitli teoriler vardır. Bunlardan bazıları: Psikanalitik kuram, eş seçmeyi çocukların ana-babadan yola çıkarak karşı cinse hissettikleri yakınlık ve hayranlığa bağlamakta, bilinçdışı karmaşık süreçler yoluyla kızların baba, erkeklerin, anne özelliklerini taşıyan kişileri eş seçme eğilimlerinin yüksek olduğu vurgulanmaktadır. Ortak özellik kuramına göre, eşlerde bulunan özelliklerin birbirlerine göre benzer özellikler ya da farklı özellikler olması gerektiği hususunda karşıt iki görüş bulunmaktadır. Zıt özellikler kuramına göre eş seçiminde bireylerin kendilerinde olmayan niteliklere sahip olan kişileri seçmelerinin evlilik başarısını artıracağına inanılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Birbirini tamamlayan gereksinimler görüşüne göre ise eş seçiminde, bireysel gereksinimlerin doyumu nun önemli olduğunu, benzeyen ve birbirlerini tamamlayan özellikleri olan eş olarak seçmenin eşleri başarıya götüreceği belirtilmektedir. Uyaran-değer-rol kuramı da eşlerin birbirlerini tanımaya yönelik kur yapma ve arkadaşlık döneminin üç aşamasını vurgulamaktadır. Uyaran-değer-rol kuramını geliştiren Murstein (1982) göre eşler, kendilerine en iyi davranmaya çalışan, bireyleri seçerler. Eşler, birbirlerinin yarar ve sadakatini, aralarındaki ilişkilerin farklı noktalarında test ederler ve denerler. Bağlanma Kuramı: Bowlby (1980) bağlanma kuramını bireylerin kendileri için önemli ve özel gördükleri diğer kişiler için geliştirdikleri güçlü duygusal bağlar olarak tanımlamıştır. Bağlanma kuramı, insanın yakın duygusal ilişkiler kurma ihtiyacını kavramsallaştırmaktadır. Bu kuram hem tüm canlı türlerinde doğuştan var olan bağlanma sisteminin nasıl işlediğini hem de farklı yaşam deneyimlerine yanıt verebilmek amacıyla bağlanma stratejilerinde ortaya çıkan bireysel farklılıkları inceleme çabası olarak tanımlanabilir. Psikodinamik Kuram: İnsanlar bilinçli veya bilinçsizce kendi narsistik ihtiyaçlarını doyuran eşler arar. Eşlerden biri baskın ve agresifken, diğer eş boyun eğici veya mazoşistçik düşüncelere sahip olabilir. Yani insanlar ego ideallerine en iyi hizmet edecek kişiyi eş olarak seçerler. Evlilik aracılığıyla bu egolarını gidermeye çalışırlar. Yükleme Kuramı: Fincham, Bradbury, Baucom tarafından geliştirilen evlilikte yükleme kuramı en genel düzeyde, insanların neden diye başlayan sorunları nasıl cevapladıklarıyla ilgili bir kuramdır. Evlilik ilişkisinde nedensel ve sorumluluk yüklemelerinin önemi üzerinde durmaktadır. Niyet, güdü ve suçluluğu içeren sorumluluk yüklemelerinin uyumlu ve uyumsuz eşlerin birbirinden daha iyi ayırt ettiği ileri sürülmektedir. Sevgi Evrimi Kuramı: Wilson ın bu kuramına göre sevgi üç içgüdüden kaynaklanmaktadır. Korunma, koruma ve cinsel dürtüdür. Korunma iç güdüsüne göre eşe bağımlı davranış korunma ihtiyacından kaynaklıdır. Bu durum da ilk çocukluk yıllarında anane figürü tarafından korunma ihtiyacının bir devamı niteliğinde sayılabilir. Eş seçiminde özellikle erkekler annelerine benzeyen kadınları seçme eğilimlerindedirler. En genelde ele alınan eş seçimi teorileri ise aşağıdaki gibi ele alınmaktadır. 1. Benzerlik ilkesi: Sınırlı bir bireyler grubu içinde yaş, ırk, din, etnik köken, toplumsal sınıf, eğitim ve kişilik benzerliğine dayanılarak seçim yapılır. Benzerlik (homogami) ilkesi benzerlerin birbirini çektiği gerçeği üzerine yapılandırılmıştır. 2. Bütünleme ilkesi: Eşlerin özellikle kişilik açısından farklı ve tamamlayıcı özelikleri nedeniyle seçildiğini savunur. Karşıtların birbirini çektiği gerçeğine dayanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Eşlerin evlilik yaşamına uyum sağlaması kendi iç dünyaları ve ailesinde gördüğü eş ilişkisi (ana-babasındaki eş olma modeli) ile oldukça ilişkilidir. Eş ilişkisinin birçok boyutu vardır. Bunlardan bazıları şöyledir: Ekonomik. Duygusal. İletişim, yakınlık, bağımlılık vb. Güç dağılımı, erkek egemenliğinden eşitliğe doğru. Fiziksel güç. Diğer ilişkiler açısından eşler arasındaki sınırlar; arkadaşlar, geniş aile ve çocuklar gibi, sınırlar ince olabilir, eş tarafından kontrol edilebilir ya da esnek olabilir. Cinsellik, cinsel yakınlıktan tecavüz ve sömürüye doğru. Çocuk bakımı, paylaşılmış ve kadın sorumluluğu olarak görülmüş. Serbest zaman aktiviteleri, evin günlük işleri. Anlaşılacağı gibi bu boyutların karmaşıklığı, yaşam döngüsü geçişlerinin ne kadar zor olacağının bir göstergesidir. Kaynak: ler/aile_olmak.pdferişim tarihi: Haziran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 İlk döngüde evlilik uyumu ile ilgili sorunlar: 1. Eşlerin evliliğe güç, sosyoekonomik statü ve kariyer açısından dikkate değer farklılıklarla başlaması. 2. Eşlerden birinin işsiz veya mesleki becerilerden yoksun olması, parasal açıdan birinin öbürüne bağımlı olması. 3. Erkeğin karısını işinden, arkadaşlarından, ailesinden izole etmeye çalışması, mali açıdan kontrolü veya fiziksel açıdan sindirmeye çalışması. 4. Çiftlerin tanıştıktan veya evlendikten çok kısa bir süre sonra önemli bir kayıp yaşaması. 5. Eşlerden birinin evlenme nedeninin bir an önce kendi ailesinden uzaklaşma isteğinin olması. 6. Eşlerin aile geçmişlerinde din, eğitim, sosyal sınıf, etnik grup, eşlerin yaşları vb. açısından önemli farklılıkların olması. 7. Eşlerin kardeş sayıları ve ilişki ağının yapısı. 8. Çiftlerin ikamet yerlerinin ailelere uzak veya yakın olması. 9. Çiftlerin geniş aileye parasal, fiziksel veya duygusal yönlerden bağımlı olması. 10. Çiftlerin erken (20 yaşından önce) veya geç (35 yaşından sonra) evlenmesi. 11. Çiftlerin tanıştıktan sonra 6 aydan daha kısa veya üç yıldan daha fazla bir süre içinde evlenmesi. 12. Arkadaşlar ve aile olmaksızın düğünün gerçekleşmesi. 13. Kadının evliliğin ilk yılında veya evlilikten önce hamile kalması. 14. Eşlerin ebeveyn veya kardeşleri arasındaki ilişkinin zayıf olması. 15. Eşlerin çocukluk veya ergenlik dönemini mutsuz olduğu dönem olarak geçirmiş olması. 16. Eşlerin geniş ailesindeki evlilik ilişkilerinin sağlam olmaması, çatışmalı bir ailede büyümesi. 17. Eşlerden birinin veya her ikisinin açık veya kapalı olarak erkeklerin haklarının, ihtiyaçlarının veya ayrıcalıklarının evlilikte baskın olduğunu düşünmesi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Evliliğin ilk yıllarında eşler yıllar geçtikçe gelişecek olan ilişkilerinin temelini kurarlar ve birlikte seçim yapma, para kazanma, gelecek için plan yapma, karar verme gibi konularda birbirlerine alışmaya ve uyum göstermeye çalışırlar. Evliliğin gelişme sürecinde çiftin bulunduğu ilk düzey, bir ilişkiyi oluşturma düzeyidir. Bu düzey zamanla evliliğin başlarında, balayı bitiminde, beklenmedik zorluklar, güçlüklerle karşı karşıya kaldıklarında değişebilir. II. DÖNGÜ (EBEVEYN OLMAK) İlk çocuğu 0-12 yaşları arasında olan çiftler yaşam döngüsünün bu aşamasında incelenmektedir. Bu döngü, esasında aile için bir kaç döngüyü kapsayabilir. Ebeveyn olmak (ilk çocuğun doğumu), ilk çocuğun okul öncesi döneme (0-6 yaş) ve okul dönemime girmesi, ikinci bir çocuğun aile yaşamına girmesi gibi ailenin birkaç döngüyü bir arada yaşamasına neden olur. Ebeveyn olmak, yaşamın en belirgin aşamalarından biridir. Çocuk olduktan sonra yaşam asla eskisi gibi olmaz. İlk çocuğun doğması karı-kocanın ana-baba rollerini üstlenmesiyle hızla gelişir. Ailede rollerin yeniden belirlenmesi yolu ile ailenin yaşam tarzı değişebilir. Ebeveynlerin birçoğunun yeni bebekleriyle sonsuz bir sevgi ilişkisine girdikten sonra, onların güzel, hoş ve aileye kendine özgü bir katkı sağlayacağını düşünürler. Bununla birlikte, ilk zamanlardaki değişiklikler, neredeyse ebeveynler için bir şok yaşantısıdır. Uykunun bölünmesi, günlük planların ertelenmesi, bebeğin gelişimi ya da kişinin ana-baba olma ile ilgili kendi yeterliği konusundaki endişeler bu duruma örnek olarak verilebilir. Meydana gelen bu ani değişiklikler, yeni ebeveynler ve ilişkileri üzerinde kaos, şok yaratabilir. Bu aşamada ebeveyn olmaya ilişkin, sözel ya da sözel olmayan, sonsuz ödüller de vardır ve bu aşamada gerçekçi beklentilerden çok, romantik fanteziler ve diğer beklentiler vardır. Annelik-babalık daha geniş anlamda ebeveynlik, statüde otomatik bir değişme meydana getirir. Bu nedenle eğitime devam etme ve/veya çalışma yaşamından dolayı eşler tarafından, bu aşama ertelenebilir. Bununla birlikte yaşanan duygular ve sosyal baskılar nedeniyle, genç çiftlerin çocuk sahibi olup olmayacakları veya ne zaman çocuk sahibi olup olmayacaklarına dair gerçekçi karar vermek çok zordur. Mutlu bir çocukluk yaşantısına veya iyi bir ebeveyne sahip olan kişiler bu deneyimi kendi çocukları işle yeniden yaşamak isterler. Ancak, bunun tersi de mümkündür. Kadınlar, toplumsal kültürün Çocuksuz bir kadın gerçek bir kadın değildir. görüşünden kolaylıkla kurtulamazlar. Her iki cins için de ebeveynlik, yetişkinliğe kabul edilmek için, son bir bilet olarak görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Kaynak: Erişim tarihi: Mayıs Ebeveynliğe geçiş ve çocukların bakımının günümüzde oldukça zor olduğunu belirtmektedir. Bu konuda eşlerin karşılaştığı zorluklar iki ana başlık altında toplamışlardır. Buna göre; 1. Gerçeğe karşı beklentiler: Yaşamın bu geçiş dönemi romantik hâle getirilir ve gerçek yaşamdan uzaklaşılırsa genç çiftlerde hatalı beklentiler ortaya çıkmaktadır. Bu aşamaya daha az romantik ve daha az beklentiyle giren eşlerin, renkli gözlüklerle (tozpembe) girenlere göre evliliklerinde ve ilişkilerinde daha mutlu olduklarını ifade edilmektedir. Diğer zorluk; 2. Duygusal sistem ve çocuk bakımı: Aile sistemine giren yeni bebek, ailede duygusal ve ilişkisel değişikliklere neden olur. Birçok aile bu olayı dinsel törenlerle kutlar. Çocuğun cinsiyeti, sağlığı, isminin nasıl konulduğu, ne zamandan beri beklendiği, ebeveyn ilişkilerinin türü, diğer aile üyeleriyle ilişkiler, diğer aile üyelerinin evliliği onaylayıp onaylamadığı gibi etkenler yaşanan duygusal tepkiler üzerinde önemli etkiye sahiptir. Çocuk sahibi olmak geniş anlamda diğer aile üyelerinin rollerini değiştirir, bazı aile üyeleri bu rolün gereğini yerine getirirken, bazıları da bundan şikayetçi olur. Aileye katılan her yeni çocuk, aileye yalnızca sayıca bir artış getirmez, aynı zamanda aile hayatının belirgin bir şekilde yeniden düzenlenmesine yol açar. Eğer ilk çocuğu bir süre sonra diğeri izlerse, bu aşama bir süre daha yorucu olmaya devam eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Ödev Aile Yaşam Döngüsü Kendi ailenizin aile yaşam döngüsünü ele alıp, hangi döngüde olduğunuzu belirleyin. Geçmiş döngülerinizde aile sistemi, aile yapısı ve aile içi iletişim ne şekilde ve nasıl gelişti? Konuyla ilgili bir rapor hazırlayınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Ebeveyn görev ve sorumluluklarının bu dönemde gelişmesi beklenir. Anne babalık ve ebeveynlik rolü hem çok keyifle hemde yorucu ve zor bir roldür. Eşler çocuklar, büyükanne ve büyükbabalar birbirleriyle ilgili bir çok beklenti içine girer. Bu beklentiler karşılanmaz ise bu durum zaman zaman yorucu olabilir. Ancak anne babalar çocukların küçücük bir gülümsemesiyle tüm bunları unuturlar. Anne babalık rolü birçok görev ve sorumluluğu birlikte içerir. Çocuklara doğru örnek olmak, Çocukları korumak ve desteklemek, Kuralları ve sınırları öğretmek Kuralları çocuklarla birlikte oluşturmak. Kuralların az, öz ve uygulanabilir olmasına dikkat etmek Sürekli ve tutarlı bir anne babalık tutumu göstermek Hem kendi isteklerini hem de çocuğun isteklerini dikkate alan bir ilişki geliştirmek, Aile içi demokrasiyi ve cinsiyet eşitliğini sağlamak. Bu döngüde çocukların yetiştirilmesi ve eğitimi önemli bir diğer konudur. Kadının annelik rolüne eğitici rolü de eklenir. En büyük çocuğun okula başlamasıyla sıklıkla görülen bir değişim; annenin yeniden çalışma yaşamına dönmesidir. Annenin çalışmasının, anne-çocuk ilişkisi üzerindeki etkilerini araştırmış ve çalışan, işlerini seven anneler, çocuklarına daha iyi davranmakta ve çocuklarına daha çok zaman ayırmakta, buna karşılık çalışan, işlerini sevmeyen anneler çocuklarıyla daha az ilgilenmekte, çocuklar da anneye düşman olmaktadırlar. Aynı gerçek çalışmayan anneler için de geçerlidir, çünkü çalışmadıkları için kendilerini kapana kısılmış hissediyorlarsa ve bunu çocuklarına da yansıtıyorlarsa çocukları da bundan olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu dönemde eşler eğer; ana-baba olmaya kendilerini hazır hissediyorsa ve yaşamlarındaki değişiklikleri, çeşitli düzenlemeleri ve planlarını ana-babalık Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 rollerinin gerektirdiği sorumluluğa göre yapıyorsa, zaman zaman ana-babalığa ilişkin hissedilen yetersizlik duygularını sorun haline getirmeden ve gerekli yardımları alarak atlatabiliyorsa, rol değişimini daha kolay kabul edebiliyorsa çocukları ve eşlerin birbirleri ile olan ilişkileri daha yapıcı olur ve bu dönem daha az sorunlarla atlatılır. III. DÖNGÜ - İLK ÇOCUĞU ERGENLİK/İLK GENÇLİK DÖNEMİNDE OLAN AİLELER Bu döngü en büyük çocuğun ergenliğe ulaşmasıyla başlar; aile genellikle büyüklük sınırlarına ulaşmıştır, bütün üyeler aynı evde yaşamaktadır. III. döngünün temel konuları; Çocuklar için okul, meslek seçimi üzerinde yoğunlaşır. Çocuklarda cinsellik, bağımsız olma duygusu ve hareketlilik gitgide artar. Sigara, alkol, uyuşturucu kullanma kaygıları ortaya çıkar. Anne ve babalarının orta yaşam döngülerine doğru gittikleri de bir yaşam dönemidir. Bu sorunlar ailede bunalımlara yol açabilir, ergenlerle birlikte ana-babalar da bundan etkilenir. Ailede ebeveynler ve çocuk arasında çatışmalar yaşanır. Aile içindeki kuşak çatışması toplumdaki kuşak çatışmasından daha küçük çaplıdır, çünkü ailedeki kuşaklar birbirlerine daha fazla benzerler. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki, gençler genellikle hem kendi kuşaklarıyla, hem de aileleriyle dayanışma duygusu içinde olmaktadır. Aile içindeki kuşak farklılığı, ailenin toplumsallaşma ve kültürel aktarım konularındaki güçlüklerini yansıtmaktadır. Gençler, kuşaklar arasında algıladıkları farklılıkları abartırken, ana-babalar özellikle büyük ebeveynler, aynı farklılıkları küçümsemek eğilimindedir. Sosyal ve ekonomik nedenlerden dolayı ebeveynler, çalışma yaşamına katılmakta ve çocuklarıyla daha az zaman geçirmektedir. Kadınlar çocuk/ların bakım sorunu nedeni ile eğer iş yaşamından uzaklaşmışsa, iş yaşamına geri dönebilir. Geniş aile (büyük ebeveynler ve yakın akrabalar) ile ilişkiler azalmakta; aileler çocuk eğitimine ve çocuklarla ilişkilerine daha çok zaman harcamaktadırlar. Ergenler de duygusal destek için kendi arkadaşlarına yönelmektedirler. Böylece ailenin üyelerine duygusal destek sağlama sistemi işlevinde tehditler oluşmaya başlar. Bu tehdit, alt sosyoekonomik düzeydeki (dezavantajlı kentin kenar bölgeleri) ailelerde daha fazla görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Ergen/gençlerin yaşama ilişkin inanç ve değerleri, giyimleri, konuşma ve yürüme biçimleri, cinsiyet ilişkileri konusundaki görüşleri medyadan etkilenir. Dinledikleri müzik, arkadaş gruplarının tutumlarını yansıtır. Ergenlerin içinde bulunduğu döneminin özellikleri, döneme özgü gelişimsel problemler, yaşantı durumları ailenin ilişki ve etkileşim sistemine yansır ve aile ilişkilerini doğrudan etkiler. Üst ve alt nesiller arasında bazı sorunlar ortaya çıkabilir. Büyük ebeveynler ve ebeveynler arasında meydana gelen çatışmalar, ebeveynlerin evlilik ilişkilerine yansır ve ebeveyn ergen/ genç arasındaki ilişkiyi de etkiler. Nesiller arasındaki yaş farkının az olması rollerde çelişki yaratır. Ebeveynler ve çocuklar kardeşmiş gibi davranır ve bu da ebeveynlerin çocuklarını disipline etmesini zorlaştırır. Burada ebeveynlerin dengeli bir ilişki sistemini oturtması ve gerekirse profesyonel yardım alması gerekebilir. Ergenlerin belirli ölçüler içinde belirli bir konu ya da davranışla ilgili konuşmasını ebeveynler, kendilerine dönük eleştiri kabul ederler ve karşıt bir tavır takınırlarsa iletişim yolları tıkanır. Bu da ergenleri olumsuz davranışlara iter. Bu dönemde özellikle ebeveynler diğer aile üyelerinin (çocuk/ların) istek ve ihtiyaçlarına uyum sağlamak ve cevap vermek zorunda kalır, çünkü diğer aile üyeleri de ailenin yaşam döngüsünde yeni bir aşamaya geçerler. Aynı zamanda ebeveynler, evlilik yaşamları ve meslekleri ile ilgili yeni değerlendirmeler yapmaya başlar. Kadınlar çocukları küçük iken karşılaştığı zorluklardan ve sınırlandırmalardan kurtulur ve belki de ilk kez evin dışında çalışma fırsatını elde eder. Özellikle birden fazla çocuğu olan ebeveynler, ailenin ekonomik durumundan dolayı, çocuk bakımı ve evin ihtiyaçlarını karşılamak için daha çok çalışmak zorunda kalabilir. Ergen/gençlerin aile yaşamına kattığı normal stres ve gerginlik, ebeveynlerin, doyumsuzluk yaşama durumunu gittikçe artırabilir. Aynı zamanda büyük ebeveynler emekli olur, taşınabilir, hastalanabilir veya ölebilir. Bu dönemde ebeveynler kendi ebeveynlerin bakımı için sorumluluk alabilirler. Bu stresli olaylar, ilişkilerin yeniden düzenlenmesine ve gözden geçirilmesine neden olur. Böyle durumlarda eşlerin birbirine ayırdığı zaman az olabilir ve zaman zaman eşler arasında da çatışmalar yaşanabilir. Aile üyelerinin birbirlerini desteklemesi, toplumdan izole edilmesi, geniş ailenin ve toplumun desteğinin olmaması durumunda, aile güçlü olmalıdır ve sınırlarını esnekleştirmelidir. Aksi takdirde aile yaşamı bir bütün hâlinde tehdit altında olur; eşler ve üyeler arasında birlik sağlanamaz. Ebeveynler kendi arasında, ergen ve genç çocukları için oluşturdukları kurallar konusunda anlaşmalıdır. Ergen ve gençlerin ailenin karar verme sürecine katılımı teşvik edilmeli, gerçek kontrol ebeveynlerde olmalı ve neyin uygun olduğuna dair kararı ebeveynler vermelidir. Ebeveynler aile ile ilgili konularda Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 kontrolü elinde tutmalı ve ergenlerin bağımsız, sosyal açıdan sorumlu ve güvenli olduğunu kabul etmelidir. Ebeveynlerin ergen/genç çocuklarının problemleri üzerine tamamen eğilmemesi problemli ergen/gençlerin yetişmesine neden olur; bu durum aileler için bir utanç kaynağıdır ve bunun sonucunda aile yalnızlık duygusu yaşar. Gençlerle ve ergenlerle ilişkiye girmek ve açık fikirli olmak ebeveynler için iyileştirici bir durumdur. Toplumdaki diğer sistemlerle (okul, yasal otoriteler vb.) sosyal ilişki ağını kurmak aile için çok önemlidir. Öğretmenlerle ilişkiye geçmek, doğal destek sistemini güçlendirir ve ailenin toplumdan izolasyonunu azaltır. Bu da aile içi ilişkilere olumlu yönde yansır. Genç/ergenler için bütün toplumsal çevreler ve kurumlar içinde özellikle aile çevresi ağırlığını korur. Gelişimsel açıdan bakılacak olursa, ergenlikten yetişkinliğe geçişte önemli bütün dönüm noktaları aile ile ilgilidir. Bu dönüm noktalarını başarıyla tamamlamak toplumda normatif olarak yetişkinliğe geçişi belirler. Bu dönem ergen ve gençler için kritik bir dönemdir ve ebeveynlerin çocuklarını desteklemesi, onlarla yapıcı ilişki kurması, ihtiyaç ve sorunlarına ilgi göstermesi, açık iletişim içinde olması gibi olumlu yaşantı içinde olmaları, aile ve ergen/genç için bu döngünün sağlıklı bir şekilde atlatılmasını sağlar. IV. DÖNGÜ - ORTA YAŞAM DÖNGÜSÜ Bu dönemde aileler çocuklarını serbest bırakmakta, çocuklar da daha fazla bağımsızlık ve özerklik kazanmaktadır. Ana-babalar için, özellikle anneler için, ilgisini, enerjisini ve zamanını o zamana kadar ailesi üzerinde odaklaştırmışsa sıkıntılı ve zor bir dönem olur. Çocukların evden iş veya okul yaşamı için ayrılması, anneler için önemli bir rol değişimini gerekli kılar. Üstelik bu durum çoğunlukla annenin menopoz döneminin sıkıntılarına rastlar. Bu biyolojik değişim boş yuva olgusuyla birleşince kadınlar için bunalım başlar. Bu döngüde koca da, mesleğinin tepe noktasına çıkmak için bir çaba içindedir ve karısından, aile yaşamından bir ölçüde uzak kalmaktadır. Bu olayların etkileşimi karı-koca için psikolojik bir bunalım kaynağı olabilir. Ailenin belirli sorumluklarının başında, çocuklarının iş sahibi olmalarına yardımcı olmak, mesleki problemlerini anlamak, evlenip bir yuva kurmalarını sağlamak gelmektedir. Eşlerin boş zamanları daha çoktur, daha çok zaman ve enerji gerektiren etkinliklerle uğraşabilirler. Bu döngü, karı-kocanın daha sakin bir yaşamı ve dinlenmeyi tercih etmeleriyle devam edebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Evden yavaş yavaş ayrılmayı planlayan çocuklar ile boş yuva, orta yaşam krizleri gibi durumlar aile yaşamını büyük ölçüde yansıtmaktadır. Bunun yanı sıra orta döngüde, anlamlı bir yaşamın sonu, bireylerin kendi yaşamlarını sorgulaması, yaşamla ilgili çeşitli gerilemelerin olduğu, depresyon ve ölüm döneminin belirginleşmesi de meydana gelmektedir. Kadınların temel görevi olan çocuk bakımı işlevi büyük ölçüde tamamlanmıştır. Bu dönemde kadınlar, diğer dönemlere göre yaşam kalitelerinin daha iyi olduğunu ifade etmektedirler. Erkekler, daha iyimser görünürler; çünkü temel odakları ve benlik saygısı kaynağı olan kariyerlerinin en üst noktasına ulaşmışlardır. Evlilik yaşamında bu döngü, evlilik doyumunun en düşük olduğu aşama olarak da belirtilmektedir. Çocukların evden uzaklaşma çabası ve hareketliliği içinde olması ve eşlerin çocuk bakımıyla ilgili görevlerinin tamamlanması artık kendi yaşamlarını, yaşamın anlamını düşünmelerine neden olur. Bu dönemde eşler kendi iç dünyalarına dönmekte ve tüm yaşamlarını gözden geçirmektedir. Ailenin orta yaşam döngüsü, eşlerin de orta yaşamına denk gelmektedir. Fakat bu döngü, orta yaşam terimleriyle örtüşmesine rağmen aynı şey değildir. Orta yaşam döngüsü, orta yaşlarda tamamlanması gereken birçok yaşam döngüsü görevlerinden sadece birisidir. Çocukların evden ayrılmasında olduğu gibi, ailenin rollerinde önemli değişiklikler ve düzenlemeler yapılır. Orta yaşın diğer görevlerinden bazıları; yeniden çift olmak, yetişkin çocuklarla yetişkin ilişkisi kurmak, evlilik ve doğum yoluyla yeni aile üyelerine sahip olmaya hazırlık yapmak, ortaya çıkan sorunların çözümü, büyük ebeveynler için bakım sağlama ve büyük ebeveynlerin ölümü ile baş etme gibi durumlar söz konusudur. Orta yaş dönemi olumsuz kalıplar ve hatalı kavramlaştırmalar ile karakterize edilir. Bu dönemin özelliği, negatif kalıplar ve hatalı kavramsallaştırmalardır. Tersine, gerileyen sağlık hakkında endişe, enerjinin azalması, yaklaşan ölüm nedeniyle demoralize olma duygusunun yerine birçok orta yaşlının sağlık durumu iyidir. Eşler kendini genç ve dinç hisseder. Daha önce yapamadığı birçok seçeneğe sahip olması nedeniyle heyecanlıdır. Orta yaş yeni bir yaşam döngüsü aşaması, boş yuva sendromunda olduğu gibi göreli olarak yeni bir terimdir. Orta yaşam döngüsünde, diğer yaşam döngülerine göre gelir en üst düzeydedir. Amerika da kadınların birçoğu bu aşamada ev dışında çalışmaya başlar. Erkekler ilk defa yaşamlarını yeniden değerlendirme fırsatını bulur. Orta yaş döneminde, boşanma oranlarının artması özellikle kadınların iş yaşamına girmesini zorunlu hâle getirir. Bu döneminin uzaması, aile rollerinin, evlilik ve iş yaşamının, destek sistemlerinin ve yaşam beklentilerinin yeniden değerlendirilmesine neden olur. Bu dönemde bireyler, ilk defa doğumdan bu güne kadar geçen süreyi değil, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 artık kalan yaşamı değerlendirmeye başlar. Bu yeni bakış açısı ile öncelikler değişir. İnsanlar umutlarını ve hayallerini gerçekleştirmeye çalışır. Kimi umutların ve planların kaybedilmesi üzüntüye neden olur. Buna rağmen, insanlar orta yaşı, bir son olarak yaşamazlar, ancak zaman baskısını hissedeler. Çocukların evden ayrılma hazırlığında olması ve kendi yaşamlarını kurma yolunda planlar yapması, kadının iş yaşamına girmesi ve erkeklerin yaşamlarını yeniden değerlendirmesi gibi birbiriyle ilişkili bir dizi faktör; evlilikte mutluluğun azalmasına ve orta yaştaki boşanmaların artmasına neden olmaktadır. Bu faktörlerin hepsi orta yaş dönemindeki evlilik ilişkilerini etkilemesine rağmen, çocukların evden ayrılmaya başlaması ebeveynler için en önemli olaydır. Çocuklar, evden ayrıldıktan sonra çiftlerin mutluluklarının artmasına rağmen; eşleri yaşamla ilgili başka sıkıntılar beklemektedir. Örneğin; yaşlanan ebeveynlerin bakımı gündeme gelir. Hastalıklara yakalanan yaşlıların çoğu çocukları tarafından bakılır. Yaşam süresinin uzaması nedeniyle yaşlı ebeveynlerin bakım dönemi 40 lardan 50 lere yükselmiştir. Çocuk doğurma yaşının ertelenmesi ve çocukların evlendikleri zaman büyük olması nedeniyle orta yaştakiler yaşlanan ebeveynleri, genç yetişkinleri belki de günümüzde çocukları ve çocukların çocuklarına aynı anda bakıma alabilirler ve bu da rollerin değişmesi anlamına gelmektedir. Bu dönemde aile içinde bakım verme kültürel açıdan desteklendiği için kadınlar, stres açısından risk altındadır ve buna kimi zaman sağlık sisteminde gizli hastalar adı verilir. Orta yaşta ebeveynlerin ölümü ile baş etme en önemli sorunlardan bir diğeridir. Orta yaş, ailenin yaşam döngüsünde en uzun aşamadır. Çocukların evden ayrılmaya başlaması ve ebeveynlerin ölümü nedeniyle aile küçülür. Buna ek olarak birçok aile boşanma ve eşlerden birinin ölümü nedeniyle kayıplar yaşar. Kadınlar iş yaşamına girmek suretiyle evden gönüllü olarak ayrılır. Bu dönemin sonlarına doğru genç çocuklar evden yavaş yavaş ayrılma hazırlığı yaşamakta ve kendi aile yaşamını kurma yönünde hazırlıklara başlamaktadır. Ancak aynı evde uzun süredir yaşayan aile üyelerinin, duygusal olarak birbirlerinden ayrılması oldukça güç olmaktadır. Yaşamları boyunca çocuklarıyla güçlü ve sevecen ilişkiler kuran ana-baba, çocuklarını bağımsızlığa teşvik etse de; ayrılık yine de her iki taraf içinde zorlayıcı bir durumdur V. DÖNGÜ - İLERİ DÖNEMDEKİ AİLELER Son çocuğun aileden ayrılmasından sonra ortaya çıkan dönemdir. Bu dönemde eşler artık yaşlılık dönemine de girmiştir. Çeşitli kaynaklar; evlilik yaşantısı içinde mutluluğun, yıllık çocuk yetiştirme süresince ilk yıllara göre gitgide azaldığını ve ana-babalık sonrası dönemin, evlilik mutluluğunun önceki dönemlerden daha az olmadığını belirtmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Yaşlılık döneminde olan kişilerin dikkat etmeleri gereken noktalar; 1. Yaşlarına uygun yeni doyum veren bir yaşama ortamı sağlamak. 2. Azalan gelir miktarına uymaya çalışmak. 3. Günlük yaşantıyı başarıyla sürdürecek rahat bir konut sağlamak. 4. Karı-koca olarak eşlerin birbirlerine ve ailenin diğer üyelerine gereken ilgiyi göstermek. 5. Eşlerden birinin ölümü ile başedebilecek güce sahip olmak. 6. Çocuklarla torunlarla ve akrabalar ile yakın kişilerle ilişkiyi dengeli bir biçimde sürdürmek. 7. Daha yaşlı ve bakıma muhtaç akraba veya yakınların bakımını sağlamak. 8. Yaşamı anlamlı hâle getirmek için çaba harcamak. Evlilik yaşantısında mutluluğun özellikle orta yaşam döneminde (IV.döngüde) azaldığını ama bu dönemde arttığını belirtmektedir. Kadınlar çocuklarının evden ayrılmasına erkeklere göre daha kolay uyum sağlamakta, bu durumu daha kolay kabullenmektedir ve bununla daha kolay baş edebilmektedirler. Kaynak: Erişim tarihi Temmuz Evlilikten sonra çocuk/ların bakımı aşamasında (özellikle ilk üç yaşam döngüsünde) azalan mutluluk düzeyi, bu yaşam döneminde çocukların evden ayrılması ile yine en üst düzeye ulaşır. Mutluluk düzeyi U şeklinde bir süreç izler. Çocuklar evden ayrıldıkça evde yaşanan stres azalır, ancak en yararlı etkisi en son çocuğun evden ayrılması ile oluşur. Evden ayrılma döneminde evlilik mutluluğunun Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 artmasında stresin azalması ve ev işlerinin basitleşmesi en önemli faktördür. Ebeveynler artık çocukları üzerinde odaklaşmazlar, evliliklerini daha fazla düşünürler ve enerjilerini bu doğrultuda harcarlar. Zamanın geçtiğini fark ederler ve eşler ilişkilerinden daha çok şey beklerler. Kadının ev dışına odaklaşması evlilik üzerindeki baskıların bir kısmını ortadan kaldırır. Bu da çocuklar evden ayrıldıktan sonra önemli bir mutluluk kaynağıdır. Ayrıca, ileri yaştaki eşler, yıllardır birliktedir ve stresli çocuk büyütme yıllarında ilişki becerileri geliştirmişlerdir. İleri yaş döneminde evliliğin doğası da; yani ilişkiler, arkadaşlık, ortaklık, eşitlik, tolerans ve ilgilerin paylaşılması gibi değişiklikler gerçekleşir. Bu dönemde çocukların evlenmesi ve torunlar nedeniyle ailenin genişlemesi söz konusudur; eşler, yetişkin çocuklar ve torunlarla olan ilişkiler yeniden tanımlar. Çiftler çeşitli sorunlarla da karşılaşmaktadır. Bu dönemin kendine özgü bir yanı da eşlerin özellikle toplumsal rollerinde meydana gelen değişimdir. Çalışma yaşamı içinde olan karı ve/veya koca emekli olmaya başlar. Emeklilik ve ortaya çıkan boş zamanın değerlendirilmesi bu dönemin en önemli sorunlarıdır. Emeklilik ile meydana gelen gelirde azalama yaşam düzeyinde de düşüşe neden olmaktadır ve en önemlisi yaşlanan fizyoloji ile sağlık sorunları da bütün bu sorunlara eklenmektedir. Bu dönemin önemli bir diğer olayı ve değişimi olarak görülen emeklilik; her şeyden önce yaşamda bir geçiş noktasını gösteren olaydır. Emeklilik olayının ardından birey, kendine özgü rolleri, beklentileri ve sorumlulukları olan yeni bir toplumsal konumdadır. Emekliliğin getirdiği yeni statüye hazırlanmak ve bu statünün getirdiği yeniden toplumsallaşmayı sağlamak eşlerin görevlerindendir. Azalan rollere ve artan boş zamana karşın toplumsal değişim olumsuz yöndedir. Bu dönemde yaşanan bazı değişiklikler (emeklilik, çeşitli hastalıkların ortaya çıkması, çocukların evden uzaklaşması vb.) travmatik hâle gelebilir. Ancak eğer bu son dönemde eş yaşıyorsa, çiftler arasında daha yoğun bir ilişki yaşanmaya başlar ve travmatik olaylarla başedebilme daha kolay hâle gelir. Emekli olan kişi, kendisini aynı yaştaki çalışan kişilerden daha yaşlı hissedebilir. Bu durum onun yeni hayata uyumunu güçleştirir. Bu nedenle yaşlanan kişi kendisini, bir yandan emeklilik yaşantısına alıştırmalı, diğer yandan da evde ya da çevresinde bazı iş olanakları hazırlayarak boşluk duygusundan kurtulmalıdır. Bu dönemi yaşayan kişilerin yakınlarının özellikle eşinin, destek olması gerekir. Bu dönemde eşler, birbirlerini psikolojik yönden desteklemeli ve özellikle ailenin diğer üyelerinin bu konuda özel çaba harcaması beklenir. Aile yetişkin çocukların evlenmesi ve torunların olması ile genişler. Ailelerden ayrılan çocukların eve dönmesi ki; bazıları kendi çocukları ile geri dönerler ya da yaşlı ebeveynlerin eve gelmesi ile aile genişleyebilir, bütün bu olayların her biri bir stres kaynağıdır ve uzmanlardan yardım almayı gerektirebilir. Psikolojik tedavi alsın ya da almasın aileler yeni duruma, rollerin yeniden yapılanmasına uyum sağlamak zorundadır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 Aile ilişkilerinin etkileşimi de önem kazanan bir diğer konudur. Genel olarak çiftler bu yıllarını mutlu geçirmektedir. Ancak bazen de tersi olmakta, daha önce biriken nefret su yüzüne çıkmaktadır. Daha önce kendi çalışma yaşamlarında olan çiftler, emeklilik ile birbirlerinin yaşam alanlarına girerler ve bu alanın paylaşılmasında sorunlar belirebilir. Bu dönem geçilmeden çiftler yaşamlarını, emeklilik sonrası gelir kaynaklarını, boş zaman ilgilerini, çevrede üstlenebilecek yeni rolleri ve ilişkileri düzenlemeyi ve yaşamın bu son dönemine ilişkin bilinç geliştirmeyi içerecek şekilde plan yaparsa bu dönemi daha az sıkıntılı atlatabilirler. Bu dönemde yaşamı aniden boşalan çifterde, ketlenme ve verimsizlik duygusu da yaşanabilir. Bu dönemde birey çalışma yaşamından ayrılmakla, içinde önemli bir rol oynadığı ve kararlar verdiği karmaşık bir dünyadan daha az bir karmaşık dünyaya geçer. Daha çok boş zamanı ve daha az görevi vardır. Son dönem olarak adlandırabileceğimiz bu dönemde kişilerin özellikle fiziksel sağlığında önemli değişimler görülür. Örneğin, kalp hastalıkları ve yüksek tansiyon artar. Hemen hemen bütün duyularda yaşla birlikte düşüş görülür. Hareket ve motor beceriler alanında, yaşlı kişilerin harekete geçmede çok zaman harcadıkları ve daha az kas gücüne sahip oldukları bilinmektedir. Yaşlılığa bağlı fiziksel değişimlerin psikososyal uyumu büyük ölçüde etkilediğini söylemek mümkündür. Özellikle görme ve işitme duyusundaki azalmalar, diğer insanlarla etkileşimi ve iletişimi etkiler ve duygusal güçlüklere yol açabilir. Fiziksel bozulma ve gerilemelerin kabul edilmemesi özellikle yaşlılara özgü paranoid düşüncelerde kendini gösterir. Bazen yaşlılar, bu dönemin gelişim görevlerine karşı da çıkmaktadır. Azalan fiziksel ve zihinsel yeteneklerine karşın, istemlerini değiştirmeyi reddedebilir, sınırlılıklarının artışını yadsıyabilir ve bunun için de savunma mekanizmalarına başvurabilir. Yaşlılar kendilerini yaşlı görmeyi reddettikçe yaşlılığa bağlanan olumsuz konumu da kabul edemeyecektir. İnsanlar yaşlandıkça akraba oldukları insan sayısı da artmaktadır. Aileye yeni üyeler ve kuşaklar eklenmektedir. Ancak üyelerdeki artış belli bir davranış örüntüsünün oluşması demek değildir. Doğum oranındaki düşüş her çocuğa verilen ilgiyi artırmış, kardeşler arasındaki anlaşmazlığı da azaltmıştır. Ölüm oranındaki düşüş şimdi insanların daha köklü kuşaklar arası ilişkiler kurmalarına, gelişimsel bunalımlara dayanıklı güçlü bağlar oluşturmalarına yol açmaktadır. Yaşlı akrabalar, yaşlılıktaki toplumsallaşma yöntemleri açısından gençlere de yararlı olmaktadır. Yaşam süresinin uzunluğu ve yaş farkının azlığı nedeniyle bir çok ana baba çocukları ile birlikte yaşlanmaktadır. Emekli olan ve kendi çocuklarını evlendiren çocuklar, şimdi de ana-babalarına bakmak durumundadırlar. Bu durumda Brody orta kuşak sıkışmasından söz etmektedir. Yetişkinler hem çocuklarının hem de ana babalarının isteklerini yerine Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 getirmekte zorlanmaktadır. Çocukların boşalttığı yuva, ana-baba ve akrabalar tarafından doldurulmaktadır. Aile yaşam döngüsünün aile üyelerinin yaşamındaki önemli olaylarla ilişkisini araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; aile yaşam döngüsünün son dönemlerinde ailelerin daha çok sağlık problemleri (özellikle kronik hastalıklar) ve daha az gelirleri olduğu, eşlerin daha sonraki aşamalarında birbirlerini daha iyi anladıkları; arkadaşlarından, yaşam standardından ve konutlarından duydukları hoşnutluk derecesi ile yaşamlarından memnun olma durumlarının arttığı saptanmıştır. Son döngüdeki ailelerin, sosyal güvenlikle ilgili ihtiyaçları önem kazanmaktadır. Aile yaşam döngüsünün son döneminde çiftler, tıpkı evliliğe ilk adım attıkları ilk yıllara yani iki kişi olma ya geri dönerler. Evlilik yaşamı içinde hem kadının hem de erkeğin özellikle rol ve işlevlerine ilişkin kimi değişiklikler meydana gelmiştir. Uzun bir dönem çocukları ile birlikte yaşayan, onların gelişimsel ihtiyaçlarına göre ailede yeni düzenlemeler yapan, iş yaşamı ve geniş bir sosyal yaşantı içinde olan eşler bu dönemde aile içinde üst üste gelen değişimler yaşar. Önemli olan nokta; eşlerin, ailenin ve de bir anlamda yaşamın son dönemine girmesi ile meydana gelen değişikler ve sorunlar ile başedebilecek güce ve hazırlığa sahip olması ve ailelerin bu dönmede desteklenmesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 Özet Aile Yaşam Döngüsü Aileyi tanımlayabilmek için ailenin hangi yaşam döngüsünde olduğunun, bulunduğu döngünün özelliklerinin ve o döngüde hangi işlevleri yerine getirdiğinin belirlenmesi gereklidir. Geleneksel olarak aile, iki farklı cinsin evlilik koşullarıyla bir araya gelmesiyle oluşan, ilk çocuğun doğmasıyla genişleyen ve ilk çocuğun evden ayrılmasıyla da daralmaya başlayan kurumdur. Evlilik ve aile kurma süreci her ne kadar durağan bir yapıya sahipmiş gibi değerlendirilse de evlilik ve aile hayatı bireyin kendi yaşantısında olduğu gibi farklı dönemleri içermektedir. Aile yaşam döngüsü her kültürde değişiklik gösterebilir. genel olarak aileler benzer gelişim dönemlerinden geçse de yaşanan dönemlerde aile üyelerin iletişimleri, etkileşimleri, rolleri ve paylaşımları farklılık gösterebilmektedir. McGoldrick ve Carter ailenin geçirdiği aşamaları, yeni evli çift, küçük çocuklu aile, ergenlik döneminde çocuğu olan aile, çocukları evden ayrılan aile ve daha sonraki yaşamda aile şeklinde sınıflandırmıştır. Yeni evli çiftler döngüsü iki farklı insanın bir araya gelmesi ve aynı evde yaşamaya başlamasıyla şekillenir. Eşler bu döngüde birbirlerini tanımaya ve çift olmaya başlarlar. Bu döngünün en önemli işlevlerinden bir tanesi eş ilişkilerinin geliştirilmesi, yani duygusal anlamda eşlerin karı-koca olabilmesidir. İlk döngüde evlilik uyumu ile ilgili yaşanan birtakım sorunlar vardır. Bu sorunlardan bazıları, eşlerin evliliğe güç, sosyoekonomik statü ve kariyer açısından farklılıklarla başlaması, eşlerden birinin işsiz veya mesleki becerilerden yoksun olması, parasal açıdan birinin öbürüne bağımlı olması, erkeğin karısını işinden, arkadaşlarından, ailesinden izole etmeye çalışması, mali açıdan kontrolü veya fiziksel açıdan sindirmeye çalışması, çiftlerin tanıştıktan veya evlendikten çok kısa bir süre sonra önemli bir kayıp yaşaması, kadının evliliğin ilk yılında veya evlilikten önce hamile kalması, eşlerin ebeveyn veya kardeşleri arasındaki ilişkinin zayıf olması ve eşlerin çocukluk veya ergenlik dönemini mutsuz bir dönem olarak geçirmiş olmalarıdır. II. döngü evlilik sisteminde köklü değişikliklerin meydana geldiği bir aşamadır. İlk döngüde karı-koca olmayı öğrenen çift çocuk sahibi olduğunda yeni birtakım rolleri de üstlenir. Böylece aile daha karmaşık bir yapıya bürünür. III. döngü en büyük çocuğun ergenliğe ulaşmaya başlamasıyla başlar. Bu döngüde aile genellikle büyüklük sınırlarına ulaşmıştır. Bu döngünün temel konuları, çocuklar için okul, meslek seçimi üzerinde yoğunlaşma, çocuklarda cinsellik ve bağımsız olma duygusunun giderek artması ve ebeveynlerin orta yaşam döngüsüne doğru gitmesidir. IV.döngü fırtınalı bir döngüden sonra nispeten ailelerin rahatladıkları bir döngüdür. Bu döngüde eşler ve diğer aile üyeleri rollerini yeniden gözden geçirmeye başlarlar. Çocuğa yönelik sorumluluklar azalmaya başlar ve eşler yeniden karşılıklı sorumluluk ilişkisini geliştirir. Bu dönemde yeniden çift olmak, yetişkin çocuklarla yetişkin ilişkisi kurmak, büyük ebeveynler için bakım sağlama gibi durumlar söz konusudur. V.döngü son çocuğun aileden ayrılmasıyla ortaya çıkan dönemdir. Bu dönemde eşler artık yaşlılık dönemine girmişlerdir. Eşler yaşlılığa, yaşlılığın meydana getirdiği sıkıntılara, emekliliğe, statü ve gelir kaybına ne kadar iyi uyum sağlarsa bu dönemi bir o kadar verimli geçirmektedir. Bir dönemden diğer döneme geçiş başarıyla tamamlanamadığında, ailede problemler meydana gelebilir. Bu problemler ailenin işlevselliğini etkileyebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24