PSİ253 GEL.PSİ I - Prof.Dr. Hacer HARLAK YAŞAM BOYU GELİŞİM

Transkript

1 YAŞAM BOYU GELİŞİM

2 Yaşam boyu bakış açısı Gelişim: insanın yaşamı boyunca döllenmeyle başlayıp devam eden değişim örüntüsü Büyüme ve gerilemeyi içerir. Geleneksel yaklaşım: Doğumdan ergenliğe yayılan değişimleri vurgular, yetişkinlikteki değişimlere ve ileri yaştaki gerilemelere değinmez. Yaşam boyu yaklaşımı : Çocukluk ve yetişkinlik boyunca süren gelişimsel değişimleri vurgular.

3 Yaşam boyu bakış açısı Yaşam boyu: kayıtlara geçen en ileri yaş : 122 Yaşam beklentisi: Bir kişinin yaşaması beklenen ortalama yıl sayısı 71,5 (Tr)

4 Türkiye de doğumda beklenen yaşam süresi (yıl) İngiltere Suriye Türkiye Beklenen yaşam süresi (E) (2005) Beklenen yaşam süresi (K) (2005) Beklenen sağlıklı yaşam süresi (E) (2002) Beklenen sağlıklı yaşam süresi (K) (2002) Kaynak:

5 Yaşam boyu bakış açısı Yaşam boyu bakış açısı gelişimi şöyle ele alır: Yaşam boyu Çok boyutlu Çok yönlü Esnek Birden çok bilimsel alanla ilgili Bağlamsal Gelişim büyüme, sürdürme ve kaybın düzene sokulmasını içeren bir süreçtir. Gelişim biyolojik, sosyokültürel ve bireysel etmenlerin birarada işlemesi yoluyla inşa edilir.

6 Yaşam boyu bakış açısı Gelişim yaşam boyudur İlk çocukluk gelişimin son noktası değildir. Hiçbir yaş dönemi baskın değildir. Gelişim çok boyutludur Biyolojik, bilişsel ve sosyo-duygusal boyutları kapsar. Her boyutta bir den fazla bileşen vardır.

7 Yaşam boyu bakış açısı Gelişim çok yönlüdür Bazı boyutlar (ya da bir boyutun bileşenleri) yayılır diğerleri küçülür. Gelişim esnektir Esneklik: değişim kapasitesi Gelişim birden çok bilimsel alanla ilgili Gelişim psikolog, sosyolog, antropolog, sinirbilimci ve tıp araştırmacılarının ilgi alanına girer.

8 Yaşam boyu bakış açısı Gelişim bağlamsaldır Tüm gelişim bir bağlam (ortam) içinde olur. Her ortam tarihsel, ekonomik, sosyal ve kültürel etmenlerden etkilenir. Bağlamlar üç tür etki ortaya çıkarır: Normatif yaşa bağlı etkiler: belirli bir yaş grubundaki bireyler için benzer. Normatif tarihsel etkiler: Tarihsel koşullar nedeniyle belirli bir kuşağın insanlarında ortak Normatif olmayan yaşam olayları: bireyin yaşamına damgasını vuran beklenmedik olaylar

9 Yaşam boyu bakış açısı Gelişim büyüme sürdürme ve kaybın düzenlenmesini içerir Gelişim biyoloji, kültür ve bireyin ortak ürünüdür

10 Bazı çağdaş konular Sağlık ve iyi oluş Ebeveynlik ve eğitim Sosyo-kültürel bağlamlar ve çeşitlilik Kültür: Belirli bir insan grubunun kuşaktan kuşağa aktarılan davranış kalıpları, inançları ve tüm diğer ürünleri Etnisite: kültürel miras, milliyet, ırk, din, dil Sosyo-ekonomik durum : akişinin toplumda mesleki, eğitimsel ve ekonomik özelliklere dayalı konumu Toplumsal cinsiyet: İnsanların kadın ve erkek olarak özellikleri

11 Sosyal politika konuları Sosyal politika: Devletin yurttaşlarının refahını arttırmak üzere düzenlediği eylem planı Çocuklarla ilgili konular Değerlendirmelere göre ABD sanayileşmiş ülkeler içinde çocukların durumu açısından en düşük düzeydedir yaklaşık /17.4 ABD li çocuk yoksul

12 Çocukların maruz kaldığı altı stres etmeni Kötü ev koşulları Aşırı gürültü Kalabalık Şiddete maruz kalma Çocuğun ayrılması Ailede kriz % Fakir çocuklar Orta gelirli çocuklar

13 Sosyal politika konuları İleri yaştaki yetişkinler Dünyanın bir çok ülkesinde yaşlı sayısı giderek artıyor. Karşılanabilir, yeterli sağlık bakımı önemli konu Birçok yaşlı, evli olmadığı, çocuksuz olduğu ve yalnız yaşadığı için toplumun yardımına ihtiyaç duyuyor

14 Yaş Grubuna Göre Nüfus Oranı

15 Gelişimin doğası Gelişim biyolojik, bilişsel ve sosyo-duygusal süreçlerin ürünüdür. Biyolojik: bireyin fiziksel yapısındaki değişimler Bilişsel: düşünce, zeka ve dilde değişimler changes in thought, intelligence, and language Sosyoduygusal : diğerleriyle ilişkilerde, duygularda ve kişilikte değişimler

16 Gelişimsel değişimler biyolojik, bilişsel ve sosyoduygusal süreçlerin sonucudur Biyolojik süreçler Bilişsel süreçler Sosyoduygusal süreçler

17 Gelişimin doğası Gelişim dönemi: kişinin belirli özelliklerle karakterize olan yaşamındaki bir zaman dilimi Doğumöncesi dönem: Döllenmeden doğuma (9 ay) Bebeklik: Doğum ay Yetişkinlere bağımlılık Birçok fiziksel etkinliğin gelişimi İlk çocukluk: bebekliğin bitimi- 5-6 yaş Okulöncesi yıllar Kendi kendine yetme ve artan oyun

18 Gelişimin doğası Gelişimsel dönem (devam) Orta ve son çocukluk : 6-11 yaş Okuma, yazma ve aritmetik Başarı ve kendini kontrole odaklanma Ergenlik: bitişi değişir den ye Hızlı fiziksel değişimler Bağımsızlık ve kimlik Genç yetişkinlik adulthood: İlk gençlikten 30 lu yaşların başına Kişisel ve ekonomik bağımsızlık Eş seçme

19 Gelişimin doğası Gelişimsel dönem (devam) Orta yetişkinlik: yaş Sosyal katılım ve sorumluluk Bir sonraki kuşağa yol gösterme İleri yetişkinlik: 60 lar-70 ler den ölüme Yaşamı gözden geçirme Yeni sosyal rollere uyum En uzun gelişimsel dönem en genç yaşlı - en yaşlı yaşlı

20 Gelişimin doğası Gelişimin dört çağı İlk çağ: Çocukluk ve ergenlik İkinci çağ: İlk yetişkinlik (20 lerden 50 lere) Üçüncü çağ: Yaklaşık yaşları arası Dördüncü çağ: Yaklaşık 80 yaş ve daha ileri Yaşın önemi Yaş ve mutluluk: Hiçbir özgül yaş grubu diğerinden daha fazla mutluluk veya doyum belirtmez. Her yaş döneminin kendi stresleri avantajları ve dezavantajları vardır.

21 Yıl Cinsiyet Mutlu Orta Mutsuz 2011 Türkiye (18+) Toplam-Total 62,1 28,0 9,9 Turkey (18+) Erkek-Male 59,5 30,0 10,5 Kadın-Female 64,6 26,2 9, Yaşlı (65+) Toplam-Total 57,8 28,6 13,5 Elderly (65+) Erkek-Male 60,9 28,1 11,0 Kadın-Female 55,5 29,1 15,5 Türkiye (18+) Toplam-Total 61,0 28,9 10,1 Turkey (18+) Erkek-Male 59,1 29,7 11,3 Kadın-Female 62,8 28,1 9,1 Yaşlı (65+) Toplam-Total 60,3 28,7 11,1 Elderly (65+) Erkek-Male 64,2 27,0 8,8 Kadın-Female 57,3 30,0 12,8 Türkiye (18+) Toplam-Total 59,0 30,2 10,8 Turkey (18+) Erkek-Male 56,1 32,0 11,9 Kadın-Female 61,9 28,5 9,6 Yaşlı (65+) Toplam-Total 63,4 23,6 13,0 Elderly (65+) Erkek-Male 64,1 23,9 12,1 Kadın-Female 62,8 23,4 13,7

22 Gelişimin doğası Yaş kavramları Kronolojik yaş kişinin psikolojik gelişimini anlamakla ne kadar ilgili? Yaş nasıl kavranmalı? Kronolojik yaş: doğumdan itibaren geçirilen Biyalajik yaş: Kişinin biyolojik sağlığına dayanan yaşı Psikolojik yaş: Bireyin kendisiyle aynı yaşta olan diğer bireylere kıyasla uyum sağlama kapasitesi Sosyal yaş: Kişinin yaşıyla bağlantılı sosyal roller ve beklentiler

23 Gelişimsel konular Doğa ve çevre: Gelişimin biyolojik kalıtım ve/veya çevresel deneyimden etkilenme düzeyi Doğa taraftarları evrimsel ve genetik temelin büyüme ve gelişmede ortaklıklar yarattığını savunur. Çevre taraftarları hem biyolojik hem de sosyal çevrenin önemini vurgular.

24 Gelişimsel konular Durağanlık ve değişme: ilk kişisel özellikler ve niteliklerin yaşam boyu sürme ya da değişme düzeyi Durağanlık: Kişisel özellikler ve nitelikler kalıtım ve ilk yılların deneyimlerinin sonucu olarak görülür. Değişim: Kişisel özellikler ve nitelikler sonraki deneyimlerle değiştirilebilir. İlk ve sonraki deneyimlerin rolü hararetli bir tartışma konusudur.

25 Gelişimsel konular Süreklilik ve süreksizlik: gelişim şu ikisinden birine odaklanır: Aşama aşama ilerleyen kümülatif bir süreç. (sürekli) Ayrı Ayrı aşamalar grubu (süreksizlik) Gelişimsel konuları değerlendirme : Gelişimcilerin çoğu gelişimi ne tümüyle dürekli ne de süreksiz olduğunu kabul eder. Bu konuların her birinin gelişimi ne kadar güçlü etkilediğine ilişkin tartışma vardır.

26 Gelişim kuramları Bilimsel yöntem: Dört aşamalı bir süreç : 1. Araştırılacak bir süreç ya da sorunu kavramlaştırma 2. Araştırma verisi toplama 3. Veriyi analiz etme 4. Sonuca varma Kuram: olguları açıklama ve öngörüde bulunmaya yardım eden birbiriyle uyuşan birtakım fikirler Hipotezler: Tes edilecek özgül iddialar ve öngörüler

27 Gelişim kuramları Yaşam boyu gelişimi açıklamada ayrı ayrı ama birbirini tamamlayan kuramlar kullanılır: Psikoanalitik kuramlar Bilişsel kuramlar Davranışsal ve sosyal bilişsel kuramlar Etolojik kuram Ekolojik theory

28 Psikoanalitik kuramlar Psikoanalitik kuramlar: gelişimi öncelikle bilinçdışı olarak betimler Gerçek anlayış, davranışın simgesel anlamlarını analiz etmeyi gerektirir. Ebeveyn ile ilk deneyimler gelişimi yaygın bir şekilde biçimlendirir.

29 Psikoanalitik kuramlar Freud un Kuramı: Cinsel haz odakları gelişim boyunca değişir Beş psikseksüel gelişim evresi (oral, anal, fallik, örtük, genital) Yetişkin kişiliği her evre içindeki çatışmayı çözme tarzımıza göre belirlenir. Modern kuramcılar cinseiş içgüdülere daha az ve kültürel deneyime daha fazla yer verirler

30 Psikoanalitik kuramlar Erikson un Psikososyal kuramı: Diğer insanlarla yakınlık kurma arzumuza odaklanır. Gelişimsel değişimin yaşam boyu olduğuna inanmıştır. Sekiz gelişim evresi öne sürmüştür. Her evre çözülmesi gereken bir kriz içerir.

31 Erikson un Psikososyal kuramı Güvene karşılık güvensizlik (doğum- 1 yaş) Özerkliğe karşılık utanç ve şüphe (1-2 yaş) Girişimciliğe karşılık suçluluk duygusu (3-5 yaş) Çalışkanlığa karşılık aşağılık duygusu (5 erinlik) Bebekler ihtiyaçlarını karşılamak için diğerlerine güvenileceğini veya güvenilmeyeceğini öğrenirler. Çocuklar tuvalet eğitimi, yürüme ve keşfetme gibi bir çok etkinlikte kendi kendilerine yemeyi öğrenirler. Eğer çok fazla zorlanırlarsa kendi yeteneklerinden şüphe duymayı ve utanç hissetmeyi öğrenirler. Çocuklar girişimlerde bulunarak daha sorumluluk üstlenmeyi öğrenir ama eğer anne-baba tarafından aşırı sınırlar konursa suçlu hissetmeyi öğrenir. Çocuklar yeni entelektüel, sosyal ve fiziksel becerilerde gelişme kaydederek daha yeterli olmayı öğrenir veya bu becerileri geliştirmekte başarısız olursa aşağılık duygusu hissederler.

32 Erikson un Psikososyal kuramı Kimliğe karşılık rol karışıklığı (ergenlik) Yakınlığa karşılık yalıtılmışlık (genç yetişkin) Üretkenliğe karşılık durgunluk (orta yetişkinlik) Ergenler farklı roller deneyerek bir kimlik duygusu geliştirirler; hiçbir rol deneyi yapma rol karışıklığı ile sonuçlanmaz. Genç yetişkinler diğerleriyle yakın ilişkiler kurar veya eğer bunu yapmada başarısız olurlarsa yalıtılmış hale gelirler. Orta yaştaki yetişkinler çalışmalarıyla, çocuk yetiştirme ile yeni kuşaklara yardımcı olduklarını hissederler veya yardımcı olamadıklarını hissedip durgunlaşırlar. 8 Bütünleşmeye karşılık umutsuzluk (ileri yetişkinlik) İleri yaşlardaki yetişkinler eğer yaşamlarını anlamlı bulurlarsa yaşamlarını belirler ve bütünlük hissi geliştirirler; eğer anlamlı bulmazlarsa umutsuzluk yaşarlar.

33 Psikoanalitik kuramlar Psikoanalitik kuramların değerlendirilmesi: Katkılar: Gelişimsel bir çerçeveyi, aile ilişkilerini ve zihnin bilinçdışı yanlarını vurgular Eleştiriler: Bilişsel desteğin yokluğu Cinsel temelleri aşırı vurgulaması İnsanlar hakkında negatif imaj