ANKARA ve TARIM

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLER TABLOSU GİRİŞ 5 1. GENEL TARIMSAL EKONOMİ 7 2. BİTKİSEL ÜRETİM HAYVANCILIK VE HAYVANSAL ÜRETİM TARIMA DAYALI SANAYİ TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİ ANKARA BÖLGE PLANI VE TARIM 49 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1. Ankara İli Köy Nüfusu 7 Grafik 2. Ankara İlinde Tarım Sektörünün GSKD den Aldığı Pay 8 Grafik 3. Ankara İlinin Tarım Sektörü İhracatı 9 Grafik 4. Ankara İlinin Tarım Sektörü İthalatı 10 Grafik 5. Ankara İlinde Tarım Sektöründe Kullanılan Kredi Miktarı 11 Grafik 6. Türkiye ve Ankara İli Tarım Sektörü Üretim Değerleri 12 Grafik 7. Türkiye ve Ankara İli Ekili Alanı 14 Grafik 8. Ankara İli Toplam İşlenen Tarım Alanı 15 Harita 1. Ankara İli Arazi Örtüsü, Grafik 9. Ankara İli Arazi Dağılımı 17 Grafik 10. Ankara İli Tahıl Üretimi 18 Grafik 11. Ankara İli Buğday Üretimi 19 Grafik 12. Ankara İli Arpa Üretimi 20 Grafik 13. Ankara İli Çavdar Üretimi 21 Grafik 14. Ankara İli Organik Bitkisel Üretimi 22 Grafik 15. Ankara İli Yem Bitkileri Üretimi

3 Grafik 16. Ankara İli Şekerpancarı Üretimi 23 Grafik 17. Ankara İli Yağlı Tohum Üretimi 24 Grafik 18. Ankara İli Yeşil Mercimek Üretimi 24 Grafik 19. Ankara İli Kuru Soğan Üretimi 25 Grafik 20. Ankara İli Havuç Üretimi 26 Grafik 21. Ankara İli Marul Üretimi 27 Grafik 22. Ankara İli Kavun Üretimi 28 Grafik 23. Ankara İli Domates Üretimi 28 Grafik 24. Ankara İli Şaraplık Üzüm Üretimi 29 Grafik 25. Ankara İli Vişne Üretimi 30 Grafik 26. Ankara İli Kiraz Üretimi 31 Grafik 27. Ankara İli Armut Üretimi 32 Grafik 28. Ankara İli Dut Üretimi 33 Grafik 29. Türkiye ve Ankara İli Büyükbaş, Küçükbaş ve Kümes Hayvanı Miktarı 36 Grafik 30. Ankara İli Keçi Yetiştiriciliği 37 Grafik 31. Türkiye ve Ankara İli İnek, Koyun ve Keçi Sütü Miktarı 38 Grafik 32. Ankara İli Kırmızı Et Üretimi 39 Grafik 33. Ankara İli Yumurta ve Et Tavuğu Trendi 40 Grafik 34. Ankara İli Kanatlı Et Üretimi 41 Grafik 35. Ankara İli Tavuk Yumurta Sayısı 42 Grafik 36. Ankara İli Bal Üretimi 43 Tablo 1. Ankara İli Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin İlçeler Bazında Dağılımı, Grafik 37. Ankara İli Gıda İşyerlerinin ve Çalışma Kapasitelerinin Oranları (%), Tablo 2. Ankara İli Tarımsal Üretici Birlikleri ve Üretim Kapasiteleri, SONUÇLAR 51 KAYNAKLAR

4 GİRİŞ Nüfusunun yaklaşık ¼ nin kırsal alanlarda yaşayıp tarımsal aktiviteyle uğraştığı ülkemizde tarım sektörünün Gayri safi katma değer içerisindeki payı % 8,5 düzeyindedir. Toplam işlenen tarım alanı son 16 yıllık süreç içerisinde % 12,4 oranında bir düşüş göstererek 23,6 milyon hektara gerilemiştir. Ankara ilinde yaşayan kırsal nüfus oranı son 10 yıllık dönemde yaklaşık % 263 oranında bir düşüş göstererek 2011 yılında kişi olmuştur. Kırsal nüfusun toplam nüfusa oranı ise yaklaşık % 3 tür. Kırsal alanlarda yaşayan nüfusun hızlı düşüşünün sonucu olarak işlenen tarımsal alanlar azalmıştır. Nitekim son 16 yıl içerisinde toplam işlenen tarım alanı % 11 lik bir düşüş göstererek hektara gerilemiştir. Ankara tarımının 2004 yılında % 2,69 olan GSKD içerisindeki payı 2008 yılında % 2,59 a gerilemiştir. Tarım sektörünün dış ticaret payı ise 2002 yılında % 3,95 iken bu oran 2011 yılında %1,83 e düşmüştür. Benzer olmayan bir şekilde ithalattaki payı ise aynı yıllar arasında % 2,25 ten % 5,29 a çıkmıştır. Ankara ili bitkisel üretim bakımından ülkemizin önde gelen illerinden birisidir. Geniş arazi varlığıyla birçok ürünün üretimi için elverişli olan Ankara ili toplam tarım alanının Türkiye ye oranı yaklaşık % 5 iken Ankara ilinde ekilen meyve alanının Türkiye ye oranı % 8,46, ekilen sebze alanının Türkiye ye oranı %5,93 ve ekilen tarla alanının Türkiye ye oranı ise % 5,01 dir. Hayvansal üretim bakımından ise Ankara özellikle kümes hayvanları başta olmak üzere koyun yetiştiriciliği ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde önemini yıllar itibariyle korumuştur. Ankara nın bitkisel üretim, canlı hayvan ve hayvansal üretim değerlerine bakıldığında ise 2011 yılında Türkiye oranları sırasıyla % 2.97, % 1.84 ve % 1.89 dur. Tarım sektöründe kredi mekanizmasında geçmişte kamu bankası olarak Ziraat Bankası uzun yıllar tekel olarak hizmette bulunmuşken son 10 yıllık süreçte özel bankaların tarım sektörüne ilgileri artmıştır. Ankara nın tarım sektöründe kullandırılan kredi bakımından Türkiye ye oranı 2011 yılında % 3,32 olmuştur. Kamu ve özel bankalarının yanısıra Tarım Kredi Kooperatifleri de tarım sektöründe önemli krediler kullandırmaktadır. Tarım Kredi Kooperatiflerinin ortak sayısı 2012 yılında ne ulaşmış, Ankara iline ait ortak üye sayısı ise olup Türkiye oranı % 2,2 dir. Bu çalışma ile Ankara tarımının yılları arasında 20 yıllık süreç içerisinde almış olduğu yol genel tarımsal ekonomik verilerin yanısıra bitkisel üretim, hayvansal üretim, tarıma dayalı sanayi, üretici birlikleri ve Ankara bölge planı ve tarım olmak üzere altı başlık altında incelenmiştir. İnceleme yapılırken Ankara nın gelişim seyri ile Türkiye nin gelişim seyri karşılaştırılarak Ankara nın güç kazandığı ve güç kaybettiği ürünler üzerinde durulmuştur. Ankara nın Başkent olma özelliğinden dolayı kırsal alanlara ve tarıma gerekli önemin geçmiş yıllarda verilmemiş olması, değerli tarım arazilerinin tarım dışı sebeplerle kullanımı, işlenen tarım arazilerinin her geçen yıl azalarak kendi nüfusunu kendi ürettiği kaynakla besleyememe tehlikesinin önümüzdeki yıllarda baş göstereceği sonucunu çıkarmak gerçekçi bir yaklaşım olarak öne sürülebilir. 4 5

5 1. GENEL TARIMSAL EKONOMİ Son 5 yıllık süreç içerisinde gerek Türkiye ve gerekse Ankara daki köy nüfusu hızlı bir düşüş göstermiştir. Türkiye nüfusu yılları arasında % 16,79 oranında bir düşüş göstererek 17 milyon 338 bine düşerken aynı yıllar arasında Ankara nüfusu % 60,48 lik ciddi bir düşüş göstererek ye düşmüştür. Aynı yıllarda köy sayısı ise 658 den 672 ye çıkmıştır. Bunun başlıca nedenleri arasında ise yeni köy kurulması, mahalle statüsü verilen köylerin tekrar köy statüsüne kavuşturulması gibi hususlar sıralanabilir. Grafik 1. Ankara İli Köy Nüfusu TÜİK Bölgesel İstatistikler 6 7

6 Grafik 2. Ankara İlinde Tarım Sektörünün GSKD den Aldığı Pay yıllarını kapsayan 5 yıllık süreçte Ankara ilinde Tarım sektörünün GSKD den aldığı pay % 31 oranında artış göstererek TL ye yükselmiştir. Fakat Türkiye oranı düşünüldüğünde 2004 yılında % 2,69 olan pay 2008 yılında % 2,59 a gerilemiştir. Türkiye de ise tarımın GSKD den aldığı pay 2008 yılında % 8,5 olmuştur. Grafik 3. Ankara İlinin Tarım Sektörü İhracatı yılları arasında Türkiye nin tarım sektöründeki ihracatı % 286 oranında artış göstererek 14 milyar $ a yükselmiştir. Aynı dönemde Ankara nın tarım ihracatı ise % 79 oranında artarak 260 milyon $ a yükselmiştir. Ankara nın Türkiye ortalaması ise yıllar içerisinde değişkenlikler göstermiştir yılında Ankara nın Türkiye payı % 4,51 iken bu oran 2011 yılına gelindiğinde % 1,83 e düşmüştür. İhracatta en önemli payı işlenmiş meyve ve sebzeler almıştır. TÜİK Bölgesel İstatistikler TÜİK ISIC Dış Ticaret İstatistikleri 8 9

7 Grafik 4. Ankara İlinin Tarım Sektörü İthalatı yılları arası Türkiye tarım sektörü ithalat miktarında % 361 oranında bir artış gerçekleşerek 13 milyar $ a yükselmiştir. Ankara nın ithalat miktarı ise % 982 artarak 720 milyon $ a yükselmiştir. Ankara nın tarım sektörü ithalatının Türkiye nin tarım ithalatına oranı 2008 yılında % 8,83 e çıkmış 2011 yılına gelindiğinde ise % 5,29 a düşmüştür yılında yaşanan kuraklığın bir etkisi olarak 2008 yılında Türkiye ile paralel bir şekilde artan ithalatın ana kalemini bir önceki yıla göre % 315 artış gösteren tahıl ürünleri olmuştur. İthal edilen ürünlerde ise tahıl ürünleri ile sığır eti ve ürünleri ön sırada gelmiştir. Grafik 5. Ankara İlinde Tarım Sektöründe Kullanılan Kredi Miktarı Tarım sektöründe kullanılan kredi oranına bakıldığında 1996 yılında Ankara da tarım sektöründe kullanılan kredinin Türkiye de kullanılan kredi miktarına oranı % 62,91 olmuştur. Son 20 yıllık süreçte Ankara ilinde tarım sektöründe kullanılan kredi miktarı artmasına rağmen Türkiye de kullanılan kredi miktarı ile kıyaslandığında bir düşüş görülmektedir. TÜİK ISIC Dış Ticaret İstatistikleri Türk Bankalar Birliği 2012, Banka ve Sektör Bilgileri, * YTL 10 11

8 Grafik 6. Türkiye ve Ankara İli Tarım Sektörü Üretim Değerleri yılları arasında Tarım sektörü değerlerine bakıldığında, 1995 yılında Türkiye bitkisel üretim değeri 1,1 milyon TL iken bu oran 2010 yılında 80 milyon TL ye yükselmiştir. 31,490 TL olan Ankara bitkisel üretim değeri 2010 yılında TL ye ulaşmış olup 2010 yılı Türkiye oranı % 2,97 dir. Aynı yıllardaki canlı hayvan değeri Türkiye de 549 binden 46 milyona yükselirken Ankara da TL den TL ye ulaşmış 2010 yılı Türkiye oranı 1,84 tür. Hayvansal ürünlerin değeri ise Türkiye de 384 binden 38 milyona artarken Ankara da TL den TL ye ulaşmış olup 2010 yılı Türkiye oranı % 1,89 olmuştur. 2. BİTKİSEL ÜRETİM yılları arasında Türkiye de ekilen meyve alanı % 22,6 artış göstererek 2011 yılında 309 bin hektara yükselirken Ankara da aynı yıllar arasında % 7,6 lık bir artışla 26 bin hektara yükselmiştir yılında Ankara da ekilen meyve alanının Türkiye ye oranı % 9,6 iken bu oran yıllar içerisinde gerileyerek % 8,4 e inmiştir. Yine aynı yıllarda Türkiye de sebze üretim alanı % 13 gerileyerek 809 bin hektara düşmüştür. Ankara da ekilen sebze alanı ise Türkiye üretimi ile paralellik göstererek % 22 oranında bir düşüş yaşanarak 47 bin hektara düşmüştür. Ankara nın Türkiye ye oranı ise % 6,7 den % 5,93 e gerilemiştir. Ekilen tarla alanına bakıldığında da Türkiye ve Ankara da bir düşüş yaşanmıştır. Türkiye de ekilen tarla alanı % 13 lük bir düşüş göstererek 15,7 milyon hektara düşmüşken Ankara da bu oran % 16 lık bir düşüşle 786 bin hektar olmuştur. Ankara nın Türkiye oranı ise 2011 yılında 5,01 e gerilemiştir. TÜİK Bölgesel İstatistikler 12 13

9 Grafik 7. Türkiye ve Ankara İli Ekili Alanı Grafik 8. Ankara İli Toplam İşlenen Tarım Alanı Türkiye de toplam işlenen tarım alanı yılları arasında 16 yıllık süreçte % 12,43 düşerek 23,6 milyon hektara düşmüşken aynı yıllarda Ankara da % 11,01 oranında bir düşüş göstererek 1,2 milyon hektara gerilemiştir. Ankara nın Türkiye oranı ise 2010 yılında % 4,99 a gerilemiştir. TÜİK Bölgesel İstatistikler 14 15

10 Corine arazi sınıflaması 2009 yılı verilerine göre Ankara ilinde sulu tarımın yoğunlaştığı yer Polatlı ilçesidir. Karışık tarım alanları Haymana, Bala ve Gölbaşı ilçelerinde yoğunlaşıyorken çıplak alanlar şehrin batısında orman örtüsü ise şehrin kuzeyinde yoğunlaşmıştır. ANKARA İLİ ARAZİ ÖRTÜSÜ BOLU ÇANKIRI ESKİŞEHİR KIRIKKALE KIRŞEHİR Grafik 9. Ankara İli Arazi Dağılımı TÜİK verilerine göre Ankara nın 1996 yılında toplam tarım alanı dekar iken bu oran 2011 yılında dekara gerilemiştir. Yıllar içerisinde tahıl alanları yüzdesi düşerken nadasa bırakılan alan artış göstermiştir. Sebze ve meyve alanları ise yıllar içerisinde artmıştır. Polatlı en fazla hububat ekim alanına sahip ilçe olup Haymana ikinci, Bala üçüncü sırada yer almaktadır. Kazan ve Beypazarı en fazla sebze ekim alanına; Çubuk, Kalecik ve Kızılcahamam ise en çok meyve ve bağ alanlarına sahip ilçelerdir. KONYA Sulu tarım Kuru tarım Mera Orman Sulak alanlar (tuzsuz) Çıplak alan Karışık tarım alanı Karışık tarım ve doğal alanlar iç sular Şehir ve endüstriyel alanlar Sulak alanlar (tuzlu) Harita 1. Ankara İli Arazi Örtüsü, 2009 Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (2009), Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü, Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Bölümü. TÜİK, CPA Ürün Sınıflaması 16 17

11 Grafik 10. Ankara İli Tahıl Üretimi yılları arasında Türkiye tahıl üretimi % 16 lık bir artış göstererek 32,7 milyon tona ulaşırken bu oran Ankara da % 6,6 artış ile 1,6 milyon tona ulaşmıştır yılında % 6,36 ya ulaşan Ankara tahıl üretiminin Türkiye ye oranı, 2010 yılında % 5,11 e gerilemiştir. Ankara ilindeki başlıca tahıl ürünleri ise Buğday, Arpa ve Çavdar dır. Grafik 11. Ankara İli Buğday Üretimi Türkiye buğday üretimi yılları arasında % 6,8 lik bir artış göstererek 21,8 milyon tona ulaşmıştır. Aynı yıllar arasında Ankara da üretilen buğday miktarı % 22,7 lik ciddi bir düşüş göstererek 1,1 milyon tona gerilemiştir yılında Ankara da üretilen buğdayın Türkiye üretimine oranı % 7,24 iken bu oran 2011 yılında % 5,23 e gerilemiştir. Bu da göstermektedir ki temel besin kaynaklarından birisi olan ve Anavatanı Anadolu olan buğday üretiminde ciddi düşüşler yaşanmaktadır. Bunun en önemli nedeni ise özellikle Ankara da buğday üretimine büyük çapta zarar veren kımıl ve süne zararından dolayı üreticilerin buğday üretiminden vazgeçerek arpa üretimine yönelmeleri olmuştur. TÜİK Bölgesel İstatistikler TÜİK, CPA Ürün Sınıflaması 18 19

12 Grafik 12. Ankara İli Arpa Üretimi Buğday üretiminin aksine, yılları arasında Türkiye arpa üretimi % 2,56 lık bir düşüş göstererek 7,6 milyon tona gerilerken Ankara arpa üretimi aksi bir eğilim seyrederek % 33,59 luk bir artış ile 687 bin tona çıkmıştır yılında Ankara arpa üretiminin Türkiye arpa üretimine oranı % 6,59 iken bu oran 2011 yılında % 9,04 e çıkmıştır. Ankara da arpa üretimi karma yemde katkı maddesi ve doğrudan kaba yem olarak kullanılmaktadır. Grafik 13. Ankara İli Çavdar Üretimi yılları arasındaki Türkiye çavdar üretimi de buğday üretimine paralel bir seyir izleyerek % 42,8 oranında bir artışla 365 bin tona ulaşırken Ankara da üretilen çavdar miktarı % 43,4 lük bir düşüş göstererek 10 bin tona gerilemiştir yılında %7,3 olan Ankara çavdar üretimi 2011 yılında % 2,9 a gerilemiştir

13 Grafik 14. Ankara İli Organik Bitkisel Üretimi yıllarını kapsayan dönemde Türkiye organik bitkisel üretim değeri % 254 lük bir artış sağlayarak 1,343 bin tona yükselirken Ankara üretiminde % 416 lık bir artış gerçekleşerek 12 bin tona yükselmiştir. Ankara organik bitkisel üretiminin Türkiye ye oranı yıllar içerisinde artarak 2010 yılında % 0,91 e yükselmiştir. Grafik 15. Ankara İli Yem Bitkileri Üretimi Hayvancılık sektörünün en sorunlu alanlarından birisini oluşturan Yem bitkileri ekim alanı yılları arasında Türkiye de % 378 oranında bir artışla 1,4 milyon hektara ulaşmıştır. Aynı yıllarda Ankara da yem bitkileri ekim alanı % 296 oranında bir artışla 13,4 bin hektara ulaşmıştır. Ankara da ekilen yem bitkilerinin Türkiye ye oranında ise yıllar içerisinde hafif düşüşler yaşanarak % 0,92 ye gerilemiştir. Grafik 16. Ankara İli Şekerpancarı Üretimi Şeker Pancarı üretimi Dünya Ticaret Örgütü tarafından getirilen kurallar eşiğinde üretim kotalarına tabii bir üründür. Türkiye de yılları arasında şeker pancarı üretimi % 2,41 artış göstererek 16,1 milyon tona ulaşmıştır. Ankara şeker pancarı üretiminde ise 20 yıllık süreçte % 25 oranında ciddi bir düşüş yaşanarak 492,9 bin tona gerilemiştir. Ankara nın şeker pancarı üretiminin Türkiye ye oranı ise yıllar içerisinde düşüşler göstererek % 3,06 ya gerilemiştir

14 Grafik 17. Ankara İli Yağlı Tohum Üretimi Türkiye nin ithalatında önemli role sahip olan yağlı tohum bitkileri üretimi yılları arasında % 24 lük bir artış sağlayarak 2,9 milyon tona ulaşırken Ankara da yağlı tohum üretimi yaklaşık % 320 oranında artarak 31,8 bin tona ulaşmıştır. Ankara nın yağlı tohum üretiminin Türkiye ye oranı ise yıllar içerisinde artış göstererek % 1,07 ye ulaşmıştır. TÜİK Bölgesel İstatistikleri Grafik 18. Ankara İli Yeşil Mercimek Üretimi Türkiye yeşil mercimek üretimi yıllarını kapsayan dönemde % 87 oranında bir düşüş göstererek tona düşmüştür. Ankara ili üretimide Türkiye üretimine paralel bir yapı göstererek yaklaşık % 78 lik bir düşüşle tona düşmüştür. Bununla birlikte, Ankara yeşil mercimek üretiminde Türkiye nin önde gelen ili olup 2011 yılı itibariyle Türkiye yeşil mercimek üretiminin yaklaşık % 11 ini gerçekleştirmiştir. Grafik 19. Ankara İli Kuru Soğan Üretimi Türkiye kuru soğan üretimi yılları arasında % 33,8 artarak 2,1 milyon tona ulaşmıştır. Ankara kuru soğan üretimi ise son 20 yıllık süreçte % 5440 oranında yüksek bir artış sağlayarak 450 bin tona ulaşmıştır yılında Ankara da üretilen kuru soğan miktarının Türkiye ye oranı yalnızca % 0,51 iken 2011 yılında bu oran % 21,03 e çıkmıştır. Ankara da kuru soğan üretiminde Polatlı öne çıkan ilçe olarak yerini almaktadır

15 Grafik 20. Ankara İli Havuç Üretimi yılları arasında Türkiye havuç üretimi % 252 oranında bir artış sağlayarak 602 bin tona ulaşmıştır. Aynı yıllar arasında Ankara da havuç üretimi ise % 29 luk bir artışla 110 bin tona ulaşmıştır yılında Türkiye de üretilen havucun neredeyse yarısı Ankara dan karşılanırken bu oran 2011 yılında % 18 lere düşmüştür. Grafik 21. Ankara İli Marul Üretimi yılları arasında Türkiye marul üretimi % 117 artarak 424 bin tona ulaşmıştır. Ankara marul üretimi ise % 230 artarak 77 bin tona yükselmiştir. Ankara nın marul üretiminin Türkiye ye oranı ise yıllar içerisinde artarak %18 e yükselmiştir

16 Grafik 22. Ankara İli Kavun Üretimi yılları arasında Türkiye kavun üretiminde % 12,3 oranında bir düşüş yaşanmış üretim miktarı 2011 yılında 1,6 milyon tona gerilemiştir. Kazan kavunu, Polatlı kavunu olarak marka haline gelmiş Ankara da ki kavun üretimi ise %5,8 lik bir düşüşle 210 bin tona gerilerken, Ankara kavun üretiminin Türkiye ye oranı 2011 yılında 12,77 ye gerilemiştir. Grafik 23. Ankara İli Domates Üretimi yılları arasında Türkiye domates üretimi % 77 oranında bir artış göstererek 11 milyon tona ulaşmıştır. Aynı yıllarda Ankara domates üretimi ise neredeyse % 100 oranında bir artış göstererek 164 bin tona ulaşmıştır. Ankara domates üretiminin Türkiye oranı yıllar içerisinde artış ve azalışlara sahne olarak 2011 yılında % 1,5 e düşmüştür. Grafik 24. Ankara İli Şaraplık Üzüm Üretimi Kalecik karası ile isim yapmış Ankara da şaraplık üzüm üretimi Türkiye üretimine oranla dikkate değer bir artış göstermiştir yılları arasında Türkiye şaraplık üzüm üretimi % 25,7 artarken aynı yıllar arasında Ankara ili şaraplık üzüm üretimi % 81,1 oranında bir artış göstermiştir yılında Ankara, Türkiye şarap üretiminin yalnızca % 0,9 unu karşılarken bu oran 2008 yılında % 1,6 ile zirveye çıkmış, 2011 yılında ise % 1,2 ye düşmüştür

17 Grafik 25. Ankara İli Vişne Üretimi yılları arasında Türkiye vişne üretimi % 90 oranında bir artış sağlayarak 182 bin tona ulaşmıştır. Ankara vişne üretimi ise % 73 lük bir artışla 28 bine çıkmıştır. Ankara vişne üretiminin Türkiye oranı ise yıllar içerisinde artış ve azalışlar göstererek 2011 yılında % 15,4 olmuştur. Grafik 26. Ankara İli Kiraz Üretimi yıllarında Türkiye kiraz üretimi % 192 artarak 438 bin tona yükselmiştir. Ankara da ise aynı yıllar arasında % 33 lük bir artış yaşanmış ve üretim 6 bin tona ulaşmıştır. Ankara nın kiraz üretiminin Türkiye oranı ise yıllar içerisinde düşüşler göstererek 2011 yılında % 1,39 olmuştur

18 Grafik 28. Ankara İli Dut Üretimi Grafik 27. Ankara İli Armut Üretimi yılları arasında Türkiye armut üretimi % 4,12 düşerek 386,3 bin tona düşerken, Ankara armut üretimi aynı yıllarda yaklaşık % 28 lik bir düşüş göstererek 16,9 bin tona gerilemiştir. Ankara armut üretiminin Türkiye üretimine oranı ise yıllar içerisinde düşüş göstererek % 4,39 a gerilemiştir. Grafik 28. Ankara İli Dut Üretimi Türkiye dut üretimi yılları arasında % 6,5 düşerek 76,6 bin tona düşmüşken, Ankara dut üretimi ise % 52,6 düşüş göstererek 4,3 bin tona gerilemiştir yılında Ankara dut üretiminin Türkiye ye oranı % 11,2 iken 2011 yılında bu oran neredeyse yarı yarıya azalarak % 5,68 e gerilemiştir

19 3. HAYVANCILIK VE HAYVANSAL ÜRETİM yılları arasında Türkiye deki büyükbaş hayvan sayısı % 1,17 oranında artarak 12,4 milyona ulaşmıştır. Ankara da büyükbaş hayvan sayısı ise son 20 yıllık süreç içerisinde yaklaşık % 4 oranında gerileyerek 255,9 bin olmuştur. Ankara da yetiştirilen büyükbaş hayvan sayısının Türkiye ye oranı 2011 yılında % 2,05 olmuştur. Aynı yıllarda Türkiye de yetiştirilen küçükbaş hayvan sayısı % 36 gerileyerek 32 milyona düşmüştür. Ankara da yetiştirilen küçükbaş hayvan sayısı ise % 43 gerileyerek 796 bine düşmüştür. Ankara nın küçükbaş hayvan sayısının Türkiye ye oranı yıllar içerisinde gerçekleşen artış ve azalışlarla birlikte 2011 yılında % 2,48 olmuştur. Ankara da 1991 yılında büyükbaş hayvan cinsi bakımından yerli hayvanların oranı % 48 iken bu rakam 2011 yılında % 28 e düşmüştür. Bu da göstermektedir ki, Ankara ilinde verimi daha yüksek olan kültür ve melez hayvanların oranı her geçen yıl hızla artış göstermektedir. Kırmızı et sektöründe yaşanan gerilemenin aksine kümes hayvancılığı yıllar içerisinde bir artış içerisine girerek kırmızı ete ikame bir ürün oluşturmuştur. Nitekim yıllarında Türkiye kümes hayvanı miktarı % 65 artarak 240 milyona ulaşmıştır. Ankara da bu oran ise benzer bir artışla % 66 artarak 6,8 milyona ulaşmıştır. Ankara da yetiştiriciliği yapılan kümes hayvanları sayısının Türkiye ye oranı ise sabit seyirler izleyerek 2011 yılında % 2,85 olmuştur

20 Grafik 29. Türkiye ve Ankara İli Büyükbaş, Küçükbaş ve Kümes Hayvanı Miktarı Grafik 30. Ankara İli Keçi Yetiştiriciliği yılları arasında Türkiye de keçi sayısı yaklaşık % 34 lük bir azalış göstererek 7,2 milyona düşerken Ankara da bu oran % 223 gibi ciddi bir düşüşle 103 bine düşmüştür. Ankara açısından yıllarca önemli bir ekonomik kaynak olarak görülen keçi sayısındaki bu düşüşün Türkiye oranına bakıldığında ise 1991 yılında Ankara da yetiştirilen keçi sayısının Türkiye ye oranı % 3,10 dan 2011 yılında % 1,42 ye düşmüştür

21 Grafik 31. Türkiye ve Ankara İli İnek, Koyun ve Keçi Sütü Miktarı yılları arasında Türkiye de inek sütü % 60 artış göstererek 13,8 milyon tona yükselirken Ankara da bu oran % 9 oranındaki bir artışla 202 bin tona ulaşmıştır. Ankara nın Türkiye ye oranı ise yıllar içerisinde düşerek % 1,46 ya gerilemiştir. Aynı yıllarda Türkiye koyun sütü miktarına bakıldığında % 19,6 oranında bir düşüşle 892 bin tona düşmüştür. Ankara da ise Türkiye de ki düşüşün aksine % 26,8 lik bir artış gerçekleşerek 23,7 bin tona ulaşmıştır. Ankara da üretilen koyun sütünün Türkiye ye oranı ise yıllar içerisinde artış göstererek % 2,66 ya ulaşmıştır. Türkiye de ki keçi sayısında ki azalışa paralel olarak keçi sütü üretiminde de ciddi düşüşler olmuştur. 20 yıllık süreçte % 4,2 oranında bir düşüş göstererek 320,6 bin tona düşerken Ankara ilinde % 50 oranında daha ciddi bir düşüş yaşanarak 2,3 bin tona düşmüştür. Türkiye oranı ise % 0,71 ler düzeyine kadar gerilemiştir. Grafik 32. Ankara İli Kırmızı Et Üretimi İnsan beslenmesi açısından önemli bir protein kaynağı olan kırmızı et üretiminde yılları arasında hızlı nüfus artışı ile paralel bir seyir izlemeyip önemli düşüşler göstermiştir. Türkiye kırmızı et üretimi % 11 oranında bir azalış gösterirken Ankara nın Türkiye kırmızı et üretim payı 1991 yılında % 5,4 lerden 2009 yılında % 3,7 ye gerilemiştir. Ankara ili kırmızı et üretiminde küçükbaş hayvan eti üretiminin payı ise 2001 yılında % 29 düzeyinde iken bu oran ciddi bir düşüş göstererek 2009 yılında % 9 lara kadar düşmüştür

22 Grafik 33. Ankara İli Yumurta ve Et Tavuğu Trendi yılları arasında Türkiye et tavuğu yetiştiriciliği % 80 artarak 158 milyona ulaşmıştır. Ankara ilindeki et tavukçuluğu ise 20 yıllık süre içerisinde % 25 oranında bir artış gerçekleştirerek 3,9 milyona ulaşmıştır. Yumurta tavukçuluğunda ise tersi bir eğilim olmuş olup, Türkiye yumurta tavuğu yetiştiriciliği 20 yıllık süreç içerisinde % 55 oranında artış göstererek yaklaşık 79 milyona ulaşmışken, Ankara ilindeki artış oranı % 232 oranında olup 2,9 milyona ulaşmıştır. Türkiye de daha çok rekabet şartlarının daha yüksek olduğu liman bölgelerine yakın olan Doğu Marmara Bölgesi ve Güney Ege Bölgesinde yoğunlaşan et tavuğu yetiştiriciliği ağır basmaktayken Ankara ilinin bulunduğu coğrafya itibariyle yumurta tavukçuluğuna yönelen bir eğilimi mevcuttur. Grafik 34. Ankara İli Kanatlı Et Üretimi Türkiye kırmızı et üretimindeki düşüşe karşın yılları arasında Türkiye kanatlı eti üretimi % 369 oranında yüksek bir sıçrama yaparak 1,3 milyon tona ulaşmıştır. Ankara ise kanatlı eti üretiminde yılları arasında % 62 lik bir artışla 25 bin tona ulaşmıştır. Buna karşın, Ankara da kanatlı eti üretim miktarının Türkiye içerisindeki payı 1995 yılında % 5,53 iken bu oran yıllar içerisinde gitgide azalış göstererek 2009 yılında % 1,91 e kadar gerilemiştir. Grafik 29 da da görüleceği gibi et tavuğu yetiştiriciliğininin azalması ile paralel olacak şekilde kanatlı eti üretim miktarı ise hızlı bir düşüş içerisine girmiştir. TÜİK Bölgesel İstatistikler 40 41

23 Grafik 35. Ankara İli Tavuk Yumurta Sayısı yılları arasında Türkiye de tavuk yumurtası sayısı % 34 artarak 13,8 milyona ulaşmıştır. Aynı yıllarda tavuk yumurta sayısında Ankara da % 228 oranında bir artış yaşanarak 695 bine ulaşmıştır. Ankara ilindeki kanatlı etindeki düşüşün aksi yönde yumurta tavukçuluğunun daha önem kazandığı görülmektedir. Nitekim Ankara da tavuk yumurtasının Türkiye ye oranı yıllar içerisinde artış göstererek 2011 yılında % 5 lik bir paya ulaşmıştır. Grafik 36. Ankara İli Bal Üretimi yılları arasında Türkiye bal üretimi % 72 lik bir artışla 94 bin tona ulaşırken Ankara bal üretimi yalnızca % 5,7 artarak 591 tona ulaşmıştır. Ankara da bal üretiminin Türkiye payında ise yıllar içerisinde bir azalış yaşanarak % 0,63 e gerilemiştir. TÜİK Bölgesel İstatistikler 42 43

24 4. TARIMA DAYALI SANAYİ Ankara kırsal alanında tarıma dayalı sanayi işletmelerinin Tablo 1 de ki dağılımına bakıldığında çoğu ilçede tarıma dayalı endüstrinin gelişmediği görülmektedir. En fazla işletmenin yoğunlaştığı ilçe % 22,9 ile Merkez ilçedir. Bunu sırasıyla % 19,8 ile Yenimahalle ve % 8,7 ile Çankaya takip etmektedir. Tablo 1. Ankara İli Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin İlçeler Bazında Dağılımı, 2010 Mulga Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,

25 Ankara, kombinalarda kesilen sığır ve koyun (baş/gün) kapasitesi bakımından sırayla Türkiye deki işletmelerin % 4,7 ve % 3,7 sini oluştururken, kesimhane kapasitesi bakımından ise % 6,2 ve % 7,8 gibi yüksek bir orana sahiptir. Kanatlı kesimhanesinde ise tavuk (adet/saat) kesim kapasitesi bakımından ülkemizin % 5,6 lık kısmını oluşturmaktadır (Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Mulga Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 2010a). Kombina ve kesimhanelerin coğrafik dağılımına bakıldığında hayvancılığın ağırlıklı olduğu yerler olan Haymana ve Bala gibi ilçelerde gelişmediği görülmektedir. Ankara daki gıda işletmeleri dağılımına bakıldığında % 44 gibi büyük çoğunluğunun un ve unlu mamullere yoğunlaştığı, % 9 unun süt ve süt ürünleri ve % 5,6 sının ise kırmızı et sektöründe faaliyette bulunduğu görülmektedir (Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Mulga Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 2010b). Gıda işletmelerinde çalışma kapasite oranı en yüksek olan ürünler % 100 e varan oranı ile alkollü içecekler, % 93,7 ile kanatlı eti ve % 89,8 ile kırmızı et gelmektedir. En fazla işletmenin yer aldığı pastacılık ürünleri ve tatlı işletmelerinde (%25) ise çalışma kapasite oranı % 16 gibi düşük bir değere sahiptir. Çalışma kapasite oranlarının yüksek olması doğrudan yeni yatırım ihtiyacına gerek duyulduğu anlamına gelmese bile bu sektörler gelişme potansiyeli olan sektörler olarak nitelenebilir. 5. TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİ 5200 sayılı yasa ile kurulan Tarımsal üretici birlikleri aynı ürün veya ürün grubundan ilçe düzeyinde en az 16 tarım üreticisinin bir araya gelmesi ile oluşan tüzel kişilikler olup bir ilçede aynı ürün veya ürün grubundan en fazla bir tarımsal üretici birliği kurulmasına izin verilmektedir. Ankara ili Başkent olmasından ötürü birçok tarımsal üretici birliğinin merkez yönetimlerini içerisinde barındırmasının yanısıra ilçelerinde çeşitli ürün gruplarına ait tarımsal üretici birlikleri bulunmaktadır. Tablo 2 deki tarımsal üretici birlikleri listesinden de görüleceği gibi Ankara ili içerisinde teşkilatlanması en güçlü üretici birliklerinden birisi 213 üyeli Kırmızı et üreticileri birliği olup üretim kapasitesi yıllık 360 tondur. Bir diğer güçlü üretici birliği de 90 üyeli ton/yıl kapasiteye sahip Nallıhan Sebze Üreticileri Birliğidir. Diğer yandan neredeyse tüm ilçelerde örgütlenmiş bir yapısı bulunan süt üretici birlikleri de güçlü bir yapıya sahip olmasına rağmen pazarlamadaki etkinlikleri zayıftır. Üretici birliklerinin yanısıra Türkiye de ortağı bulunan Tarım Kredi Kooperatiflerine Ankara ilinden kişi ortak olup Türkiye oranı %2,2 dir. Tablo 2. Ankara İli Tarımsal Üretici Birlikleri ve Üretim Kapasiteleri, 2012 Grafik 37. Ankara İli Gıda İşyerlerinin ve Çalışma Kapasitelerinin Oranları (%), 2009 Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Mulga Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 2010b Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı,

26 6. ANKARA BÖLGE PLANI VE TARIM Ankara Kalkınma Ajansı tarafından 2011 yılında yıllarını kapsayan Ankara Bölge Planı hazırlanmıştır. Bölge planında belirlenen amaç ve alt hedefler aşağıdaki gibidir (Ankara Bölge Planı, 2011); AMAÇ: Tarımsal Üretimin ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin Rekabet Gücünü Artırmak Hedef 1: Katma değeri yüksek ürün çeşitliliği artırılacak ve biyoteknoloji gibi bilgi yoğun ve yenilikçi tarımsal teknolojiler geliştirilecektir. Hedef 2: Tarımsal üretim, işleme, ambalajlama, depolama ve pazarla işletmelerin rekabet gücü artırılacaktır. Hedef 3: Seracılık ve Jeotermal Seracılık geliştirilecektir. Kaynak: Ankara Bölge Planı, 2011 Amaç ve hedeflerden görüldüğü gibi, Ankara da katma değeri yüksek ürünlere odaklanılması önem arz etmektedir. Örneğin, katma değeri oldukça yüksek bir ürün olan örtü altı çiçek yetiştiriciliği Ankara ilinde fazlaca benimsenip yetiştirilen bir ürün olmamıştır. Bu bakımdan ürün çeşitliliğinin teknoloji kullanımı ile birlikte geliştirilmesi önem arz etmektedir. Türkiye nin en büyük sorunlarından birisi olan tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanması Ankara ili açısından da oldukça yüksek öneme sahip bir hedeftir. Özellikle kırsal alanlarda üretim yapan küçük işletmelerin pazara erişimleri bir hayli zordur. Bu yüzden küçük işletmelerin rekabet düzeylerini artırmak ve pazara erişimlerini kolaylaştırıcı tedbirler almak Ankara yı bu konuda bir adım öne götürecektir. Son olarak ise Ankara da seracılık faaliyetleri iklim şartlarının bir sonucu olarak maliyetlerin yüksek olması bakımından tercih edilmemektedir. Bununla birlikte, Ankara jeotermal enerji bakımından oldukça zengin bir bölgede yer almaktadır. Bu yüzden önümüzdeki süreç içerisinde maliyetleri önemli oranda düşürecek jeotermal seracılığın bölge çapında genişletilmesi ve geliştirilmesi bölge ekonomisine olumlu bir katkı sağlayacaktır

27 SONUÇLAR Ankara Türkiye de kentleşme oranı en yüksek şehirlerden birisidir. Kırsal alanların nüfusu hızla düşmekte, tarımla uğraşan nüfus hızlı bir azalış göstermektedir. Ankara il ekonomisinde tarım sektörünün GSKD den aldığı pay ise hafif düşmeler görülse bile yerini koruyabilmiştir. Bununla birlikte tarımsal ürünlerin ihracat ve ithalat durumu için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Nitekim 2011 yılında tarımsal ihracatın ithalatı karşılama oranı % 36 olmuştur. Tarım sektöründe kullanılan banka kredi miktarlarında yıllar itibariyle düşüş görülmüş olsa bile Ankara ilinde ekonomisi tarıma dayalı birçok ilden daha fazla kredi kullanıldığı görülmektedir. Ankara nın 1996 yılında dekar olan toplam tarım alanı 2011 yılında dekara gerilemiştir. Bulunduğu coğrafyanın iklim şartlarından dolayı tahıl üretiminin baskın üretim kolu olduğu Türkiye nin önemli şehirlerden birisi olan Ankara da arpa ürünü haricinde ekimi yapılan tahıl alanları yıllar içerisinde ciddi oranda düşerken nadasa bırakılan alanlarda önemli artışlar olmuştur. Sebze ve meyve alanları ise yıllar içerisinde nispi artışlar göstermiştir. Polatlı, Haymana ve Bala en fazla hububat ekim alanına sahip ilçeler iken Kazan ve Beypazarı en fazla sebze ekim alanına; Çubuk, Kalecik ve Kızılcahamam ise en çok meyve ve bağ alanlarına sahip ilçelerdir. Son 10 yıllık dönem içerisinde tarımsal alanların kimyasal gübre kullanımı sonucu kaybı, insan sağlığının daha ön plana çıkması gibi sebeplerden ötürü organik tarım gündemin ön sıralarında yer alan bir konu olmuştur. Bu gelişmelerin paralelinde Ankara tarımsal üretiminde organik bitkisel üretimin payı her geçen yıl artmayı başarmıştır. Çiftçilerin karşılaştığı en önemli sorunlardan birisi ekim alanları yetersiz olan yem bitkileri üretimidir. Ne yazık ki Ankara ilinde üretilen yem bitkileri üretimi Türkiye de üretim artışına paralel bir seyir izleyemeyerek Türkiye oranı yıllar içerisinde düşmüştür. Önemli ithalat kalemlerinden birisi olan yağlı tohumlu bitkilerin üretiminde ise bir artış olduğu görülmektedir. Yağlı tohumlu bitkilerdeki artış ilin dışa karşı bağımlılığını azaltma bakımından faydalı olacaktır. Ankara sadece tahıl üretiminde değil aynı zamanda sebze üretiminde de pay sahibi bir ildir. Ankara da başta Polatlı ilçesi olmak üzere kuru soğan üretimi hızlı bir artış göstermiştir. Öyle ki, 2011 yılına gelindiğinde Türkiye de üretilen her 5 kuru soğandan birisi Ankara da üretilir hale gelmiştir. Kuru soğan üretimine benzer bir şekilde marul üretimi de yıllar içerisinde hızlı bir artış göstermiştir yılında Türkiye marul üretiminin neredeyse % 20 si Ankara ilinde üretilmiştir. Beypazarı havucuyla ün salan Ankara ilindeki havuç üretimi son 20 yıllık süreç incelendiğinde dikkate değer bir artış gözlemlenmemiş olup Ankara havucunun Türkiye üretimindeki payı ise yıllar içerisinde gitgide azalış göstermiştir. Bu yüzden, Beypazarı havucunun bir marka halinde gerek yurt içi gerekse AB gibi kurumlar tarafından tescil edilmesi önümüzdeki süreçte Ankara havucunu tekrar ön sıralara çıkarabilir. Kazan ve Polatlı kavunu olarak isim yapan Ankara ilinde kavun üretimi Türkiye de ki payını korumayı başarmıştır. Kavun gibi kiraz üretiminde de Ankara önemli bir üretim merkezi olup Türkiye kiraz üretiminin yaklaşık % 15 i Ankara ilinden karşılanmıştır. Geçmişte Türkiye dut üretiminde önemli bir paya sahip olan Ankara yıllar içerisinde gerilerek % 11,2 lik paydan % 5,7 e kadar düşmüştür. Çiftçinin karşılaştığı en büyük sorunlardan birisi üretimden tüketime kadar geçen sürede ürünlerin muhafazasının olmadığından dolayı ürünlerin çok düşük fiyatlarla pazara sunulması veya imha yoluna gidilmesidir. Bu yönüyle Ankara Lisanslı depoculuk potansiyeli ile birçok yatırıma öncülük edecek bir ildir

28 Bitkisel üretim ile birlikte, hayvancılık ve hayvansal ürünler bakımından Ankara kümes hayvancılığı, koyun ve sığır yetiştiriciliğinde pay sahibi bir şehirdir. Örneğin, Türkiye yumurta tavukçuluğunun % 5 ini elinde bulundurmaktadır. Geçmişten günümüze yüzyıllarca Anadolu topraklarında Ankara keçisi olarak bilinen keçi türü yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Son 20 yıl içerisinde Ankara da ki keçi varlığı % 220 lere varan çok ciddi bir gerileme yaşamıştır. Hayvansal üretimin yanısıra Ankara ilinde işleme sanayi de oldukça gelişmiş olup kesimhane kapasitesi bakımından Türkiye de % 5 lerin üzerinde bir paya sahiptir. Üretici birliği bakımından da Ankara özellikle neredeyse hemen hemen her ilçede örgütlenmiş süt üretici birlikleri ile öne çıkmaktadır. Bunun yanı sıra Ankara ekonomisinde önemli bir yere sahip sebze tarımında da sebze üretici birlikleri azımsanmayacak orandadır. Sonuç olarak, Ankara ili Anadolu topraklarında geçmişten günümüze verimli topraklarında tarımsal üretimin can bulduğu bir şehir olmuştur. Her ne kadar kırsal alanlar terk ediliyor olsa da gelecek yüzyılın stratejik sektörlerinden birisi olarak görülen tarımın sürdürülebilirliğinin sağlanması Ankara da yaşayanlar kadar Türkiye nüfusu açısından da önemlidir. Unutulmamalıdır ki son yıllarda hızlı bir göçe maruz kalan Ankara 2011 yılı itibariyle Türkiye nüfusunun yaklaşık % 6,5 ini oluşturmuştur. Fakat Ankara da et, süt vb. temel besin kaynaklarının üretimi artan nüfus ile paralel bir artış göstermediğinden kendine yeter bir başkent olma özelliği yıldan yıla kaybolmuştur. Bu yüzden, üretim artışı yönüyle, özellikle bilgi teknolojisinin tarımda etkili bir şekilde kullanıldığı, yenilikçi uygulamaların benimsenerek yaygınlaştırıldığı, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunan Ankara keçisi, bitki ve hayvan türlerinin üretiminin teşvik edilmesi kadar verimliliği yüksek bitki türleri ve hayvan ırklarının geliştirilmesi, organik tarım, yağlı tohumlar, kuru soğan, arpa, kavun, vişne, kalecik karası üzüm ve marul üretiminde yakalanan büyümenin devam ettirilmesi, özellikle kırmızı et sektöründe faaliyette bulunan kesimhane ve işleme endüstrisinin gerekli kalite ve hijyen standartlarına kavuşturulması, süt sektöründe soğuk zincirin tamamlanması, sütte olduğu gibi diğer tarımsal üretim dallarında da sözleşmeli üreticiliğin yaygınlaştırılarak teşvik edilmesi, her türlü teknolojinin Ankara çiftçisi ile buluşturulması, biyogaz üretiminin özendirilmesi, organik üretimin yaygınlaştırılması, geçimlik ve yarı geçimlik işletmelerin yerini ekonomik yönden hayatta kalabilen rekabet edebilir, profesyonel tarım işletmelerinin alması, jeotermal seracılık ve örtü altı çiçek yetiştiriciliği gibi katma değeri yüksek ürünlerin üretiminin teşvik edilerek bölge ekonomisine canlılık kazandırılması, üreticiler ile araştırmacılar arasındaki zayıf bağlantının eğitim yoluyla güçlendirilmesi ve üretici örgütlerinin kurumsal kapasitesinin artırılarak daha aktif hale getirilmesi Ankara yı önümüzdeki dönemlerde tarım bakımından tekrar gündeme taşıyacak örnek uygulamalar olacaktır. KAYNAKLAR - Ankara Bölge Planı (2011). Ankara Kalkınma Ajansı, Ankara. - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (2012). Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Erişim tarihi: 05 Temmuz Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (2009). Türkiye de Tarımsal Ekolojik Bölgelerin ve Ürünlerin Potansiyel Uygunluk Alanlarının Belirlenmesi Projesi, Proje Atlası, Mulga Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü, Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Bölümü, Ankara. - Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Mulga Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü (2010a). Erişim tarihi: 17 Aralık Mulga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Mulga Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü (2010b) Yılı Gıda Sanayi Envanteri. Ankara: Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü. - Mulga Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (2010). Sanayi ve Ticaret Bakanlığı na Kayıtlı Ankara da ki İşyerleri, Ankara. - TÜİK Veri Tabanları, Bölgesel İstatistikler (2012). - Türk Bankalar Birliği (2012). Banka ve Sektör Bilgileri, Erişim tarihi: