Ürünün çok bulunduğu ya da üretildiği yerden az bulunduğu yerlere ya da onlardan yararlanacak kişilere taşıyarak ürüne değer kazandırılabilir.

Transkript

1 4. ÜRETİM ve MALİYETLER Üretim, mevcut üretim faktörlerinin kullanılması ile insan ihtiyaçlarının karşılayacak ürün veya hizmet meydana getirme çabasıdır. Başka bir tanım ile üretim, ürünlerin faydasını arttırma veya faydalı hizmetlerde bulunmaktır. Bir ürünün (veya hizmetin) faydası ise, ürünün şeklini, yerini, zamanını ve mülkiyetini değiştirerek sağlanabilir. Ürünün Şeklini Değiştirerek Ürüne Değer Katmak Ürünün şeklinin değiştirilerek insanların ihtiyaçlarına daha iyi hizmet etmesini sağlayarak ürüne değer katılabilir. Kilden çanak çömlek yapılması, top kumaştan elbise yapılması gibi... Ürünün Yerini Değiştirerek Ürüne Değer Katılması Ürünün çok bulunduğu ya da üretildiği yerden az bulunduğu yerlere ya da onlardan yararlanacak kişilere taşıyarak ürüne değer kazandırılabilir. Ürünün Zamanını Değiştirerek Ürüne Değer Kazandırılması Ürünler üretildikleri anda hemen tüketilemeyebilirler, ürünlerden ihtiyaç duyulduğu anda faydalanılabilmesi için saklanmaları (stok) da ürüne değer katar. Ürünün Mülkiyetini Değiştirerek Ürüne Değer Kazandırılması Üretilmiş ürünlerin onlara en fazla ihtiyaç duyanların mülkiyetine geçmesine aracılık edilerek (Satıcılar) sağlayarak da ürüne değer kazandırılabilir. Üretimi gerçekleştiren, girişimciler tarafından kurulan ve ürünün satışı konusunda karar veren ekonomik birime ise firma denir. Üretim sürecini ise kısa ve uzun dönem olarak ikiye ayırabiliriz. Kısa dönem üretim, faktörlerinden yani girdilerinden en az birinin sabit olduğu, diğerlerinin değiştirilebileceği uzunluktaki üretim periyodudur. Biraz daha açık bir şekilde, firmaların mevcut üretim kapasiteleri ile üretimlerini arttırabilecekleri dönemdir. Bu periyotta sabit faktör genellikle

2 sermaye olurken, değişken faktör de emektir. Uzun dönem üretim ise, firmanın üretim sürecinde kullandığı tüm üretim faktörlerinin yani girdilerin miktarını, dolayısıyla üretim ölçeğini değiştirebileceği kadar uzun bir zaman periyodudur. Maliyetler ise, firmaların üretimde kullanmak amacı ile üretim faktörlerine yaptıkları ödemelerdir. Dolayısıyla üretim sonunda gerçekleşecek satışta elde edilecek kar direkt olarak maliyetlerle alakalıdır. Maliyetler aynı zamanda optimum üretim ölçeğinin belirlenmesinde de önemlidir. Maliyetler türlerine göre şöyle bir ayrıma tabi tutulabilir: Tedarikten başlayıp, üretim, araştırma ve geliştirme, pazarlama, genel yönetim ve finansman maliyetleri. Diğer taraftan maliyetler, üretime yüklenme şekline göre direkt ve endirekt maliyetleri olarak da ayrıma tabi tutulabilir. Direkt maliyetler, üretim faktörlerini elde edebilmek için yapılan ödemelerdir. Endirekt maliyetler ise, firma sahiplerinin firmanın üretimi için kullandıkları kendi kaynaklarının fırsat maliyetleridir. Örneğin, bir aşçının girişimci statüsünde bir lokanta açtığını düşünelim. Aşçı lokanta açarak kendi emeğini ve sermayesini üretim sürecine dahil eder. Bu sebeple kendi emeği ve sermayesine bir ödeme yapmaz. Fakat aşçı başka bir firmada aşçılık yapsaydı, emeği karşılığı bir gelir edecekti. Fakat kendi işinde çalıştığından bu gelirden vazgeçmiş yani ortaya bir fırsat maliyeti çıkmıştır. İşte bu fırsat maliyeti endirekt maliyeti oluşturur. Maliyetler aynı zamanda kısa ve uzun dönem ayrımı içerisinde değerlendirilir. 4.1 Kısa Dönem Üretim Maliyetleri Kısa dönem üretim faktörlerinin bir kısmının özelliklede sermaye ve teknolojinin sabit olduğu dönem olarak değerlendirilir. Bu sebeple değiştirilemeyen üretim faktörlerinin maliyetleri sabit diğerleri değişir olarak kabul edilir Toplam Maliyet (TC) Kısa dönemde bir firmanın sabit (FC) ve değişken maliyetlerinin (VC) toplamına toplam maliyet (TC) denir. Sabit maliyet ise, üretim miktarına bağlı olmayan yani üretim miktarının artıp ya da azalmasından etkilenmeyen maliyetlerdir. Örneğin, kira, faiz ödemeleri vb.. Üretim miktarı ile değişen maliyete ise değişken maliyet denilir. Örneğin daha çok üretmek için daha çok işçi çalıştırılırsa maliyet artar. Bu durumda sabit maliyet eğrisi, sıfır

3 eğimli bir eğri, değişken maliyet eğrisi ise, pozitif eğimli olmalıdır. Aşağıdaki grafikte FC ve VC eğrileri çizilmiştir. Değişir maliyet eğrisinin biçimi, kübik bir maliyet fonksiyonunun sonucudur. Bu kitapta, maliyet eğrisinin türedilişini değil biçimini bilmenin yeterli olduğu varsayılmıştır. Toplam maliyet eğrisi ise, FC eğrisinin başladığı yerden başlayacak ve VC eğrisine benzer bir eğri olacaktır.

4 4.1.2 Ortalama Maliyetler Ortalama maliyetler, toplam maliyet, değişken maliyet ve sabit maliyete göre hesaplanır. Ortalama toplam maliyet (ATC), firmanın birim üretim başına maliyetidir. Ortalama toplam maliyet aynı zamanda ortalama maliyet olarak ta tanımlanabilir. Bu defa gösterimi AC ile sembolize edilebilir. Bir başka anlatımla, toplam maliyetin toplam üretime (Q) bölünmesi ile bulunan maliyettir. ATC = TC Q Ortalama sabit maliyet (AFC) ise, sabit maliyetin toplam üretime (Q) bölünmesi ile bulunan maliyettir. Yani, firmanın birim üretim başına düşen sabit maliyetidir. AFC = FC Q Ortalama değişken maliyet (AVC) ise, değişken maliyetin toplam üretime (Q) bölünmesi ile bulunan maliyettir. Yani, firmanın birim üretim başına düşen değişken maliyetidir. AVC = VC Q Marjinal Maliyet (MC) Firmanın üretimini bir birim arttırması sonucu toplam maliyette meydana gelen değişmedir. Bir başka tanımla da, üretilen son malın maliyetidir. Toplam maliyetteki değişmenin, üretim miktarındaki değişmeye bölünmesiyle bulunur. MC = TC Q Marjinal maliyet, üretim miktarı arttıkça, belirli bir üretim miktarına kadar azalır. Bu üretim miktarından sonra ise artmaya başlar. Ortalama toplam maliyet ile ortalama değişir maliyet eğrisini en düşük noktalarında kesen bir eğridir. Ortalama maliyetler ve marjinal maliyet eğrileri aşağıdaki gibi eğrilerdir.

5 Bir kere daha özetlenirse AFC, üretim miktarı arttıkça sürekli azaldığından, negatif eğimli bir eğri şeklinde uzanır. ATC eğrisi ise içerisinde sabit maliyetleri de barındırdığından şekli AVC te benzemesiyle beraber AVC nin daha ütünde (daha fazla maliyeti temsil ettiği için) yer alır. MC ise, ATC ve AVC yi minimum oldukları noktada keser. Tam bu noktadan AFC eğrisi geçer. Şimdi konunun daha iyi anlaşılması için örnek soru üstünde çalışabilirsiniz. Soru: Tik tak saatleri X firması tarafından özel üretim ile yapılan saatlerdir. Firmanın 9 adete kadar saat üretimi ve buna bağlı olarak maliyetleri (VC ve FC) aşağıdaki tablodaki gibidir. Verilere göre tabloda boş bırakılan değerleri hesaplayın ve maliyetlerin grafiklerini çizin. Üretim (Q) FC VC TC ATC AVC AFC MC

6

7 4.2 Uzun dönem Üretim Maliyetleri Uzun dönemde firmalar üretim kapasitelerini değiştirebilirler. Maliyetler açısından ise, uzun dönemi kısa dönemden ayıran temel özellik, firmaların herhangi bir sabit maliyetinin olmaması yani tüm maliyetlerin değişebilmesidir. Dolayısıyla uzun dönemde sabit ve değişir maliyet ayrımı yapılmaz Uzun Dönem Toplam Maliyet (LTC) Uzun dönemde sabit maliyetler olmayacağından uzun dönem toplam maliyet eğrisi orijinden başlar. Eğrinin biçimi ise, kısa dönemdeki toplam maliyet eğrisininki ile aynıdır Uzun Dönem Ortalama Maliyet (LAC) Üretim faktörleri fiyatları ve teknoloji sabitken, uzun dönem ortalama maliyet, tüm üretim faktörlerinin değişmesi sonucu her bir üretim düzeyi için minimum ortalama maliyetten oluşur. Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi uzun dönem ortalama maliyet eğrisi, kısa dönem ortalama maliyet (ortalama toplam maliyet) eğrilerini kapsar ve kısa dönem maiyet eğrilerine sadece minimum oldukları noktalardan teğet geçer. Bir diğer adı da zarf eğrisidir.

8 Optimum ölçek (Çünkü maliyet en düşük seviyededir) Uzun dönem Marjinal Maliyet Uzun dönem marjinal maliyet eğrisi de kısa dönem marjinal maliyet eğrileri gibi, üretimi bir birim daha artırmanın toplam maliyette meydana getireceği değişmeleri gösterecek ve önceleri azalıp sonra artacaktır. Her kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin bir kısa dönem marjinal maliyet eğrisi olacak ve yine kısa dönem maliyet eğrilerini minimum Olduğu noktada kesecektir. Optimum noktada ise, uzun dönem marjinal maliyet eğrisi yer alacaktır. Bu kapsamda uzun dönem dengesi ve eğrilerin durumu aşağıdaki grafikte verilmiştir.

9 Şekilde görüldüğü gibi uzun dönem denge maiyetleri minimum olduğu nokta yani, AC 2 ortalama maliyet eğrisinin LAC eğrisine teğet olduğu noktada sağlanmıştır. Burada maliyetler minimumdur. Tam bu denge noktasından hem kısa dönem hem de uzun dönem marjinal maliyet eğrileri geçmektedir. Dikkat edilirse, uzun dönem marjinal maliyet eğrisi (LMC) kısa dönem marjinal maliyet eğrisinden (MC) daha yatık bir eğridir. 4.3 Ölçek Ekonomileri Uzun dönemde firmaların üretim kapasitelerini arttırabildiklerinden bahsettik. Bu durumda, firma yeni makine, teçhizat satın alabilir, ek binalarla yatırımlar yapabilir. İşte bu şekilde üretim kapasitelerinin gelişmesi ölçeklerinin büyüdüğü anlamına gelir. Bu durumun incelenmesine ölçek ekonomisi denir. Firmaların ölçeklerinin büyümesi sonucunda maliyetlerinin ne olacağı (sabit mi kalacak, artacak mı yoksa azalacak mı) ölçek ekonomisinin firma açısından sonucunu verecektir. Örneğin ölçeğin büyümesi maliyetleri düşürüyorsa firma ölçek ekonomisinden olumlu etkileniyor demektir. Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin U harfine benzer yapısının nedeni de ölçek ekonomisidir. Dikkat edilirse optimum noktadan eğrisi ikiye böldüğümüzde, sol tarafta üretim arttıkça maliyetler düşerken, sağ tarafta ise üretim arttıkça maliyetler yükselmektedir. Bu noktada bahsedilmesi gereken başka bir kavramda ölçeğe göre getiri kavramıdır. Uzun dönemde üretimi arttırmak amacı ile üretim faktörleri arttırılmakta yani üretim kapasitesi genişletilmekteydi. Ölçeğe göre getiri, bütün üretim faktörlerinin aynı oranda arttırılması durumunda ürün miktarının (çıktının) hangi oranda değişeceğini ifade eder. Üç farklı durum ortaya çıkmaktadır; Ölçeğe göre sabit getiri; üretim faktörlerinin artış oranı ile, üretimdeki artış oranının aynı olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da %20 artıyorsa ölçeğe göre sabit getiri söz konusudur. Ölçeğe göre artan getiri; üretim faktörlerinin artış oranı, üretimdeki artış oranının az olmasıdır. Başka bir deyişle, üretimdeki artış oranın, faktör artış oranından fazla olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da %30 artıyorsa ölçeğe göre artan getiri söz konusudur.

10 Ölçeğe göre azalan getiri; üretim faktörlerinin artış oranının üretimdeki artış oranının fazla olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da %10 artıyorsa ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur. Ölçeğe göre getiriler, ortalama maliyetler açısından da değerlendirilebilir. Ölçek büyüdükçe ortalama maliyetler değişmiyorsa ölçeğe göre sabit, azalıyorsa ölçeğe göre artan, artıyorsa ölçeğe göre azalan getiriler vardır. Genel olarak iki başlık altında toplanan, ölçek ekonomileri ayrımı ve türleri aşağıdaki şemada verilmiştir İçsel Ölçek Ekonomisi Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, yine firmanın kendi yapısından kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece kendi içerisindeki gelişmelerden etkilenmesidir. Yani firmanın dış çevresinin (rakipler, tedarikçiler, devlet vb.) oluşan ölçek ekonomisinde etkisinin olmaması ya da değerlendirilmemesidir. İçsel ölçek ekonomileri iki başlık altında incelenir; Pozitif İçsel Ölçek Ekonomileri Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin azalan olduğu üretim aralığında görülür. Pozitif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri;

11 Firma büyüdükçe çalışan işçi sayısının da artması ile işte uzmanlaşmaların artması yani her işçinin kendi işini yapar başka işlerle uğraşmaması anlamına gelir. Aynı zamanda firma daha kalifiye işçileri de istihdam etmiş olabilir. Dönem içerisinde firmalar üretim teknolojilerini geliştirmiş ve daha verimli bir yapıya geçmiş olabilirler Negatif İçsel Ölçek Ekonomileri Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin artan olduğu üretim aralığında görülür. Negatif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedeni olarak, büyüme sonucunda, stratejik hatalar sonucu, yönetim etkinliğinin bozulması ve işçilerin kontrolünün zorlaşması gösterilebilir Dışsal Ölçek Ekonomileri Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, firmaları etkileyen dış çevrelerinden kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece kendi dışında gelişen olay ve çevreden etkilenmesidir. Yani firmanın faaliyet gösterdiği endüstri ölçeğinden kaynaklanan olumlu ve olumsuz etkilerdir. Dışsal ölçek ekonomileri iki başlık altında incelenir; Pozitif Dışsal Ölçek Ekonomileri Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel kaymasına, yani maliyetlerin azalmasına sebep olur. Pozitif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri; Üretimde kullanılacak ara malların tedarikçilerinin fiyat indirimleri sonucu ara malların daha ucuza elde edilmesi. Ya da ara malların kalitesinin artması. Kalifiye ş gücünün artması ile iş gücünün hem kalitesinin artması hem de ucuzlaması. Firmanın içinde bulunduğu endüstrinin bulunduğu bölgede gelişmesi sonucu teşvik, altyapı vb. devlet desteklerinin artması.

12 Negatif Dışsal Ölçek Ekonomileri Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel bir şekilde yukarı kaymasına yani maliyetlerin artmasına neden olur. Negatif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedeni olarak, firmaların çoğalması ile altyapının yetersiz kalması, çevre kirliliğinin artması, işçi verimlerinin azalması vb. durumlar gösterilebilir Ölçek Ekonomilerinin Ortalama Maliyet Üzerindeki Etkileri Toplam dört ölçek ekonomisi durumu, uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gözlenebilir ya da eğriye etki edebilir. İçsel ölçek ekonomileri eğrisi kaydırmaz. Aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi pozitif içsel ölçek ekonomisi optimum noktanın solunda kalan yani üretim arttıkça maliyetlerin azaldığı bölgede gözlenir. Negatif içsel ölçek ekonomisi ise, optimum noktanın sağında yani üretim miktarı arttıkça maliyetlerin arttığı bölgede gözlenir. Dışsal ölçek ekonomisi ise, uzun dönem ortalama maliyet eğrisini hareket ettirir. Örneğin pozitif dışsal ölçek ekonomilerinin gözlemlenmesi sonucu eğri aşağı doğru paralel bir şekilde kayar ve optimum seviye ile birlikte maliyetlerin azaldığını gösterir (LAC 2 konumu). Tersi durum ise negatif dışsal ölçek ekonomisinde gerçekleşir ve eğri yukarı doğru paralel bir şekilde kayarak, optimum seviye ile birlikte maliyetlerin arttığını gösterir (LAC 3 konumu).