XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY

Transkript

1 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY Doğan YÖRÜK * Onur KABAK ** Öz Modern öncesi dönemlerin küçük sanayi tesisleri olan değirmenler çalışma şekillerine göre çeşitli terimlerle adlandırılmıştır. Anadolu genelinde en fazla su değirmenleri kullanılmış, bunlara da âsiyâb denilmiştir. Değirmenlerin bünyesindeki taş sayılarının azlığı veya çokluğu, 3, 6, 12 ay boyunca çalışıyor olmaları; büyüklükleri, iş kapasiteleri ve su kaynaklarının devamlılığı gibi hususlarda farklı değerlendirmeler yapabilmemize imkan tanımıştır. Özellikle, 1584 tarihinde, Çat Köyü ndeki 15 taşlı değirmen ile Değirmenderesi / Dere Köyü ndeki 38 taşlı değirmen zamanının adeta küçük birer un fabrikaları gibi çalışmış olmalıdırlar. Bunların dışında da Bozkır ve çevresinde un değirmenleri olmakla birlikte, bir tek tahunhaneye/susam değirmenine rastlanılmamaktadır. Yine, bu dönemde susam bitkisinin yetiştirildiğine dair de bir iz yoktur. Fakat Bozkır a komşu olan Akseki ve Manavgat ta hem susam bitkisi yetiştirilmekte, hem de tahunhane işletmeleri görülmektedir. Bu işletmeler zamanla kapanmış olmalı ki hâlâ Bozkır ve çevresinde susam ziraati yapılmamasına rağmen, Konya ve çevresinde tahin denilince Bozkır akla gelmektedir. Bozkırlılar kendi topraklarında yetiştiremedikleri ve dışarıdan aldıkları susamı işleyerek kendi markaları haline getirebilmeyi başarmışlardır. Anahtar Kelimeler XVI. yy, Bozkır, Su Değirmenleri, Değirmen İşletmeciliği * Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr ** Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim elemanı, onurkabak@selcuk.edu.tr

2 216 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY Abstract Mills which were small industrial facilities of pre-modern era, has been entitled in various terms according to their working styles. Watermills were one of the mill type commonly used in Anatolia and they were called as asiyab. Some matters such as minority or multiplicity of numbers of millstones in watermills, working times for 3,6,12 months, their size, capacities and the continuity of water sources enable us to make different evaluations for them. Especially, watermills with 15 millstones in Çat village and the 38 millstones in Değirmenderesi village in 1584, must have worked like small flour factories. Although there were flour mills around Bozkır, we could not see any sesame mills. Also there is no sign of growing sesame seeds in that period. It is understood that sesame was grown and sesame mills (tahunhane) were seen in Akseki and Manavgat, neighbours of Bozkır. These businesses must have been closed in time and although there is no sesame cultivation around the Bozkır, this place became well-known for tahin around Konya. By processing the sesame they have bought from outside, those who were Bozkır s people made it brand. Keywords XVI. th Century, Bozkır, Water Mills, Mill Management.

3 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 217 GİRİŞ Su, tarihin ilk dönemlerinden beri temizlik, içeçek ve hatta dini 1 bir obje olarak insanoğlunun vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Onu tarihi süreç içerisinde vazgeçilmez kılan bir başka nokta daha vardı ki o da suyun bir enerji kaynağı olarak su değirmeni teknolojisine uyarlanmasıydı. Su değirmenlerinin ilk olarak ne zaman ve kimler tarafından kullanılmaya başlandığı tam olarak bilinmemektedir 2. Jean Gimpel, bir ihtimal, ilk su değirmenlerinin mühendisler tarafından M.Ö. II. Yüzyılın sonlarına doğru yapıldığını ileri sürmüştür 3. Romalılar, ilk örnekleri 0,5 beygir gücünde olan ve yatay konumdaki çarkların döndürdüğü değirmenleri, dişliler vasıtasıyla dikine durabilen çarklara uyarlamayı başarmışlardır. Böylelikle değirmenin öğütme gücünü altı kat arttırarak fabrikalaşmanın ve yüksek bir ekonomik kazancın kapısını aralamışlardır. Bu yeni gelişme ile 40 kölenin bir el değirmeniyle 10 saatte öğüteceği tahılı, bir su değirmeni tek başına aynı zaman ölçüsünde yapabilecek konuma gelmiştir 4. Değirmen teknolojisi hakkında gelişmiş bilgilerine rağmen Romalılar, bu donanımı, imparatorluğun birkaç noktasıyla sınırlı tutmuşlar ve yalnızca buğday öğütme işinde kullanmışlardır 5. Oysa Ortaçağda bu anlamda büyük bir atılım gerçekleştirilmiştir. Özellikle de IX. yüzyıldan sonra su değirmenleri giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Braudel, Avrupa da Atlantik ten Moskof Devleti ne kadar artık hiçbir köy yoktur ki, değirmencisi ve akıntıyla dönen değirmen dolabı olmasın diyerek yaşanan bu değişimi gözler önüne sermiştir 6. Avrupa da su gücünden elde edilen enerji, tahıl öğütme işinin dışında demir dövmede kullanılan çekiçlere, kumaş çırpıcılara, tabakhanelere ve kâğıt çekme işine uyarlanarak bir nevi fabrikalara dönüşmüşlerdir 7. Öyle ki bu üretim merkezleri zamanla hisseleri sermaye sahipleri tarafından alınıp satılabilen anonim şirketler haline gelmişler 1 Murat Turgut, Tarhuntašša daki Su Kültü Mekânları, Tarihin Peşinde, S.14, Konya 2015, s M.Ö. yaklaşık 4. bin yılın sonlarına doğru elle öğütülen değirmen taşlarının yerine hayvan ve su gücüyle çalışan değirmenlerin kullanılmaya başlandığı ve bu dönemde makinalaşma için önemli bir adım atıldığı belirtilmektedir. Bkz. Hasan Bahar, Uygarlıkların Kaynağı Su, Su Medeniyeti Sempozyumu, Ed. Kerim Han Acar, Konya 2010, s Jean Gimpel, Ortaçağda Endüstri Devrimi, 7. Basım, Çev. Nazım Özüaydın, Tubitak Yay., Ankara 2004, s.7; Strabon, Pontus kralı Mithridates in Kabeira daki (Niksar yakınlarında) sarayının bulunduğu yerde bir su değirmeninden bahseder. Strabon, Geographika-Antik Anadolu Coğrafyası (Kitap XII-XIII-XIV), çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2009, s Gimpel, Ortaçağ Avrupa Endüstrisi, s Fernand Braudel, Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yüzyıllar, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, C.I, Gece Yay., Ankara 1993, s.310.; Roma da su değirmenlerinin neden yaygınlık kazanmadığına dair bir bilgi için George Basalla, Teknolojinin Evrimi, Çev. Cem Soydemir, 8. Baskı, Tubitak Yay., Ankara 2000, s Braudel, Maddi Uygarlık, s Steven A. Epstein, Geç Dönem Ortaçağ Avrupası: Ekonomi ve Sosyal Tarih , Çev. Serap Işık, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay.,İstanbul 2014, s

4 218 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY ve Endüstri devrimi öncesi makineleşmenin merkezine oturarak, Batı nın dünyaya üstünlük kurmasında haklı bir yer edinmişlerdir 8. Ortaçağ İslam coğrafyasında da su değirmenleri yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Nüfusun kalabalık olduğu Bağdat gibi şehirlerin hububat ihtiyacını karşılamak için Dicle ırmağına önemli sayıda su değirmenleri inşa edilmiştir. X. yüzyılda Dicle nehrinde gezici sallar üzerine monte edilen su değirmenleri vasıtasıyla günlük 10 tonluk buğday öğütülebilmiştir 9. Aynı dönemde Ciruft ta küçük bir nehir üzerinde 60 adet değirmen çalıştırıldığı, Basra da ise gelgit enerjisinden faydalanılarak değirmen işletildiği görülmüştür 10. XII. yüzyılda Artuklu Türklerinin sarayında hizmet vermiş olan El-Cezeri, başta su çarkları olmak üzere su hidrolik mühendisliği ile ilgili önemli çalışmalara imza atmıştır 11. Osmanlı devletinin geniş ve birbirinden farklı coğrafi alanlara hükmetmesi, şüphesiz enerji türü bakımından farklı değirmen tiplerinin kurulmasına neden olmuştur. Bunlar: At (kıraç) değirmenleri, su (asiyab) değirmenleri, yel (bad-rah) değirmenleri ve dolaplardır 12. Ancak irili ufaklı pek çok akarsuyun bulunması en azından Anadolu da su değirmenlerinin diğer değirmen çeşitlerine oranla daha fazla yaygınlaşmasında etkili olmuştur 13. Osmanlı devletinin vergi tespiti için düzenlemiş olduğu tahrir defterlerinden elde edilen veriler, XVI. yüzyıl Anadolu sundaki pek çok sancak, kaza ve nahiyede su değirmenlerinin yaygınlığına işaret etmektedir 14. Klasik Osmanlı sosyal-iktisadi dünya görüşü ekseninde, üretilen mal ve hizmetlerin olabildiğince bol ve ucuz olması için üretimin mümkün olan en yüksek seviyede tutulmak istenmesi, birer üretim mekanizmaları olan su değirmenlerinin önemine vurgu yapmaktadır 15. XX. yüzyılın ilk çeyreğinde, üretim tesislerinde kullanılan enerjinin % 72,60 nın hâlâ su gücünden elde edilmesi, modern güç kaynakları öncesi suyun yaygın kullanımı hakkında fikir vermektedir Gimpel, Ortaçağ Avrupa Endüstrisi, s Zeki Tez, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Nobel Yay., Ankara 2001, s Ahmet N. Özdal, Ortaçağ İslâm Dünyasında Farklı İşletmecilik Türleri ve Organizasyonel Yapıları-Bir Taslak Çalışması, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, 2014, s Faruk Köse, Su Makinalarının Medeniyet Tarihinde Gelişimi ve Önemi, Su Medeniyeti Sempozyumu, Ed. Kerim Han Acar, Konya 2010, s Ahmet Yiğit, XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Bahar 2007, S.18, s.203; Salih Aynural, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Ümit Koç, XVI. Yüzyıl Anadolu sunda Değirmenler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.149, Nisan 2004, s Tahrir defterlerine dayalı çalışmalardan toplanan veriler ışığında XVI. Yüzyıldaki değirmenlerin sayısı ve gelirleri ile alakalı tablo için bkz. Koç, XVI. Yüzyıl Anadolu sunda Değirmenler, s Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000, s Ozan Arslan, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesine Göre Türkiye deki Üretim Tesislerinin Güç Kaynakları Üzerine Kantitatif Bir Çalışma, Turkish Studies, Vol:10/9, 2015, s

5 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 219 Osmanlı devletinde değirmenlerin, stratejik öneme sahip ve genellikle ihracı yasak ürünler listesinin başında gelen başta buğday olmak üzere tahıl öğütme işinde kullanılması yukarıda bahsettiğimiz sosyal-iktisadi dünya görüşü ile birleştiğinde bir anlam kazanmaktadır. Kaza merkezlerinden başlayarak, büyük şehirlerin, ordunun vs. beslenmesi için gerekli olan unun öğütülmesi bu açıdan büyük önem arz etmekteydi. Ancak Osmanlı da Geç Dönem Ortaçağ ve Erken Modern Dönem Avrupası nda meydana gelen teknolojik değişimi, yani su değirmenlerinin un öğütmek veya yağ elde etmek dışında başka işler için kullanılıp kullanılmadığını tam olarak bilememekteyiz. Bunun yanında özellikle dokumacılığın yaygın olduğu Balkanların bir kısmında bu türden mekanik değişimlerin uyarlandığını görebilmekteyiz. Henüz XV. ve XVI. yüzyıllarda su kuvveti ile işleyen aba, kebe, çuha değirmenlerinin var olduğu dikkat çekmektedir. XV. yüzyılın sonralarında İspanya dan kaçıp Osmanlıya sığınan Yahudilerin (Sefarad) o dönem Avrupa nın en ileri dokuma tekniğini kullanan İspanya dan bu teknolojiyi yanlarında getirdikleri düşünülmektedir 17. İskeçe nin Esketza ırmağı üzerinde bulunan 77 su değirmeninden 24 ünü yünlü kumaş üretimiyle ilgili sıkıştırma tezgâhı durumundaki kebe değirmenleri oluşturmaktaydı 18. Benzer bir şekilde suyun bol olduğu İslimye de yünlüler su değirmenlerinde işlenmekteydi 19. Ayrıca İzladi de demir dövmeye yarayan su değirmenleri ile İstolni Belgrad ta bir barut değirmeni XVI. yüzyıl kayıtlarına yansımıştır 20. Osmanlı kanunnamelerinde değirmen işletmeciliği ile ilgili düzenlemeler açık bir şekilde ifade edilmiş olup, bir değirmencinin uyması gereken kurallar en ince ayrıntısına kadar belirtilmiştir 21. Burada iki temel amaç gözetilmiştir. Bunlardan ilki küçük işletmelerin devamlılığını sağlamak, ikincisi ise değirmen işletmecisi ile bu işletmeden faydalanacak kişiler arasında doğabilecek sorunların önüne geçmektir. Özellikle XV. ve XVI. yüzyıllarda hazırlanan Tahrir defterleri sayesinde, imparatorluğun pek çok noktasına yayılmış, stratejik öneme sahip bu değirmenlerin vaziyetleri, türleri, sayıları, taş adetleri, yıl içinde ne kadar çalıştıkları vs. gibi hususlar kayıt altına alınmıştır. Üretimin kısıtlı ve ulaşım imkânlarının sınırlı olduğu bu yüzyıllarda, Osmanlı yönetim kademesinin temelde tebaasının refahını sağlamak ve devlet ile halk arasında süregiden 17 Halil Sahillioğlu, Yeniçeri Çuhası ve II. Bayezid in Son Yıllarından Yeniçeri Çuha Muhasebesi, İst Üniv. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.2-3, , s Machiel Kiel, İskeçe, DİA, C.22, İstanbul 2000, s Mahhiel Kiel, İslimye, DİA, C.23, İstanbul 2001, s Machiel Kiel, İzladi, DİA, C.23, İstanbul 2001, s.514.; Geza David, İstolni Belgrad, DİA, C.23, İstanbul 2001, s Ve değirmenciler gözlene; değirmende tavuk besleyüp halkın ununa ve buğdayına zarar etmeyeler. Vakti bilmek isterler ise ancak bir horoz besleyeler. Eyü döğeler illet etmeyeler ve kimsenin buğdayını değiştirmeyeler ve değirmeni hâlî (boş) komayalar ve yabana gitmeyeler ve taşların vakti geldikçe diş edeler ve haklarından artuk terke almayalar ve uğurlamayalar. Ve her kişi nevbetiyle öğüde ve bir kişinin terkesin çukarub aher kimesneninkini koymayalar. Eğer inad ederlerse muhkem haklarında geline illa muhkem ve müntehi hakkından geleler. Bkz. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri IV, İstanbul 1992, s.329; Yiğit XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler, s.104.

6 220 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY yöneten-yönetilen ilişkisini bozmamak adına bu denetim, önem taşımaktaydı. Tahrir kayıtları, bu anlamda toplumun ihtiyacı olan tahıl ürünlerinin öğütülmesinde kullanılan değirmenlerin harap, yani kullanılmaz ise bunların tamiri veya yenilerinin yapılması hususunda geliştirilecek siyasetin belirlenmesinde de bir veri kaynağı olmuştur diyebiliriz. Tahrir defterlerinde su değirmenleri, asiyab adıyla tanımlanmış olup, onlardan alınan vergi ise resm-i asiyab şeklinde kaydedilmiştir. Vergilendirilme yapılırken bina sayısı değil, değirmenin içinde un öğüten taş (bab) sayısı esas alınmış, aylık 5 akçe üzerinden, değirmenin çalışma süresine göre bir hesaplama yapılmıştır. Yani 12 ay boyunca düzenli çalışan bir su değirmeninden 60 akçe, 6 ay süreyle çalışan bir değirmenden 30 akçe ve ancak sel sularının yürütebildiği değirmenlerden ise kaç ay çalışmışsa her ay için 5 akçe vergi alınmıştır 22. Vergiler bazı yerlerde aynî olarak da alınabilmekteydi. Mesela, Menteşe livasında değirmenlerden Bursa müddü ile 1 müd buğday ve 1 müd arpanın vergi olarak toplandığı görülmektedir. Fakat bu uygulamadan kıtlığa sebebiyet vereceği endişesiyle bir süre sonra vazgeçildiği anlaşılmaktadır 23. Osmanlı devletinde su değirmenlerinin bulunduğu kırsal mekânların sosyoekonomik anlamda diğerlerine oranla olumlu anlamda bir farklılaşmaya sebebiyet verdiğini belirtmek gerekmektedir. Genellikle köylerin uzağında su akışı boyunca inşa edilen bu değirmenler, çevre köylerden insanların unlarını öğütmek için günlerce sıra beklediği ve bu süre zarfında iletişim kurup, sohbet edebildikleri yerler olarak cazibe merkezleri haline gelmişlerdir. Bu durum aynı zamanda değirmenin bulunduğu yer ile çevre köyler arasında düzenli bir yol ağının kurulmasına zemin hazırlamıştır 24. Nitekim değirmeni bulunan bazı mezraların zamanla köye dönüşmesi değirmenlerin neden birer cazibe merkezleri olduğu görüşünü kanıtlar niteliktedir 25. Bu bağlamda, bildirinin amacı, XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla, hatta günümüze kadar süreklilik içinde gelen Bozkır daki su değirmenlerinin ve işletmeciliğinin niteliği üzerinden, Bozkır ve çevresine neler kazandırdığını sorgulamak olacaktır. A-BOZKIR DEĞİRMENLERİ Osmanlı idari yapılanması içinde Karaman eyaletinin, Beyşehir sancağına bağlı, Seydişehir kazasına tabi olan Bozkır nahiyesi, XVI. yüzyıl boyunca ortalama 40 köyden oluşmaktadır 26. Bu ünitenin merkezi konumundaki Siristad köyü (gününüzdeki Bozkır 22 Mehmet Akif Erdoğru, Karaman Vilâyeti Kanunnâmeleri, OTAM, S.4, Ankara 1993, s.474, 484, 510; Bayram Ürekli - Doğan Yörük, Karaman Eyâletine ait Bir Kanunnâme Sureti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.8, Konya 2002, s Yiğit, XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler, s Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri ve Bezirhaneler, Turkish Studies, Volume 9/1, Winter 2014, p Yörük, Su Değirmenleri, s Alaattin Aköz, XVI. Yüzyılın Başlarında Bozkır Nahiyesinde Yerleşme ve Üretim, Bozkırın Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Ed. Mustafa Yılmaz-Ahmet Atalay-Osman Doğanay, Konya 2007, s.68.

7 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 221 adlı yerleşme) Konya nın 116 km güneyinde Torosların kuzey eteklerinde metre yükseklikte vadiler arasında sıkışıp kalmıştır 27. Söz konusu bölge su kaynakları bakımından zengin sayılabilecek bir konumdadır. Akdağ, Güldağı ve Haydar Dağı nın doğu ve kuzey yamaçlarından doğan Çarşamba Çayı; yağmur, kar ve karstik kaynakların da eklenmesiyle güçlenerek Bozkır ın ortasından geçmektedir 28. Bu çayın kaynaklarından olan Aygır Pınarı ile Bozkır arasındaki mevkii, konumuz açısından su değirmenlerinin yoğun bir şekilde işletildikleri su kaynağı olması bakımından önem taşımaktadır. Harita 1: 16. ve 19. Yüzyıllarda Bozkır daki Değirmenler Bozkır, oldukça dağlık ve engebeli bir arazi üzerinde bulunmasından dolayı yerleşim birimleri genellikle akarsuların meydana getirdiği derin vadi tabanları üzerinde kurulmuştur. Başka bir deyişle, halk akarsu kenarlarına yerleşmeyi tercih etmiştir. Bu 27 Hasan Bahar, Bozkır, Konya Ansiklopedisi, C.2, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2011, s Adnan Doğan Buldur-Sabahattin Sarı, Çarşamba Çayı nın 15 Aralık 2010 Tarihli Taşkını ve Bozkır daki (Konya) Etkisi, Marmara Coğrafya Dergisi, S.25, Ocak 2012, s

8 222 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY durum, su değirmenlerinin kırsal yerleşim birimlerinin içinde veya yakınlarında kurulmuş olabileceğini göstermektedir. Nitekim bugün Dere olarak bilinen kasabanın, XVI. yüzyıl kayıtlarına, muhtemelen buradaki değirmenlerin fazlalığından dolayı, Değirmendere olarak kaydedilmiş olması, bu köyde değirmen işletmeciliğinin başat bir unsur olduğunu göstermesi bakımından önemlidir 29. XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinden elde edilen veriler ışığında, yılları arasında Bozkır nahiyesine bağlı köyler arasında başta Değirmendere olmak üzere, Çat (Çağlayan), Siristad, Avrana, Kiçisandı, Fart, Kazıkdere, Sinandı ve Morsun da su değirmenlerinin işletildiğini görmekteyiz yılında nahiye içinde toplamda 37 adet olan değirmen taşı, 1524 yılında hiç değişmeden sabit kalırken, bu rakam 1584 yılında %108 lik oranda bir artışla 77 ye yükselmiştir 30. Yüzyılın sonlarına doğru değirmen sayısında görülen bu artış eğilimi, Konya kazası dâhilindeki nahiyelerde görülen artışla benzerlik göstermekle beraber, oran olarak çok daha yukarılarda seyretmiştir 31. Bu hususta, Değirmendere ve Çat köylerinde dönen taş sayısı dikkat çekici bir özellik taşımaktadır. Nahiyeye bağlı diğer köylerde dönen taş adedi 1 ila 4 arasında değişirken, Değirmendere de bu rakam 20 den 38 e, Çat da ise 9 dan 15 e çıkmıştır. Aygır pınarı üzerine sıralanmış birbirine yakın bu iki köy, adeta dönemin birer un fabrikası gibi çalışmışlardır. Değirmenler genellikle bir veya iki gözden (taştan) meydana gelirken, Siristad, Çat ve Değirmendere köylerindeki değirmenler diğerlerinden nitelik ve nicelik itibarıyla farklılaşmaktadırlar. Tahrirlere göre Siristad da 2, 4, 9; Çat ta 9, 15; Değirmendere de 20, 15, 38 taşlı ve hepsinin yıl boyunca çalışıyor olması ile tek bir çatı altında bulunmaları ilginçtir. Zira XVI. yüzyıl kırsalında bu kadar fazla taşı bünyesinde barındıran değirmen sayısı neredeyse yok gibidir. Konya 32, Aksaray, Akşehir 33 ve Ereğli çevresinde karşılaştığımız en yüksek taş sayısı Ereğli nin İvriz çayı üzerine kurulmuş olan 16 taşlı bir değirmendir 34. Değirmendere köyündeki 3 ayrı değirmenden birinin 20 taştan zaman içinde 38 taşa çıkması su kaynağı ve iş hacmi açısından önemli olduğu kadar, değirmenin kurulduğu fiziki alanın büyüklüğüne de işaret eder. Ne var ki sahada ilgili kişilerle yaptığımız görüşmelerde; söz konusu köyde bir zamanlar 36 değirmenin varlığı ifade edilmiş, fakat bunun tek bir çatı altındaki konumu kabul görmemiştir. 29 BOA TT 40, s.406; BOA TT 399, s BOA TT 40, s ; BOA TT 399, s ; M. Akif Erdoğru, Beyşehir Sancağının 1584 Tarihli Nüfus Sayımı (Beyşehir, Seydişehir, Bozkır), Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., İzmir 2004, s XVI. Yüzyılda Konya kazasına bağlı nahiylerdeki değirmen taş sayıları %35,7 lik bir artışla 109 da 148 e yükselmiştir. Bkz. Yörük, Su Değirmenleri, s.641. Konya daki su değirmenleriyle ilgili diğer çalışmalar için bkz. Remzi Duran-Ali Baş-Ruhi Özcan, Konya Su Değirmenleri, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya 2016; Muammer Ulutürk, Meram da Tarihi Su Değirmenleri, TÜBAR, XXIX, 2011, s ; Ali Baş-Remzi Duran-Ruhi Özcan, Konya Meram İlçesi Tarihi Su Değirmenleri, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Konya 2011, s ; M. Akif Erdoğru, Beyşehir Sancağındaki Su Değirmenleri ( ), I. Uluslararası Beyşehir ve Yöresi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Konya 2006, s Yörük, Su Değirmenleri, s Volkan Ertürk, XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, Akademi Titiz Yay., İstanbul 2011, s TKGM TT 113, vr.369a.

9 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 223 Gerekçe olarak dere kenarında bu kadar geniş bir alanın yokluğu gösterilmiş, buna ek olarak da mevcut su gücünün tek bir değirmen içinde bu kadar fazla taşı çeviremeyeceği kanaati dillendirilmiştir 35. Tablo I: XVI. Yüzyılda Bozkır daki Değirmenler Köy Adı Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Çat ay 900 Avrana ay 15 Kiçisandı 3 4ay ay 120 Fart 2 6 ay ay 60 Siristad 2 12 ay ay ay 540 Siristad 1 8 ay Siristad 1 12 ay Siristad 1 bab Siristad Harap 0 Kazık(dere) 2 6 ay ay ay 60 Değirmendere ay ay ay 2280 Değirmendere 1 Harap Harap 0 Değirmendere 1 12 ay ay 60 1 Hâdis ay Sinandı 2 6 ay ay ay 30 Sinandı Hâdis 3 ay 15 Morsun TOPLAM Bozkır nahiyesindeki su değirmenleriyle ilgili söylenmesi gereken bir başka nokta ise bunların ağırlıklı olarak Sorkun ve Bozkır arasındaki km lik akarsu yatağı üzerinde kurulmuş olmalarıdır. Nitekim 1500 yılında nahiye içindeki toplam 37 taşın 26 (%70,2) sı, 1524 yılında 37 taşın 29 (%78,3) u ve son olarak 1584 yılında 77 taşın 63 (%81,8) ü bu hat boyunca işletilmiştir. Ancak Osmanlı idarecileri, aynı bölge ve yatak üzerinde değirmenlerin kurulmasını belli bir ihtiyacın oluşmasına ve ekonomik olarak diğer değirmenlere zarar vermemesi kuralına bağlamışlardı. Aksi takdirde değirmen sahipleri arasında husumet doğabileceği düşünülmekteydi. Bu sebeple değirmenler 35 Osman Kalay ve Hasan Kalay. Mülakat tarihi

10 224 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY arasındaki mesafe 600 zirâ, yaklaşık 454,8 metre olarak belirlenmişti 36. Fakat köylerdeki değirmen sayılarına bakıldığında bu kurala zaman zaman uyulmadığı da söylenebilir. Mesela, aynı anda Siristad da 4, Değirmendere de 3, Sinandı da 2 değirmenin varlığı dikkat çekmektedir. Bu değirmenlerin aralarında mesafelerin olması gerekenden çok daha yakın olduğu düşünüldüğünde, bölgenin coğrafi şartlarının ve konumunun da belirleyici rol oynadığı söylenebilir. Sorkun, Değirmendere, Çat ve Siristad gibi Bozkır Çayı üzerindeki arazi bakımından tarıma elverişsiz köyler bu durumu lehlerine çevirmişler, km lik hat boyunca değirmenler kurarak çevre köylerden un öğütmek isteyen kişilerin uğrak yeri olmuşlardır. Bu hareketlilik beraberinde pek çok meslek erbabının buralarda faaliyet göstermesine de zemin hazırlamıştır. Tahrir defterleri XVI. yüzyılda değirmenlerin çalışma süreleri hakkında da bilgi vermektedir. Değirmenler üzerine kuruldukları su kaynaklarının rejimine göre 12 ay, 8 ay, 6 ay veya 3 ay şeklinde çalışma prensiplerine sahiptiler. Daha önce de belirtildiği gibi işletildiği süre zarfı, ondan alınacak verginin belirlenmesini sağlamaktaydı. Bölgedeki değirmenlerin ekseriyetinin 12 ay boyunca düzenli olarak çalıştığı görülmektedir yılında toplam değirmenlerin %64,8 i, 1524 yılında %54,05 i ve 1584 te ise %83,11 i yıl boyunca işletilmiştir. Harap yani belli sebeplerle kullanılamaz hale gelen değirmenlerin sayısı ise çok az denilebilecek bir seviyededir. Yüzyılın son çeyreğinde harap olan 3 değirmene karşılık, 2 yeni değirmen devreye sokulmuştur. Tablo II de de görüleceği üzere yıl boyunca çalışan değirmenlerin kabarıklığı, üzerinde kuruldukları su kaynağının düzenliliğine işaret etmektedir. Yine, mevsimlik yağışlara bağlı oluşan akarsular ve göletlerin üzerinde de değirmenler kurulmakla birlikte bunların varlığı diğerlerine göre çok daha azdır. Tablo II: Bozkır Nahiyesindeki Değirmenlerin Yıllık Çalışma Süreleri Süre Adet % Adet % Adet % 12 ay 24 64, , ,11 8 ay 1 2, ay 6 16, ,81 6 7,79 4 ay 3 8, ay ,81 3 3,89 1 ay ,29 Harap 1 2, ,89 Belirsiz 2 5,40 9 (10-12 ay) 24, Toplam Yörük, Su Değirmenleri, s.642.

11 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 225 Karaman eyaleti kanunnamelerinde değirmenlerden aylık 5 akçe üzerinden yıllık 60 akçe alınması istenilmiştir 37. Bu doğrultuda, bir değirmen bünyesindeki birden fazla taşın vergilendirilmesi de çalışma sürelerine göre değişebilmektedir. Mesela, 1524 tarihinde Çat köyündeki 9 taşlı değirmene 480 akçelik bir vergi yazılmıştır. Bu miktarı 9 a böldüğümüzde 53,33 akçelik bir rakam elde edilmektedir. Böyle bir vergilendirme söz konusu bile olamayacağına göre 9 taştan bir veya bir kaçının daha uzun veya kısa süre çalıştığı düşünülmelidir. Benzer şekilde, 1500 ile 1524 yılları arasında Bozkır daki değirmen taşı sayısı (37) aynı olmasına rağmen, vergi miktarındaki artış taşların çalışma sürelerinin arttığına işaret etmektedir. Değirmenlerden 1500 yılında 1720 akçe vergi alınırken, 1524 te bu miktar %8,13 lük bir artışla 1860 akçeye yükselmiş, 1584 te ise %119,3 lük bir artışla 4080 akçeye çıkmıştır. Tahrir defterleri değirmenlerin mülkiyetinin kimin elinde olduğu bilgisini de zaman zaman bizlere verebilir. Bunlar ya bir kişinin mülkiyetinde, ya da herhangi bir vakfın gelir kalemleri içinde yer alabilirler. Miri diyebileceğimiz mülkiyeti devlete ait değirmen ise neredeyse yok gibidir. Bu tür değirmenler, defterlere mülkiyet ve tasarruf hakkı kimin üzerinde ise onun adıyla yazılmışlardır. Mesela, 1500 yılında Siristad köyündeki değirmenlerden biri Zaviye-i Derviş Mustafa değirmeni 38, Değirmendere dekilerden biri Kemal Kadı değirmeni, Morsun daki ise İbrahim Beğ değirmeni olarak kaydedilmiştir 39. Buradaki örneklerde değirmenlerin vakıf veya mülkiyet haklarına gönderme yapılırken, ekseriyetinde bu illiyet bağları verilmemiştir. Bu husus, merkezi yönetimin vergi kalemlerini istatiksel bir veri tabanı haline getirmekten ziyade kendisinin vergi alabileceği kalemleri kayda alma girişimiyle ilişkilidir. B-XIX. YÜZYIL DA BOZKIR DEĞİRMENLERİ XIX. yüzyılda Bozkır idari bakımdan kaza ünitesine dönüşmüş, buna bağlı olarak da idari birimin köy sayısı artarak 58 e yükselmiştir 40. Yine, XVI. yüzyıldaki gibi değirmen ve değirmen işletmeciliği Dere (Değirmendere) köyünde yoğunlaşmıştır. Özellikle Fart, Sinandı (Sandı), Siristad, Çat ve Dere köylerindeki değirmenciliğin XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıla taşınması önemlidir. Bu süreklilik geçmişte kalmamış, günümüze kadar da devam ettirilebilmiştir. Bu bağlamda, 1840 tarihli Temettuat ile 1845 tarihli 37 Erdoğru, Kanunnâmeleri, s.474, 484, 510; Ürekli - Yörük, Kanunnâme Sureti, s BOA TT 40, s.398; Şafakçı, bu zaviyenin Şeyh Musa Zaviyesi olabileceğini belirtmektedir. Bkz. Hamit Şafakçı, Konya nın Bozkır İlçesindeki Şeyh Musa Zaviyesi, Tarihin Peşinde Dergisi, S.12, Konya 2012, s BOA TT 40, s.406, Ramazan Tosun, 1256 Tarihli Bozkır Temettuat Defterine Göre Bozkır ın Köyleri, Palet Yay.,Konya 2015, s

12 226 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY Nüfus defterleri bizlere bazı bilgiler sunmaktadır. Her ne kadar Bozkır daki değirmen sayısını tam olarak bilemesek de, değirmen ve değirmen işletmeciliği hakkında Tahrir defterlerinden elde edemediğimiz verilere ulaşabilmekteyiz. Bu defterlere köylerdeki değirmenler değil, daha çok değirmenciler ve değirmen hisselerine sahip olanlar yazılmış, vergilendirmeler de buna göre yapılmıştır da Bozkır a bağlı köylerden 15 inde gerek hisse mülkiyeti yoluyla, gerekse doğrudan değirmen işletmeciliğiyle uğraşıldığı anlaşılmaktadır. Bunlar içinde değirmenciler ayrı bir önem taşımaktadır. Zira her dönemde değirmen ustaları ve işletmecileri zenginlik, zekâ ve el yetenekleri bakımından yaşadıkları kırsal toplum içinde öne çıkabilmişlerdir. Bu tarihte, Bozkır da toplam 36 değirmenciden 25 (% 69,4) inin Dere köyünde, 9 (% 25) unun ise Çat köyünde varlıkları tespit edilmiştir tarihli Nüfus defterinde de değirmenci sayısı Temettuat verilerine oldukça yakındır. Kazadaki bütün değirmenciler Dere (35) ve Çat (7) köylerinde toplanmış, diğer köylerde yaşayan nüfus için böyle bir statü veya sınıf tanımlaması yapılmamıştır 42. Bu husus, değirmencilik mesleği veya işletmeciliği hakkındaki uzmanlaşmanın bu iki köyde ortaya çıktığına işaret etmektedir. Değirmencilik ile değirmen mülkiyetini elinde bulunduran kişileri birbirinden ayırmak gerekir. Değirmenciler hem değirmen sahibi hem de işleticisi konumunda olabilecekleri gibi başkasının mülkiyetindeki bir değirmeni yıllık kiralamanın yanında, öğüttükleri buğdaydan aldıkları değirmen hakkı üzerinden de bir paylaşıma gidebilirlerdi. Nitekim yakın zamana kadar Kütahya nın Simav ilçesi Kayaışık köyündeki değirmen işletmeciliği, değirmen hakkı üzerinden alınan hisse ile yapılmıştır 43. Dönemlerinin en fazla kâr getiren işletmeleri olan değirmenlerden ekonomik olarak değirmencilerden ziyade değirmen sahipleri faydalanmıştır denilebilir. Zira 1840 taki 36 değirmenciden 19 (% 52,7) u işlettikleri değirmenlerde herhangi bir hisseye sahip değildir. Hisse sahibi olanların da hisse oranları oldukça düşük seviyededir. Mesela, Dere köyündeki toplam 280,75 hisseden pay alan 12 değirmencinin hissesi sadece ve sadece 36 dır. Bu durum, sermaye ve emek ayrımının belirginleşmeye başladığı XIII. yüzyıl Avrupa değirmen işletmeciliğinde görülen sermaye sahiplerinin, miras veya satın alma yoluyla değirmencileri peyderpey bu kârlı işin dışına ittiği döneme benzemektedir 44. Ancak Bozkır örneğinde, değirmencilerin hisselerden mahrum bırakıldığını iddia etmek pek mümkün değildir. Miras ve satın alma yoluyla devredildiğini bildiğimiz bu hisselerden 45 değirmenciler feragat mı etmiştir, yoksa emek ve sermaye ayrımında olduğu gibi bir uzmanlaşmanın sonucu mudur, ya da uzun süreden 41 Tosun, 1256 Tarihli Temettuat, s BOA NFS 3321, s / Kütahya ili Simav ilçesinin Kayaışık köyünde dedeleri, babaları ve kendileri de iki ayrı değirmeni işletmiş olan Veli Arslan ve Tahir Taşdemir ile tarihinde yapılan görüşme. 44 Gimpel, Ortaçağ Avrupa Endüstrisi, s Dere kasabasında Güleroğlu markasıyla tahin değirmeni işleten Hasan Güler, değirmen hisselerinin erkek ve kız çocuklara miras yoluyla kaldığı gibi satış yoluyla el değiştirebildiğini belirtmektedir tarihinde yapılan mülakat. Hisseler halk arasında okka adıyla konuşulmakta mirasa ve satışa bu haliyle konu olmaktadır.

13 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 227 beri devam edegelen bir işletme tarzı mıdır, maalesef bilemiyoruz. Bunun kendi içinde bir uzmanlaşmanın ürünü olduğu kanaatini taşımakla birlikte, değirmen hisselerine sahip olanlarla, değirmen işleten kiracılar arasında derin bir ekonomik ayırımın olmadığını da zikretmek gerekir yılındaki Temettuat veriler dikkate alındığında bir değirmenin yaklaşık 12 hisseden oluştuğu anlaşılmaktadır. Fakat Hoca köyündeki iki örnek tek bir taşın bazen 24 hisseye bölünebileceğini göstermektedir 46. Kimi durumlarda 1 hissenin dahi yarım ve çeyrek oranında parçalandığı karşımıza çıkmaktadır 47. Bunun yanında bazı değirmenler de herhangi bir sehme ayrılmadan bir bütün halinde müstakilen kalabilmişlerdir. Hissedarlar değirmen taşlarındaki hisseleri oranında öğütülen undan pay almaktaydılar. Aynı dönemde, her bir hisse 50 kuruş civarında parasal bir değere sahipti. Lakin bu miktar, muhtemelen, değirmen taşlarının yıllık çalışma prensibine ya da iş kapasitesine bağlı olarak değişebilmekteydi. Nitekim değirmen taşının tek bir hissesi kimi zaman 10 kuruşa kadar inerken, kimi zaman da 100 kuruşun üzerine çıkabilmekteydi. Grafik 1: Değirmende 1 Hissenin Kuruş Olarak Oranı (1840) 7% 12% 14% 50 kuruştan az 50 kuruş 60 kuruş 29% 31% kuruş arası kuruş arası 80 kuruştan fazla 7% Bozkır ve çevresinde, 1840 ta, 13 ü müstakil değirmen sahibi olmak üzere toplamda 168 kişi değirmenlerden hissedardır. Toplam hisse miktarının 604,75 olduğu bu hissedarlardan 121 i değirmencilik dışında farklı mesleklerle uğraşmaktadır. Bunlar arasında çiftçiler 160,25 (% 26,49) ile herhangi bir mesleği olmayan şeyh, hacı, efendi, amelmânde ve şâbb-ı emredler 159,25 (% 26,33) en yüksek paylarla başı çekerlerken, 46 Tosun, 1256 Tarihli Temettuat, s. 118, Tosun, 1256 Tarihli Temettuat, s. 217, 222.

14 228 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY ameleler de küçümsenmeyecek bir hisseye 113,75 (% 18,80) sahiptirler. İmamlar ve hatiplerin de değirmen hisselerinden pay aldıkları görülmektedir. Özellikle Hoca köyündeki 35,5 hisseye sahip olan bu grubun toplamdaki hisse miktarı ise 61,5 (% 10,17) dur. Ekmeğini bu işten kazanan ve mesleği değirmencilik olanların payı ise 53 (% 8,76) hisse ile oldukça düşük kalmaktadır. Bunlara ilaveten muhtarlar 24,5 (% 4,05), tacirler 20,5 (% 3,38), demirciler 9 (% 1,48) ve rençberler 3 (% 0,49) gibi farklı meslek kollarına mensup kişiler gelmektedir. Bozkır içindeki hisse sahiplerinin yanında Bozkır dışındaki kişilerin de buralardaki değirmenlerden hisseler aldıkları görülmektedir. Örneğin, Hadim den Ahmet Efendi mahdumu Rasih Efendi, Alanya sancağına bağlı Seki köyünden Hüseyin ve Alanya sancağından Abdi Paşa Gezlevi, Dere ve Çat köyündeki değirmen hisselerini satın alarak, yatırım yapmışlardır. Değirmen gelirlerinin bu kadar fazla hisseye ayrılması ve her meslekten birilerinin bu hisselere yatırım yapabiliyor olması, bir nevi borsa gibi işlem gördüğünün bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Böyle bir yapılanma içinde hisselerin daha çok imam, hatip, muhtar gibi idareciler ile hacı, şeyh, değirmenciler ve tacirler elinde birikmesi beklenirken çiftçiler ve amelelerin öne çıkması, henüz emek ve sermaye ayrımından kaynaklı uzmanlaşmanın gerçekleşmediği söylenebilir. Tablo III: Değirmenlerde Hissesi Sahibi Olan Toplumsal Kesimler (1840) Meslekler Hisse Sayısı % 1 Çiftçiler 160,25 26,49 2 Mesleksizler (şeyh, hacı, efendi, amelmânde ve şâbb-ı emredler) 159,25 26,33 3 Ameleler 113,75 18,80 4 İmam ve Hatipler 61,5 10,17 5 Değirmenciler 53 8,76 6 Muhtarlar 24,5 4,05 7 Tacirler 20,5 3,38 8 Demirciler 9 1,48 9 Rençberler 3 0,49 Toplam 604,75 99,95 Değirmen hisselerinin köy bazında dağılımına bakıldığında ise 280,75 (%46,42) hisse ile Dere köyü başı çekmektedir. Bu oran Bozkır içindeki tüm hisselerin yaklaşık yarısına denk gelmektedir. Dolayısıyla Dere köyü, değirmen işletmeciliği hususunda

15 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 229 XVI. yüzyıldaki konumunu XIX. yüzyıl ortalarına kadar taşıyabilmiştir. Dere yi 137 (%22,65) hisseyle Çat, onu da 100,5 (% 16,61) hisseyle Hoca köyü takip etmiştir 48. Tablo IV: Değirmen Hisselerinden Pay Alanlar (1840) Köy Adı Dğrmnc DODHO FMODHO DHSO THM Pınarcık müstakil 1 müstakil Hoca müstakil 100,5 hisse 7 müstakil Gerez Gezlevi hisse Dedemköy müstakil 1 müstakil Kayapınar hisse Çat hisse Dere müstakil 280,75 hisse 3 Müstakil Kuruçay hisse Arvana hisse Erdoğan hisse Sandı hisse Bademli müstakil 1 müstakil Karaardıç ın ,5 hisse Çeşme Fart hisse TOPLAM müstakil 604,75 hisse 13 müstakil Dğrmnc: Değirmenci; DODHO: Değirmenci Olup Değirmen Hissesi Olmayanlar; FMODHO: Farklı Mesleklerden Olup Değirmen Hissesi Olanlar; DHSO: Değirmenlerde Hisse Sahibi Olanlar; THM: Toplam Hisse Miktarı C-DEĞİRMENLERİN TAHUNHANEYE DÖNÜŞÜMÜ Bozkır daki değirmenlerin tarihi serüveni içerisinde önemli kilometre taşlarından biri de un öğütmekte kullanılan bu su değirmenlerinin tahin değirmenlerine dönüşmesidir. Teknik anlamda ciddi bir sistem değişikliğine gerek kalmadan un değirmenleri tahin değirmenlerine dönüştürülebilir. Buradaki değişim, sadece ve sadece öğütme taşlarının yumuşaklığı veya sertliğindedir. Un değirmenlerinde kullanılan taşlarda herhangi bir değişiklik yapılmadan tahin üretimine geçilirse taşların sık sık değiştirilmesi gerektiği, bunun yerine daha sert taşların tercih edilmesiyle bu sürenin uzatılabileceği dile 48 Veriler Ramazan Tosun un 1256 Tarihli Temettuat Defterine Göre Bozkır ın Köyleri adlı kitabının 39 ile 398 sayfaları arasından çıkarılmıştır.

16 230 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY getirilmektedir. Nitekim un değirmenleri için XVI. yüzyılda Konya çevresindeki köy, mezraa ve dağlardan temin edilebilen taşlar 49 tahin değirmenlerinde kullanılmamış, bunun yerine Bigadiç/Balıkesir çevresindeki daha sert taşlar tercih edilmiştir. Su gücüyle çalışan un değirmenlerinin tahinhaneye dönüşümü, aynı zamanda Bozkır ın (özellikle Dere köyünün) yüzyıllar boyu değirmencilik alanındaki ustalığını müteşebbis bir ruhla besleyerek, dönemin ekonomik şartları çerçevesinde uyarlamasının da bir göstergesidir. Zira tarihsel süreç içinde bünyesinde en fazla değirmeni barındıran Değirmendere (Dere) köyü, günümüzde de tahin değirmenleriyle adını duyurmaktadır. Bozkır ve çevresinde faaliyet gösteren işletmelerden Güleroğlu, Çavuşoğlu ve Kalaycıoğlu gibi markaların bu köyde toplanması, geleneğin günümüze taşınması bakımından önemlidir. Dönüşümün ne zaman gerçekleştiği hakkında kesin bir tarih verilemese de bugün tahin değirmeni işletenler, bunun yaklaşık 100 yıl önce meydana geldiğini belirtmektedirler 50. Buradaki belirleyici faktör su gücü yerine motor gücünün devreye girmiş olmasıdır. Daha önce Seydişehir, Akören, Akseki, Hatunsaray a kadar geniş bir coğrafi alana hizmet eden Bozkır değirmenleri, motor gücüyle çalışan değirmenlerin kullanılmaya başlanmasıyla bu etkinliğini kaybetmişlerdir. Su değirmeni sahipleri işletmelerini kapatmak veya dönemin şartlarına göre teknolojisini değiştirerek, mevcut işlerine devam etmek yerine küçük bir değişiklikle farklı bir sektöre kaymayı tercih etmişlerdir. Susamın ezilerek yağının çıkarılması işlemi olan bu sektör, Bozkır için oldukça yeni bir iş sahası olarak görülmelidir. Çünkü XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar Bozkır ve çevresinde ziraatı hiç bir zaman yapılmayan susam bu sektörün ana ham maddesidir. Bu bağlamda, Bozkır daki değirmen işletmeciliğinin undan tahine geçişi, sadece sektör değişimiyle kalmayıp, Bozkır Tahini adıyla tahine marka verecek kadar kendisiyle özdeşleştirmesi önemlidir. Bu ustalık, şüphesiz Bozkırlı değirmencilerin susamı işleme biçiminde ve kaliteli tahinin elde edilmesindeki yüzlerce yıldan beri nesilden nesile aktara geldikleri değirmencilik hakkındaki bilgi birikiminde aranmalıdır. Osmanlı kaynaklarında susam yağının çıkarıldığı yerlere tahunhane denilmekte ve taş sayıları bâb kabul edilmekte, buna göre vergilendirilmekteydi. XVI. yüzyıl Bozkır Tahrir defterlerinde herhangi bir tahunhane kaydına rastlanmamakta, buna karşılık Bozkır ın yaklaşık 80 km batısındaki Akseki kazasının 9 köyünde tahin imalathaneleri görülmektedir. Bu işletmelerden alınan vergi miktarı, içlerinde dönen taş sayılarına ve çalışma sürelerine göre değişmektedir. Nitekim buradaki vergiler 15 akçeden başlamakta, 150 akçeye kadar çıkmaktadır te bu tahunhanelere yıllık 615 akçelik bir vergi yazılmış 51, buralarda işlenen susamın da Akseki ye bağlı Birgos, Fersin, Eyügalu ve Murt 49 Yörük, Su Değirmenleri, s Osman Kalay, Mustafa Kalay ve Hasan Güler ile yapılan mülakat İsmail Kıvrım, XVI. Yüzyılda Akseki (Yerleşme, Nüfus, Ekonomi), Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, Temmuz 2015, s.53.

17 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 231 köylerinde üretildiği ve yıllık 530 akçelik bir vergiye karşılık geldiği kaydedilmiştir 52. XIX. yüzyılın ortalarında Akseki deki durumu bilmiyorsak da Alanya ya bağlı Kerliye, Şeyh ve Oba nahiyelerinde toplam 10 dönümlük bir arazide susam üretiminin yapıldığı anlaşılmaktadır 53. Bozkır dışındaki Akseki ve Alanya gibi merkezlerdeki susam üretimi ve tahunhane işletmelerinden bahsedişimizin sebebi, eskiden beri buralarda üretilip, işletilmesine rağmen tahini markaya dönüştürememiş ve tahin işletmeciliğinde derinleşememiş olmalarını vurgulamak içindir. XVI. yüzyıldaki Akseki su değirmenleri hiç de azımsanmayacak kadar bir yekûn ve dağılım gösterse de neredeyse tamamının mevsimlik yağışlara bağlı olduğu görülmektedir. Su kaynaklarının yetersizliği değirmenlerin çalışma sürelerini ve üretim kapasitelerini olumsuz yönde etkilemiş olmalıdır. Mevsimsel yağışların artışına bağlı olarak su debisinin yükseldiği dönemlerde işleyen değirmenler, yıl içerisinde genellikle 4-6 ay arasında çalışabilmişlerdir. Akseki değirmenlerinde dönen taş sayısı Bozkır dakilere yakın olmakla beraber çalışma süreleri bakımından oldukça gerideydi tarihinde Görsetle köyünde 6 ay çalışan değirmenin dışındaki tüm değirmenler 4 ay işletilebilmişlerdir yılına gelindiğinde ise Simyan köyündeki 2 taşlı değirmen 12 ay, 9 köyde 4 ay, 3 köyde 6 ay ve 2 köyde de 3 ay süreyle çalıştırılabilmişlerdir 54. Akseki değirmenlerin çalışma sürelerinin kısıtlılığından dolayı buradaki değirmenciliğin Bozkır daki gibi uzmanlaşmaya gitmediği, hatta değirmenlerin devamlılığında aksamalara neden olduğu ileri sürülebilir. Nitekim XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıla, hatta günümüzde bile Akseki de susam ziraatı 55 ve tahin üretimi 56 yapılmasına rağmen, Bozkır gibi markaya ve ticari değere dönüştürülememesinin arkasındaki nedenler, değirmenlerin çalışma dönemlerinin azlığında ve sürekliliğinin sağlanamamasında aranmalıdır. Değirmenlerin çalışmadığı zamanlarda Aksekililer buğdaylarını öğütmek için daha çok Bozkır a gelmişlerdir. Bu husus yakın zamanlara kadar devam etmiş, Manavgat-Akseki yörüklerinin önce buğday, daha sonra susam nakli ve tahin ihtiyacı ile ticaretinde Bozkır değirmenleri, özellikle Dere köyü merkezi bir konum üstlenmiştir. Öyle ki yakın zamanlara kadar, kişilik gruplar halinde gelen yörükler getirdikleri susamdan Dere köyünde tahin çıkartıp satmak üzere geri götürdükleri anlatılmaktadır Kıvrım, Akseki, s Nazım Karagedik, XIX. Yüzyıl Ortalarında Alanya (Temettuat Defterlerine Göre), PAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2005, s Kıvrım, Akseki, s Tarihi: Tarihi: Osman Kalay ile yapılan mülakat

18 232 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY Yine, Akseki-Bozkır hattı Alanya limanını iç bölgelere bağlayan önemli bir ticari yol bağlantısı idi 58. Bozkır a çevre köylerden ve kasabalardan gelip değirmenlerde buğdaylarını öğütmek için günlerce sıra bekleyen insanlar, aynı zamanda Dere ve Çat köylerinde nüfus yoğunluğunun artmasına ve çeşitli meslek dallarının buralarda ortaya çıkmasına zemin hazırladılar. Ayakkabıcılık, demircilik, bıçakçılık, tüfenkçilik vs. bu mesleklerden bir kaçıdır 59. XX. yüzyıl başlarında önemli bir ticaret emtiası haline gelmeye başlayan susam ve ondan elde edilen tahin Bozkır için yeni bir sektör olarak kendini gösterdi. Özellikle Dere köyü merkezli su değirmenleri tahin değirmenlerine dönüştürülerek piyasaya tahin arz edildi. Öyle ki değirmeni olmayan müteşebbis girişimciler satın aldıkları susamı öğütmek için değirmenleri günlük veya haftalık kiralama yoluna giderek çıkardıkları tahini piyasada satıyor, ellerindeki mal bittikten sonra bu işi tekrarlıyorlardı. Bozkır daki tahin firmalarından Güleroğlu Tahinleri aile şirketi bu şekilde doğmuştur 60. Böylelikle bir yandan değirmen sahipleri, diğer yandan ticaretten anlayan, piyasayı tanıyan kiracıların devreye girmesiyle Akseki ve Manavgat çevresinden gelen susam, Bozkır değirmenlerinde tahine dönüşmüş, Bozkırlı ticaret erbabının elinde bölgesel ve ulusal pazarlara ulaşarak Bozkır Tahini adıyla ticari bir marka haline gelmiştir. Günümüzde, Bozkır tahininin üretimi Dere ve Sorkun köylerinde kurulmuş olan Kalaycıoğlu, Çavuşoğlu, Güleroğlu, Karabacak ve Göktepe gibi firmalar öncülüğünde devam etmektedir. Bu değirmenlerdeki taşların bir kısmı su ile bir kısmı da elektrik ile çalışmaktadır. Motor gücü öğütme taşlarını aşırı ve hızlı döndürdüğünden susamı yakma riski taşımakta ve tahin kalitesini bozmaktadır. Bunun yerine geleneksel yöntem olan su gücü tercih edilmiş, fakat suyun olmadığı veya kullanılamadığı yerlerde ise motor gücü devreye girmiş, taşların saniyedeki dönme hızı ve sayısı, su gücününkine indirgenerek tahinin yanma veya iyi ezilmeme riski ortadan kaldırılmıştır. Tahin imalatında susamın niteliği (yerli, ithal) kadar ateşte kavrulması ve ezilmesi en önemli safhaları oluşturmaktadır. Yerli susamın ithale göre daha yağlı ve rehalı olduğu belirtilmekte 61, kavrulurken tavının kaçırılması yanmasına, tavlanmaması ise çiğ kalmasına neden olduğu zikredilmekte, ezilmesi esnasındaki taşın ağırlığı ve gücü de yine yanmaya ve acımaya sebep olduğu dile getirlmektedir. Nitekim M. Ali Göktepe, Aksekili değirmencilerin susamı yaktıklarından dolayı kaliteli tahin üretemediklerini, bu yüzden sadece Bozkırlıların değil Akseki ve Manavgat çevresinde yaşayan insanların da Bozkır tahinlerine yöneldiklerini dile getirmiştir 62. Halen, Çat köyünde bir un değirmeni, Sorkun da Mehmet Çavuş ve Karabacak Tahin işletmesi (ikisi aynı işletmeyi kullanıyor) 58 Selim Hilmi Özkan, Tarihi Alanya-Bozkır Yolu ve Bu Yolun Tarihi Serüveni, Alanya XII. Tarih ve Kültür Sempozyumu, ed. Faruk Nafiz Koçak, 2012, s Hasan Güler ile yapılan mülakat Hasan Güler ile yapılan mülakat Tarihi: Mehmet Ali Göktepe ile yapılan mülakat

19 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 233 ve Dere de Güleroğlu Tahin imalathanesinin bünyesindeki 5 taştan 2 si su gücüyle çalışmaktadır. Resim 1: Su gücü ve elektrikle çalışan tahin değirmenleri (Güleroğlu tahin işletmesi) SONUÇ Modern öncesi dönemin küçük sanayi tesisleri olan değirmenler kuruldukları yerlerin sosyo-kültürel ve ekonomik yapılarını değiştirip dönüştürme özellikleri bakımından dikkate değerdir. Bu bağlamda, Bozkır Çayı üzerinde Dere, Çat ve Siristad (Bozkır) köylerindeki değirmenler pek çok özellikleriyle diğerlerinden farklılaşmaktadırlar. Öncelikle, buradaki değirmenlerin genelde yıl boyunca çalıştıklarını, bünyesinde barındırdıkları taşların fazlalığından dolayı birer fabrika görünümünde olduklarını, XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar varlıklarını koruyabildiklerini, hatta zamanla niteliklerini değiştirebildiklerini belirtmemiz gerekir. Bu husus, söz konusu köyleri nüfus yoğunluğu ile iktisadî ve içtimaî açıdan çevrelerinin merkezi haline getirdiği gibi babadan oğula intikal eden derin bir değirmencilik birikimini de doğurmuştur. Yıl boyunca çalışan değirmenler miras veya satış yoluyla hisselere bölünmüş, bunlar borsa gibi alınıp satılmış, hisseler değirmencilerden çok çiftçi, amele, vs. gibi kişiler elinde birikmiştir. XX. yüzyıl başlarında motorlu değirmenlerin devreye girmesiyle rekabet gücünü un sektöründen yabancısı oldukları tahine kaydıran bozkırlı

20 234 WATERMILLS AND ITS MANAGEMENT IN BOZKIR FROM XVITH CENTURY TO PRESENT DAY değirmenciler, Akseki ve Manavgat taki rakiplerine fark atmışlar, kısa süre içinde Bozkır Tahini adıyla, tahinde ticari bir marka meydana getirmişlerdir.

21 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE BOZKIR SU DEĞİRMENLERİ VE DEĞİRMEN İŞLETMECİLİĞİ 235 KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT): 40, 399, 392. Başbakanlık Tapu Kadastro Arşivi (TKGM) TT 113 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Nüfus Defterleri (BOA NFS): 3321 AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri IV, İstanbul AKÖZ, Alaattin, XVI. Yüzyılın Başlarında Bozkır Nahiyesinde Yerleşme ve Üretim, Bozkırın Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Ed. Mustafa Yılmaz-Ahmet Atalay-Osman Doğanay, Konya 2007, s ARSLAN, Ozan, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesine Göre Türkiye deki Üretim Tesislerinin Güç Kaynakları Üzerine Kantitatif Bir Çalışma, Turkish Studies, Vol:10/9, 2015, s AYNURAL, Salih, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul BAHAR, Hasan, Uygarlıkların Kaynağı Su, Su Medeniyeti Sempozyumu, Ed. Kerim Han Acar, Konya 2010, s BAHAR, Hasan, Bozkır, Konya Ansiklopedisi, C.2, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2011, s BASALLA, George, Teknolojinin Evrimi, Çev. Cem Soydemir, 8. Baskı, Tubitak Yay., Ankara BAŞ, Ali -Remzi Duran-Ruhi Özcan, Konya Meram İlçesi Tarihi Su Değirmenleri, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Konya 2011, s BRAUDEL, Fernand, Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yüzyıllar, I. Cilt, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yay., İstanbul DANIŞMAN, H.H. Günhan, A Survey of Turbine-Type Water-Mills in the Bolu Region of the Central Anatolian Plateau, METU Journal of the Faculty of Architecture, Volume 3, Number 1, 1997, p DAVID, Geza, İstolni Belgrad, DİA, C.23, İstanbul 2001, s DOĞAN, Adnan Buldur-Sabahattin Sarı, Çarşamba Çayı nın 15 Aralık 2010 Tarihli Taşkını ve Bozkır daki (Konya) Etkisi, Marmara Coğrafya Dergisi, S.25, Ocak 2012, s DURAN, Remzi -Ali Baş, Ruhi Özcan, Konya Su Değirmenleri, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya EPSTEIN, Steven A, Geç Dönem Ortaçağ Avrupası: Ekonomi ve Sosyal Tarih , Çev. Serap Işık, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul ERDOĞRU, M. Akif, Beyşehir Sancağının 1584 Tarihli Nüfus Sayımı (Beyşehir, Seydişehir, Bozkır), Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., İzmir ERDOĞRU, M. Akif, Beyşehir Sancağındaki Su Değirmenleri ( ), I. Uluslararası Beyşehir ve Yöresi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Konya 2006, s ERDOĞRU, M. Akif, Karaman Vilâyeti Kanunnâmeleri, OTAM, S.4, Ankara 1993, s GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul GIMPEL, Jean, Ortaçağda Endüstri Devrimi, 7. Basım, Çev. Nazım Özüaydın, Tubitak Yay, Ankara KARAGEDİK, Nazım, XIX. Yüzyıl Ortalarında Alanya (Temettuat Defterlerine Göre), PAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli KIEL, Machiel, İskeçe, DİA, C.22, İstanbul 2000, s KIEL, Machiel, İzladi, DİA, C.23, İstanbul 2001, s KIEL, Mahhiel, İslimye, DİA, C.23, İstanbul 2001, s KIVRIM, İsmail, XVI. Yüzyılda Akseki (Yerleşme, Nüfus, Ekonomi), Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, Temmuz 2015, s KOÇ, Ümit, XVI. Yüzyıl Anadolu sunda Değirmenler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.149, Nisan 2004, s KÖSE, Faruk, Su Makinalarının Medeniyet Tarihinde Gelişimi ve Önemi, Su Medeniyeti Sempozyumu, Ed. Kerim Han Acar, Konya 2010, s