SU VE HİJYEN. ERKAN PEHLİVAN Prof. Dr., İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı DOSYA: SU

Transkript

1 SU VE HİJYEN ERKAN PEHLİVAN Prof. Dr., İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı Y erkürenin dörtte üçünü kaplayan su kütlesi gezegenimizde canlılığın başlıca kaynağıdır. İnsan hayatının sürdürülmesinde elzem olan tatlı su kaynakları tüm su kütlesinin yalnızca %2,5 u kadardır. Bunun da % 90 ı buzul kütleleridir. Yapılan hesaplamalara göre içme ve kullanma suyu olarak arz edilebilecek su miktarı bütün kütlenin yalnızca %038 i kadardır ki, bu durum bize su kaynakları yönünden nasıl bir hassas denge üzerinde bulunduğumuzu gösterir. Dünyada kişi başına yıllık ortalama 3000m 3 su arzını sağlayabilen ülkeler optimum, 10000m 3 ve üzeri zengin, 1000m 3 altında ise su fakiri ülkeler olarak değerlendirilir. Yıllık kişi başına arzı 90000m 3 ile Kanada birincidir. Türkiye ise tatlı su kaynakları (kaynak su, baraj, dere, çay, nehir, gölet) yönünden kişi başına yıllık arz miktarı olan m 3 ile yoksulluk sınırında bir ülkedir. Suya dair fiziki ve biokimyasal özellikler Erkan Pehlivan, Su ve Hijyen, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S. 132, Şubat 2011, ss Bir yanıcı (H+) gaz olan hidrojen ile bir yakıcı gaz olan (O-) birleşmesi ile meydana gelen su molekülü yeryüzündeki tüm canlılar için elzem yaşam kaynağıdır yılında yer kürenin yoğunluk deneyleri ile uğraşan H. Cavendish hidrojeni yaktığında su elde ettiğini gördü. Bunun üzerine suyun bir element olmadığını keşfetti. Su tatsız, kokusuz, renksiz DOSYA: SU 45

2 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM bir sıvıdır. Suyun tadı olmaz ama içme suyu olarak kullandığımızda lezzetli olup olmadığını anlarız. Suya lezzeti, içinde erimiş halde bulunun O 2 ve CO 2 iyonları verir. Kaynamış sularda bu iyonlar buharlaşarak uçar, bu sebeple su yavanlaşır. Bu yavanlık temiz bir ortamda kaptan kaba boşaltılarak giderilebilir. Güneş ışınlarının bir kısmının su kütlesi tarafından emilmesi sonucu su tabakası mavi bir renk alır, su derinleştikçe renk laciverte dönüşür. Gezegenimizin fizikojeolojik tarihi, bir bakıma suyun tarihidir. Çünkü suyun parçalayıcı etkisine dayanabilecek bir madde yoktur. Hatta hiçbir kimyasal işlem susuz gerçekleşmez. Su sıvı hâlde iken diğer birçok maddenin aksine katı hâlinden daha yoğundur. Diğer maddelerin aksine donarken genleşir. Katı hâli sıvısı üzerinde yüzer. +4 o C de en ağır hâldedir. Su buharlaşırken çevreden ısı enerjisi kullanır. Güneş altında kesilen karpuzun soğuması bu özellik sebebiyledir. Genel anlamda suyun bu fizikokimyasal özellikleri iklimlerin oluşmasında yardımcıdır. H 2 ve O 2 molekülleri çarpışarak birleşir. Bu tepkime yüksek düzeyde ısı ortamında gerçekleşir. Bu tez, su kütlesinin yeryüzünün başlangıcında meydana geldiği fikrini desteklemektedir. Yıl içinde buharlaşan su miktarı ile yağan yağmur birbirine eşittir. Küresel iklim değişiklikleri ile bize dost olan su, seller ile düşman hâline gelebilir; ancak, yıl içindeki su döngüsünde yere düşen yağış miktarında değişiklik olmaz. Fazla yağmak başka bölgenin payını almaktan ibarettir. Buna mukabil yağmamak ise yağmur payını başka bölgelere kaptırmak demektir. Su, kimyanın geliştirmiş olduğu periyodik cetveldeki davranış kurallarına ilişkin bilgileri reddeder. Yani su kaynama ve donma noktası konusunda cetveldeki kurallara aykırı davranır. Maddelerin sıvı hâlleri yer değiştirirken ses çıkarmadığı hâlde, su akarken kulağa hoş gelen sesler çıkarır (adezyonkohezyon özellik). Kılcal borularda 100 metreye kadar yükselme özelliği gösterir (elektriksel dipol özellik). Bu özellik sayesinde bitkiler yükseklere doğru büyürler. Bir immünolog olan J. Benveniste 1970 li ve 1980 li yıllarda yapmış olduğu çalışmalar sırasında suya ilave edilen ve milyonlarca defa sulandırılıp yüksek hızlarda karıştırılan maddenin suda kaybolmadığını keşfetmiştir. Suyun hafızası olduğu konu- 46

3 ŞUBAT SAYI 132 sundaki iddiaların bir temeli bu deneylere dayanmaktadır. Diğer bir temel ise M. Emoto nun çalışmalarına dayanır. Emoto su damlacıklarını dondurarak moleküler düzeyde su moleküllerinin fotoğraflarını çektiğinde, çevresel etkilerin suda çok farklı kristal desenler yarattığını bulmuştur. En güzel kristal şekil gösteren suların temiz akarsular ve kaynak suları olduğunu ve hatta müziğin kristal yapıyı etkilediğini iddia etmiştir. Konuya ilişkin yazdığı kitaplar bir çok ülkede yayımlanmıştır. Canlı organizmaların cüsselerinin büyük çoğunluğu sudan ibarettir. Organizmadaki suyun kalitesi sağlıklı olmanın başlıca göstergesidir. Yetişkin insanın günde yaklaşık günde 2-2,5 litre suya ihtiyacı olur. Bu ihtiyacı su yerine başka içeceklerle gidermek zordur. Çünkü çoğu içecekler diüretik (idrar söktürücü) maddeler içerir. Organizmanın ihtiyacını karşılayacak miktarlarda mineral içeren içme sularının yerini hiçbir içecek tutamaz. Bir sıkıntı anında bile rahatlamak için bir bardak su önerilir. Yatmadan önce ve sabah kalkınca yemeklerden önce ve sonra bir bardak su sağlıklı bir beden için elzemdir. Suyun bir çok hastalığı tedavi eden bir iksir olduğu kabul edilir. Suyun insan için bir başka gücü de hastalıklardan korunmada yani hijyeni sağlamada elzem olmasıdır. İnsan ve hayvan atıkları eninde sonunda suya ulaşır. Bir çok hastalık etkenini taşıyan atıklar sağlığı bozan başlıca faktördür. Bu atıkları da suyun gücünden yararlanarak izole etmeye çalışırız. Şimdi hijyen konusuna geçebiliriz. Hijyen* Eski Yunan da Apollon un oğlu Aesculape tıbbın tanrısı olarak bilinir. Aeskulape ın kızı Hygia ise sağlığı korumanın tanrıçası olarak kabul edilir. Bundan köken alan hijyen (hygiene) kavramı geçmişte sağlık ve güzelliği temsil eder iken, günümüzde bir tıbbi terim olarak bilinir. Evde, işte, okulda, sokakta ve her yerde kişisel ve profesyonel uygulamalar ile hastalıkların yayılmasını ve sıklığını azaltan işlemlere verilen addır. Gıda üretiminde, ilaç ve kosmetik sanayinde hijyenik olma, kalite güvencesinin bir anahtarıdır. Bir çok sağlık alanı hijyenle birlikte ifade edilir; uyku hijyeni, mental hijyen, dental hijyen, iş hijyeni, su hijyeni, gıda hijyeni, kişisel hijyen, el hijyeni gibi. Sağlıklı bir yaşam sürmek, temiz içilebilir su ve hijyenik yaşam biçimi ile mümkündür. ABD de Hastalıkları Önleme ve Koruma Merkezi (CDC) uzmanlarına göre el yıkamak, herkesin yapabileceği en etkili hastalık önleme metodudur. Bedenimizde ve yakın çevremizde ne kadar mikroorganizma olduğunu düşünmek için şu ilginç deneye bir göz atalım. John Hopkins Üniversitesi nden P. Price 1930 yılında 14 tane küvetin içini steril saf suyla doldurur. Ellerini her küvette birer dakika olmak üzere sabunla yıkar. Sonra usulüne uygun metotlarla 14 küvetteki toplam bakteri sayısı tespit eder, sayı yaklaşık 4,5 milyondur. Son bilimsel çalışmalara göre, elleri bir kez yıkama ile yaklaşık 200 milyon civarında bakteri, ayrıca virüs ve mantarlar ellerimizden uzaklaşmaktadır. Terleme sırasında avuçlarımızdaki ter bezleri ellerimizi nemlendirirken, bu arada bakterilere de su vermiş oluruz. Derimizin epidermis tabakasındaki kanallar ve elimizin üzerindeki kıl dipleri bakteriler için köstebek yuvaları gibidir. Mikroorganizmalar için tırnak altları (subungual bölge) en güvenli sığınaklardır. Öksürük, aksırık ve tozlarla havada asılı kalabilen ve bünyemize sirayet eden mikroorganizmalar bu hesaba dâhil değildir. Hijyeni sağlamada su ile birlikte en yaygın kullanılması gereken sabundur. Esasında günlük yaşam sırasında su ve sabun dışında dezenfektan amaçlı başkaca bir maddenin kullanılmasına gerek yoktur. El ile insan dışkısı (feçes) arasındaki temel bariyer tuvaletlerden sonra bolca sabunlu su ile elleri yıkamaktır. Normal miktardaki bir feçeste bir trilyon civarında virus, 10 milyon civarında bakteri bulunur. Bu mikroplar su, toprak, sinek ve eller ile gıdalara oradan yeni konakçıya (insana) ulaşır. Burada zincirleri kırmak için hijyen ve sanitasyon teknikleri DOSYA: SU 47

4 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM devreye girmelidir. Yerleşim yerlerinde atıkların fenni usullerle izolasyonu gerekir. Su hijyeni, çevre hijyeni ve el hijyeni ile gündelik yaşamda ayrıca sağlanması gereken önceliklerimiz olmalıdır. Yapılan bilimsel çalışmalar sonucunda günlük hijyende sadece ellerin sabunlu su ile yıkanması sonrasında ishalli hastalıkların % 47 oranında, solunum yolu hastalıklarının ise % 23 oranında azaldığı tespit edilmiştir. Sabunlu su ile el yıkamanın etkili olabilmesi için 30 saniye - 1 dakika arasında sabunu köpürterek, parmak aralarını ve uçlarını da kapsayacak şekilde dikkatli uygulama yapmak gerekir. Burada önemli bir konu da yıkamadan sonra ellerin kâğıt havlu parçası ile kurulanması ve bu kâğıt kullanılarak çeşme kurnasının kapatılmasıdır. El yıkama sonrası sıcak hava üfleyen makinelerin kullanılması sakıncalıdır. Günlük yaşamda hijyeni etkileyen araçlardan biri de paradır. Dolaşımdaki başta kâğıt paralar olmak üzere bozukluklar da mikroplar için taşıyıcı ortamı oluştururlar. Kâğıt paralar başta olmak üzere dolaşımda olan eskimiş ve kirli paralar yapılan çalışmalarda 20 çeşit mikroorganizmayı barındırdıkları bulunmuştur. Para-el-ağız ilişkisinde tifo, dizanteri, hepatit A, tuberküloz, paraziter ve diğer ishalli hastalıklar yayılma gösterir. Bu konuda risk yaratan başlıca grup pazar yerlerinde gıda ve sebze satanlardır. Hem poşetleri dolduran hem de para alış verişini yapan kimse mikrop yayılmasına en çok yol açan kimsedir. Ayrıca paraları küçük çocuklardan uzak tutmak başlıca öneme sahiptir. Su kirliliği ve hastalıklar Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre yılda 5 milyon civarında insan su, ev içi hijyen ve atık izolasyon yetersizliği sebebiyle yakalandıkları ishalli hastalıklardan ölmektedir. Bunun 2 milyon kadarı 5 yaş altı çocuklardır. Dünya da yaklaşık 1,1 milyon insan içme suyuna sahip değildir ve güveli olmayan suyu içerek günlük yaşamını sürdürmektedir. 2,4 milyar insan ise sanitasyon işlemi görmemiş suyu içmektedir. Demek ki dünya nüfusunun yarısı hijyenik suya sahip değildir. İshalli hastalıkların % 88 i hijyen ve sanitasyondan yetersiz bu su kaynaklarına atfedilmektedir. Sonuçta dünyada yıllık ölümlerin %3.1 i (1.7 milyon kişi), yıllık hastalık yükünün %3.7 si (54.2 milyon kişi) kirli su kaynaklı ishalli hastalıklardan olmaktadır Türkiye de görülen ishalli hastalıkların yaygınlığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, yılda 12 milyon kişinin hastalığa yakalandığı ve büyük çoğunluğu çocuk olmak üzere kişinin de bu hastalıklardan öldüğü tahmin edilmektedir. Tifo, dizanteri, kolera, gastroenteritler gibi bakteriyel;.giardia, toksoplasma enteomeba histolytica ve diğer bir çok parazitler; norwalk, rota, hepatit A ve E gibi virüsler su ile kolayca yayılabilen hastalıklardır. Toplumun tüketimine sunulan suyun sanitasyonu çok önemlidir. Hijyen ve sanitasyon zincirinde ufak bir aksama felaket tarzında salgınlara (epidemi) yol açabilir. Su kesintileri de kirliliğin başlıca kaynağı olabilir. Kesintiler sırasında negatif basınç sebebiyle şebeke sularının kirlenmesi mukadderdir. Su kesintileri sonrası şebekenin kirli akması bu negatif basınç sebebiyledir. Bu dönemlerde su hijyenini sağlamak için dezenfeksiyon dozunu artırmak gibi ek önlemler alınır. Şebeke suları, için bir kirlenme tehlikesi de depolarının korunaklı olmaması ve depo temizliğinin yapılmamasıdır. Hayvan ve insan atıklarının karışması ile karakterize kirlilikler dışında şebeke suyu depolarının, okul, kışla, yurt, fabrika gibi toplu yaşanılan yerlerdeki su, depolarının altı ayda bir temizlenmemesi algler yönünden su kalitesini düşüren kirliliklere de yol açmaktadır. Aynı sorun evde damacana, su sebili (pınar) gibi malzemeler için de geçerlidir. Bu tür malzeme ve cihazların depo ve başlıklarının 2-3 ayda bir klorlu sularla temizlenmesi önerilmektedir. Su hijyeni Avrupa Birliği mevzuatına uyum çerçevesinde çıkarılan insani tüketim amaçlı sular hakkında yönetmelik e göre üç türlü içeceğimiz vardır. Bunlar: Kaynak suları, içme suları, içme ve kullanma suları. Mineralli sular bu kapsam dışındadır. Türkiye de 48

5 ŞUBAT SAYI 132 tüketim miktarı az olan mineralli sular içinde en çok tüketileni sodadır. Soda sodyum bikarbonatlı olup karbondioksit gazı ile zenginleştirilmiş içecektir ve çok fazla tüketilmesi önerilmez. Günde 1 litreye kadar tüketilmesi önerilen başta mağnezyum, kalsiyum flour, silisyum dioksit gibi minerallerden zengin sulardır. Bu suların dolum tesislerinde sanitasyon sağlanarak cam şişelere doldurulması, içerik etiketlerinin tam ve okunaklı yazılması hijyen yönünden yeterli olarak değerlendirilebilir. Kaynak suları, kendiliğinden yeryüzüne çıkan minerallerden daha zengin, dolum tesislerinde hijyenik yöntemlerle pet şişelere veya damacanalara doldurularak tüketime sunulan sulardır. Herhangi bir kimyasal işlemden geçmez. Bu tür suların kapları ile ilgili son zamanlarda bazı şüpheler ortaya atılmıştır. Polietilen ve polikarbonattan imal edilen bu plastik kaplar Bisphenol A maddesi içerikleri nedeniyle pek de masum değillerdir. İçeceklerimizin uzun süre bu kaplar içerisinde muhafaza edilmemesi güneş altında bekletilmemesi önerilir. İçme suları, kaynağı ne olursa olsun tüketime sunulmadan önce bir işlemden geçirilmiş sulardır. Kaynak suyu, artezyen kuyu suyu veya yüzeysel bir su eksiklikleri giderilir ve son aşamada genellikle ozonla dezenfeksiyon edildikten şişelenerek tüketime sunulur. Bu tür suların etiketinde doğal kaynak suyu ibaresi bulunmaz. İçme ve kullanma suları ise kaynağı bir yer altı kaynak suyu olabileceği gibi genellikle yüzey sularının arıtılması sonucu şebekeye verilen sulardır. Her içme kullanma suyu toplum tarafından içilebilir birincil su kaynağı olmalıdır. Yüzey sularının arıtılması kendine has teknikleri ve kimyasal işlemleri olan bir süreçtir. Bu suların en temel özelliği son aşamada dezenfeksiyon işlemine tâbi tutulmalarıdır. Bu amaçla yaygın olarak kullanılan dezenfektan madde ise klordur. Çok iyi bir oksidan olması, kötü tat ve kokuları gidermesi sebebiyle ozonun tercih edilmesi beklenir. Ancak, ozonla sadece depodaki mevcut su kütlesi dezenfekte edilir. Bir diğer yöntem de ultraviyole ile dezenfeksiyon yapmaktır. Her iki yöntem de pahalı yöntemlerdir. Su, şebekede ilerlerken kesintiler sırasında ve kazaen kirlenmeye uğrayabilir. Bu kirlenmeler üzerinde ozon, ultraviyole ve klor dioksit etkide bulunamaz. Sonraki kirlenmeler üzerinde etkisi olması sebebiyle şebeke suyu dezenfekiyonu için klor tercih edilir. Suya klor karıştırılınca suda serbest kalan kısım dezenfektan etki gösterir. Bu miktarın uç noktalarda 0,5 mg/l değerini aşmaması beklenir. 0.4 mg/l den sonra suda klor kokusu oluşur. Bundan rahatsızlık duymamak gerekir. Bazı yan etkilerine karşılık elde edilen fayda nedeniyle tüm dünyada su dezenfeksiyonunda klor yaygın olarak kullanılmaktadır. Ev içi şartlarda hijyenik vasıfları tam olan şebeke suları tercih edilmelidir. Bir salgın anında alınabilecek birincil önlem suları kaynatarak içmektir. Kaynamış suların vücudun ihtiyaç duyduğu mineralleri kaybetmediği bilinmektedir. Bu suların havalandırarak yavanlığı giderilip içilmesi önerilir. Kır şartlarında toplumun tüketimine sunulacak su miktarı günlük 20 l/kişi altında olmamalıdır. Bu şartlarda klor tabletleri ile dezenfeksiyon sağlanmadan suların içilmesi önerilmez. Türkiye de kent şartlarında kişi başına günlük ortalama 110 l civarında su arzı gerçekleşmektedir. Bu arzu edilebilir bir miktar değildir. Bu miktar tatlı su kaynaklarımızın kirletilmemesinin ne denli önemli olduğunu göstermektedir. Okullar, kışlalar, yurtlar, fabrikalar gibi toplu yaşam şartlarında temiz içme suyu ve kişisel hijyen son derece önemlidir. Görevli sağlık elemanı bulunmayan yerlerde yöneticilerin; içme suyu denetimlerinin ve su depolarının temizleme işlerinin vaktinde yapılmasını takip etmeli, kişisel hijyen tedbirlerinin uygulanmasını kolaylaştıracak imkânları sağlamalıdır. Unutmamak gerekir ki, temiz bir içme suyu kaynağı mevcudiyeti, ve ellerin gerektiği zaman ve gerektiği süre kadar sabunlu su ile yıkanması temel kişisel hijyen için zorunlu bir şarttır. Sonuç olarak; çocuklar, gençler ve yetişkinler, DOSYA: SU 49

6 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM pozitif sağlık bilinciyle hijyen kurallarını benimseyerek ve gündelik yaşamda uygulayarak sağlıklı toplumları oluşturabilirler. Bu konuda eğitimcilere ve yöneticilere büyük sorumluluk düşmektedir. KAYNAKLAR 1-Polat A.: Bir Damla Su. Ofset Matbaacılık, Birinci Bas.İstanbul Ekim Emoto M.: Sudaki Mucize. Arıtan Yayınevi. İstanbul, Mayısı Batmanghelidj F.: Vucudunuz Sizden Su İstiyor, Hasta Değil, Susuzsunuz. Domino Yayıncılık, İstanbul Ashbolt JN.: Microbial Contamination of Drinking Water and Disease Outcomes in Developing Regions. School of Civil and Environmental Engineering, University of New South Wales, Sydney, NSW 2052, Australia, Blumenthal, U., Peasey, A.: Critical Review of Epidemiological Evidence of the Health Effects of Wastewater and Excreta Use in Agriculture. London School of Tropical Medicine, London Zaza S.: Commucable Disease Section Two, pp In. Wallace / Maxy - Rosenau Last. Preventive Medicine and Public Health. Editors: Robert B. Wallace and Neal Kohatsu. 15 th Edition, The McGraw - Hill Companies. Iowa Wilson WR, Sande ME. Current Diagnosis and Treatment in Infectious Diseases, Lange. Çev: İ. Hakkı Dündar. Current Enfeksiyon Hastalıkları: Tanı ve Tedavi. Nobel Tıp Kitabevleri, Bishop RF. Natural History of Human Rotavirus Infections.: Z. A. Kapikian, Viral Infection of The Gastrointestinal Tract. Revised Second Edition. Melbourne, Australia, 1994 pp WHO: Diarrhoeal Disease, Water, Sanitation and Hygiene. Combating Waterborn Disease at The Household Level, Geneva Güler Ç. Şebeke Kirliliğinin Yarattığı Halk Sağlığı Tehlikeleri Editör: Ankara Tabip Odası. Su Kesintileri ve Hastalık Riski. Ankara, 2007 ss Pehlivan E, Güneş G, Karaoğlu L, Eğri M, Genç M.: Bir Salgının Öyküsü. II Çevre Hekimliği Kongresi Kitabı. Ankara Ocak 2006 pp 12- Bryce J, Boschi-Pinto C, Shibuya K, Black R: WHO Estimates of The Causes of Death in Children. The Lancet, Volume 365, Issue 9465, 2005, Pages Kelkar SD, Ray PG, Shinde N.: An Epidemic of Rotavirus Diarrhoea in Jawhar Taluk, Thane District, Maharastra Indian December January 2001, Epiedemilogy an Infection, 2004, 132:2 pp Andrade IG, Queiroz JW, Cabral AP, Lieberman JA, Jeronimo SM.: İmprovwd Sanitation and Income are Associated With Decreased Rate Hospitalization for Diarrhoea in Brazil Infants. Transactions of the Royal Societies Tropical Medicine Hygiene Feb. 10 (Epub Ahead Print) 15- Curtis V, Cairncross.C.: Effect Of Washing Hands With Soap on Diarrhoea Risk in The Community: a Systematic Review. The Lancet Infectious Diseases, Volume 3, Issue 5,2003 Pages Fewtrell L,.Kaufmann R,.Kay D, Enanoria WHaller., LColford,., J.: Water, sanitation, and hygiene interventions to reduce diarrhoea in less developed countries: a systematic review and meta-analysis. TheLancet Infectious Diseases, Volume 5, Issue 1, 2005 Pages Tekbaş, ÖF.: Çevre Sağlığı. Gülhane Askeri Tıp Akademisi Basım Evi. Ankara, 2010 (*) Temizlik ve dezenfeksiyon için hijyen dışında kullanılan bir diğer terim de sanitasyon dur. Sante Latincede sağlık manasındadır. Mühendislik uygulamaları kullanılarak sağlıklı hâle getirme demektir. Mesela su arıtılması ve dezenfeksiyonu bir sanitasyon işlemidir. Tıp alanında hijyen ve sanitasyon birlikte kullanılır. Günlük dilde ise hijyen iki terimi de kapsayacak bir mana içerir. 50