SOSYODEMOGRAFİK ETMENLERİN RUHSAL HASTALIKLARA YÖNELİK TUTUMLARA ETKİLERİ

Transkript

1 SOSYODEMOGRAFİK ETMENLERİN RUHSAL HASTALIKLARA YÖNELİK TUTUMLARA ETKİLERİ Dr. E. Oryal Taşkın Prof. Dr. Erol Özmen Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Manisa. ÖZET Sosyodemografik etmenlerin ruhsal hastalıklara yönelik tutumlara etkisi Halkın, ruhsal hastalıklara yönelik tutumları tek tip olmaktan uzaktır. Sosyodemografik değişkenler (yaş, cinsiyet, eğitim gibi), hastalık konusunda bilgi, hasta kişilerle kişisel deneyimin olması, ruhsal hastalık etiketi, hastalığın psikopatoloji tipi, hastanın özellikleri de ruhsal hastalara ve hastalıklara yönelik tutumlar üzerinde etkilidir. Bunlardan başka, ayrıca yasalar, devlet politikaları ve kitle iletişim araçları da önemli etkilerde bulunmaktadır. Bu yazıda sosyodemografik değişkenlerin ruhsal hastalıklara ilişkin tutumlar üzerinde olan etkileri konusunda bilgi veren çalışmalar gözden geçirilecek ve hangi değişkenin etkilerinin ne yönde olduğu tartışılacaktır. Anahtar Sözcükler: Tutum, görüş, etiketleme, damgalama, ruhsal hastalık, şizofreni, depresyon, ilişkili etmenler.

2 SUMMARY The effects of social and demographic factors on attitudes towards mental illnesses Evidence shows that public attitudes towards mental illness and the mentally ill are far from being uniform. But there is considerable evidence that variables such as age, sex, education, socio-economic level, direct experience with a psychiatric patient, psychopathology type and labelling are likely to have some influence on attitudes towards mental illness. Besides the laws, goverment policy and the mass media have important effects on attitudes too. In this review the studies about the effects of social and demographic features on attitudes towards mental illnesses has examined and these effects was discussed for the each factor. Key words: Attitude, opinion, labelling, stigmatisation, mental disorder, schizophrenia, depression, related factors

3 SOSYODEMOGRAFİK ETMENLERİN RUHSAL HASTALIKLARA YÖNELİK TUTUMLARA ETKİLERİ Halkın ruhsal hastalıklara ilişkin tutumları bağımsız değişkenler değildir. Pek çok etmenden etkilenmektedirler. Her ne kadar tutumları etkileyen en önemli etken kültür olsa da, diğer bazı değişkenler de tutumlar üzerinde etkili olabilmektedir. Kültür yanında, sosyodemografik değişkenler, hastalık konusunda bilgi, hasta kişilerle kişisel deneyimin olması, ruhsal hastalık etiketi, hastalığın psikopatoloji tipi, hastanın özellikleri de ruhsal hastalara ve hastalıklara yönelik tutumlar üzerinde etkili olabilmektedir. Bunlardan başka, ayrıca yasa ve mahkemeler, devlet politikaları ve kitle iletişim araçları da önemli etkilerde bulunmaktadır. Bu yazıda sosyodemografik değişkenlerin ruhsal hastalıklara ilişkin tutumlar üzerinde olan etkileri konusunda bilgi veren çalışmalar gözden geçirilecek ve hangi değişkenin etkilerinin ne yönde olduğu tartışılacaktır. Sosyodemografik etmenlerin ruhsal hastalıklara yönelik tutumlara etkisinin araştırıldığı çalışmalarda, genelde birbiri ile çelişen sonuçlar olduğu görülmektedir. Literatürde ayrıca yaş, cinsiyet, eğitim, ırk, sosyal sınıf gibi çeşitli etmenlerin ruhsal hastalıklara ilişkin tutumları etkilediği belirtilmekle birlikte her sosyodemografik veri için değişik görüşler ileri süren çalışmalar da vardır. Genel kanılardan birisi, daha yüksek sosyal sınıfların, daha genç ve daha iyi eğitimli bireylerin ruhsal hastalıkları olanları daha kolay kabul ettikleri ve daha fazla hoşgörü gösterdikleri şeklindedir Ancak bunun tersine daha az eğitimli ve daha yaşlı olmanın özellikle daha fazla hoşgörülü olma ile ilişkili olduğunu bildiren yayınlar da bulunmaktadır 5,12-

4 18. Dahası sosyodemografik etmenlerin tutumlar üzerinde herhangi bir fark yaratmadığına ya da ancak çok küçük farklara neden olduğuna ilişkin bilgiler de bulunmaktadır 10, Aslında sadece sosyodemografik etmenlerin ruhsal hastalıklara yönelik tutumları ve toplumsal davranışları değerlendirmek için yetersiz olacağı bir bakıma kanıtlanmıştır. Etkiler sosyodemografik değişkenlerden çok ruhsal hastalıkların halkın zihnindeki izlenimlerine bağlı olarak kendini göstermektedir 5. Şizofreni açısından değerlendirildiğinde de pek çok çalışmacı, sosyodemografik değişkenlerin tutumlar üzerinde önemli bir etkide bulunmadığı görüşündedir 13,21,24,27, li yıllarda, Türkiye de kentsel ve kırsal kesimde ruhsal hastalıklara ilişkin tutumların araştırıldığı çalışmalarda aynı anketin kullanılması, özellikle sosyal sınıf açısında iyi bir karşılaştırma olanağı sağlamıştır. Bu çalışmalarda, ruhsal hastalıklara ilişkin tutumları etkileyen en önemli sosyodemografik değişkenin sosyal sınıf olduğu görülmüştür. Gerek depresyon, gerek şizofreni için kırsal kesimde yaşayanların ve genel olarak daha düşük sosyal sınıfa ait kişilerin tutumları, özellikle hastaları reddetmek, sosyal mesafe ve damgalama açısından daha olumsuzudur 21,32-35 Aslında bu karşılaştırmada kırsal kesim ile kentsel kesim arasındaki en önemli fark hastaların etiketlenmesi, sosyal mesafe isteği ve damgalanma endişesi olmuştur. YAŞ Çalışmalarda, tutumlara en fazla etki eden sosyodemografik etmenlerden birisinin yaş olduğu görülmektedir ve genellikle daha genç olmak daha olumlu tutumlarla ilişkilendirilmiştir. Pek çok çalışmada, daha yaşlı olmanın, hastalıkları tanıma, sağaltım ve prognoz konusunda daha bilgisiz ve kötümser olma ile ilişkili olduğu, sağaltıma başvurma konusunda yaşla paralel olarak artan bir direncin bulunduğu ve yaşlıların farmakoterapiye karşı daha olumsuz baktıkları 9,23,31,36-43, yaşlıların toplum baskısı ve etiketlenme konusunda daha fazla endişe duydukları 25,44, hastaların tehlikeli olabileceği inancının yaşlılarda daha yüksek olduğu 45 ve

5 artan yaşla birlikte hastalara yönelik hoşgörüde azalma olduğu bildirilmiştir 5. Literatürde gençlerin hastalara karşı yaşlılardan daha olumlu tutumlar gösterdikleri 6 ve daha genç insanların ruhsal hastalığı olanlar ile kişisel ilişkilerinde daha rahat ve sosyal ilişki kurmaya daha açık oldukları şeklinde bilgiler bulunmaktadır 2. İsrail de yapılan bir çalışmada daha yaşlı denekler, ruhsal hastalara yönelik en olumsuz tutumlara sahip olan kişiler olarak bulunmuştur. Daha genç olanların hastalara yönelik daha olumlu tutumlara sahip olduğu ve yine daha gençlerin olumlu ruhsal sağlık ideolojilerine sahip olduğu bildirilmiştir 4. Hekimler ve klinik psikologlar arasında yapılan bir çalışmada, her meslek grubunun genç üyelerinin ruhsal hastalıkların sağaltımı konusunda yaşlılara oranla daha geniş bir bakış açısına sahip oldukları görülmüştür 46. Psikiyatri dışı hekimler arasında yapılan bir çalışmada da, daha yaşlı hekimlerin şizofreni hastaları için daha kısıtlayıcı tutumlar gösterdikleri görülmüştür 47. Bu bulgu, yaşlı kesimin hastaları daha tehlikeli olarak değerlendirme eğiliminin bir sonucu olabilir. Ancak literatürde tüm bu sonuçlara zıt bulguları bildiren yayınlar da bulunmaktadır. Bazı çalışmalarda, genç hastaların ruh sağlığı merkezlerini kullanma konusunda yaşlılara göre daha olumsuz tutumlara sahip olduğunu görülmüştür 44,48. Bu çekincenin bir nedeni, etiketlenme ve damgalanma endişenin gençlerde yaşlılardan daha fazla olması olabilir. Bu yorumu destekleyebilecek bir çalışmada, gençlerin hastaların tehlikeli olduğu inancını yaşlı gruba göre daha fazla oranda taşıdığı, buna paralel olarak da özellikle genç kuşakta damgalayıcı düşüncelerin daha yaygın olduğu görülmüştür. Çalışmacılar bu nedenle de eğer damgalama karşıtı çalışmalar yapılacaksa bunun genç kuşağı hedef alması gerektiğini ve örneğin okullarda yapılmasını önermektedirler 12. Yine yaşlıların hasta kişilere karşı daha olumlu daha hoşgörülü ve daha az kısıtlayıcı bir yaklaşım içinde olduğunu gösteren başka çalışmalar da vardır 1,5,14,17,18. Yaşlıların hastalara karşı gençlerden daha hoşgörülü olarak değerlendirildiği bir çalışmada bu durum yaşlıların daha deneyimli olmalarına bağlanmıştır 18.

6 Bu çalışmaların dışında, ayrıca yaşın ruhsal hastalıklara yönelik tutumlarda önemli bir fark ya da etkide bulunmadığını bildiren çalışmalar da vardır 13,15,19-22,24,29,35,49,50. Bu çelişkili sonuçlar, artan yaşın her zaman olumsuz tutumlarla ilişkili olmayabileceğini düşündürmektedir. Finlandiya toplumundaki bir çalışmada daha yaşlı erkekler ve daha genç kadınların tutumlarının daha olumlu olduğu bulgusu elde edilmiş ve çalışmacılar yaşın tek başına tutumlarla ilişkili olmadığı sonucuna varmışlardır 28. Yaşın etkileri, çalışmanın yapıldığı örnekleme, çalışma desenine ya da kullanılan istatistiksel değerlendirme yöntemine göre değişkenlik gösteriyor olabilir. Bu nedenle yaşın tutumlara olan etkisi konusunda kesin bir yargıya varabilmek çok olanaklı gibi görünmemektedir. CİNSİYET Çalışmalarda genel olarak (karşıt görüşler olmasına karşın) kadınların erkeklere göre ruhsal hastalıklara ilişkin tutumlarının daha olumlu olduğu, erkeklerin daha hoşgörüsüz ve sosyal yönden kısıtlayıcı olduğu gözlenmiştir. Pek çok çalışmada; kadınların ruhsal hastalıklara karşı daha esnek, hoşgörülü ve insancıl baktığı, hastaların normal insanlardan yalnızca küçük bir farkla ayrıldığını belirttikleri, damgalama eğilimlerinin daha az olduğu ve erkeklere oranla sağaltım için psikiyatri uzmanlarına daha çok başvuracakları görülmüştür 1,13,23,31,40,42,44, Hem şizofreni hem de depresyon olgu örneğinin kullanıldığı bir çalışmada kadın katılımcıların her iki hastalık için de erkeklerden daha yüksek oranlarda korku ve merhamet ve daha düşük oranda öfke duyacakları bildirilmiştir 26. Türkiye de psikiyatri dışı hekimler arasında yapılan bir çalışmada ise erkek hekimlerin şizofreni hastalarını daha saldırgan olarak değerlendirdikleri görülmüştür 47. Jorm ve ark. (1997) kadınların depresyon olgusu için erkeklerden daha olumlu tutumlara sahip olduğunu, şizofreni olgusu için fark olmadığını göstermişlerdir 13. Yine bir Türkiye çalışmasında, erkeklerin kadınlara oranla daha fazla geleneksel iyileştiricilere başvurdukları bildirilmiştir 40.

7 Her ne kadar ruh sağlığı merkezlerinin kullanımı konusunda kadınların tutumları daha olumluysa da 44, Jorm ve ark. (2000) kadınların psikoterapi ve tatil ya da diyet gibi standart olmayan sağaltım yöntemlerini daha çok onayladıklarını göstermişlerdir 54. Ruhsal hastalıkların sağaltımı açısından hekimler ve klinik psikologlarla yapılan bir çalışmada kadınların, erkeklere oranla daha fazla sayıda girişimi yararlı olarak değerlendirdikleri görülmüştür. Bu girişimlerin bir kısmı da standart olmayan yöntemlerdir 46. Türkiye de de çare arama davranışında kadınların daha fazla psikoterapi, erkeklerin ise ilaç kullanmak isteğinde olduğu görülmüştür 55. Kadınlar, sağaltım konusunda daha istekli ya da daha hazır olmasına karşın, sağaltım seçenekleri ya da bu konudaki bilgileri çok doğru değildir. Diğer bir çalışmada da şizofreni ve depresyon olguları için her iki tablonun sağaltım seçiminde cinsiyetin bir etkide bulunmadığı saptanmıştır 36. Türkiye de yapılan çalışmalarda, ruhsal hastalıkların etiyolojisi konusunda cinsiyet açısından bazı farklar olduğu görülmüşse de bu bulgular birbiri ile çok tutarlı değildir 23,50,56. Jorm ve arkadaşları da şizofreni etiyolojisi için kadın erkek arasında bir tutum farkı olmadığını bildirmişlerdir 14. Tıp fakültesi öğrencilerinde yapılan bir çalışmada, kadın katılımcılar etiyolojide daha fazla doğaüstü güçleri sorumlu tutmuşlar. Ancak çalışmacılar bunun daha çok dinsel öğretilerle ilişkili olabileceğini belirtmişlerdir 57. Türkiye de kırsal kesimde toplum örnekleminde yapılan bir çalışmada da benzer şekilde kadınların dinsel durumların etkisinde daha fazla oldukları ve bunun hastalıkları tanımlama konusunda farklılığa neden olduğu bildirilmiştir 58. Bu çalışmaların dışında birçok çalışmada da ruhsal hastalıkla ve hastalara yönelik tutumlarda cinsiyetin önemli bir farka neden olmadığı bildirilmiştir 6,12,20-22,24,34-36,39,43, Kadınların daha esnek ve hoşgörülü olduğunu bildiren çalışmaların aksine, bazı çalışmalarda, daha önce psikiyatrik sağaltım almış olan hastalarla ilişki kurma konusunda

8 kadınların daha olumsuz tutumları olduğu (daha fazla sosyal mesafe isteği), ve şizofrenili hastaların saldırgan olduğuna ve toplumda serbestçe dolaşmamaları gerektiğine erkeklerden daha fazla inandıkları görülmüştür 32,62. Deprem sonrası ruhsal sorunlar ve bunlara yönelik tutumların araştırıldığı bir çalışmada da, kadın katılımcıların erkeklere göre hastalarla aralarında daha fazla sosyal mesafe olması isteğinde oldukları görülmüştür 63. Cinsiyetin ruhsal hastalıklara ilişkin tutumlardaki etkisi konusunda fikir birliğine varılabilmiş değildir. Ancak yine de kadınların, özellikle sağaltım konusunda, yanlış bilgileri olmasına karşın biraz daha olumlu davrandıkları öne sürülebilir. EĞİTİM Kişinin eğitim düzeyinin ruhsal hastalıklara yönelik tutumlarına etkisinin yönü, önemli bir çalışma alanı olmuştur. Belirli bir düzeydeki genel eğitimin temelde benzer tutumlar geliştirebileceği yönündeki görüşler çeşitli çalışmalarda belirtilmiştir 64,65. Ancak pek çok değişken için olduğu gibi bu konuda da bir fikir birliği yoktur. Yüksek eğitim düzeyinin, ruhsal hastalıklar konusunda daha fazla bilgi sahibi olma ile ilişkili olduğu görülmektedir. Genel olarak, iyi eğitimlilerin tutumları daha olumludur yolunda bir yargı oluşmuştur 10,18,23,56, Brändli (1999) ruhsal hastalığı olanlara yaklaşımda en büyük zorluğun bilgi eksikliği olduğunu, iyi eğitimlilerin daha çok sağaltım için uzmana başvurduğu ileri sürmüştür 51. Ancak konu, hasta kişilere yönelik tutumlar ve sosyal olarak dışlanma olduğunda, çalışmalarda çelişkili bulgular olduğu görülmektedir. Bu konuda yüksek eğitimli kişilerin tutumlarının daha olumlu olduğunu bildiren çalışmalar yanında, eğitimin daha fazla sosyal mesafe isteği ile ilişkili olduğunu bildiren yayınlar da vardır. Eğitimin etkileri konusunda genel olarak uzlaşılan bir nokta; eğitim düzeyi arttıkça hastalıklar konusunda bilgi artışı yanında, daha bilimsel ve insancıl bir yaklaşım olduğu ve tıbbi sağaltım önerilerinde artış olduğu bulgularıdır 2,4,10,14-16,18,32,54,67. Eğitim düzeyi yükseldikçe etiyolojide

9 kişisel ve sosyal nedenlerin daha az, biyolojik nedenlerin daha fazla önerildiği, iyileşme konusunda daha iyimser olunduğu ve farmakoterapi önerisinin arttığı gösterilmiştir 31,37,41. Yüksek eğitimli denekler şizofreni sağaltımı için daha yüksek oranda psikiyatrist ve psikolog önermişlerdir 36. Daha eğitimsizlerin bilgilerinin daha yetersiz ve bazen yanlış olduğu görülmüştür 9. Daha az eğitimli kişilerin ruh sağlığı merkezlerini daha az kullandıkları ve geleneksel iyileştiricilere daha fazla başvurdukları bilinmektedir 40. Ancak bunun nedeni de bu kişilerin bilgisizliğinden çok etiketlenme ve dışlanma konusunda daha duyarlı olmaları ve bu nedenle bu merkezlerden uzak durmak istemeleridir 44. Yüksek eğitim düzeyindeki katılımcılar ruhsal hastalığı olan birisi karşısında daha az korku duygusu yaşayacaklarını belirtmiştir 26. Yüksek eğitim düzeyi, şizofreni hastalarının tehlikelilik algısında ve önyargılarda azalma ile ilişkili olarak bulunmuştur 32,38. Bu düşünce ya da bilgi, ruhsal hastalığı olanların daha fazla sosyal kabulü ile ilişkilidir. Daha eğitimli katılımcıların tıbbi bir olguyu daha az tehlikeli olarak değerlendirdikleri ve daha hoşgörülü oldukları; eğitimsiz olanların da ruhsal hastalık olgusunu daha fazla oranda davranışları tahmin edilemez olarak değerlendirdikleri ve hoşgörülerinin de daha düşük olduğu görülmüştür 5. Türkiye de de eğitim düzeyinin düşük olmasının ruhsal hastalığı olanları daha saldırgan olarak algılama ile ilişkili olduğunu bildiren çalışmalar vardır 45,67. Tel Aviv de yapılan bir çalışmada daha az eğitimli olan katılımcıların, ruhsal hastalığı olan kişileri daha fazla reddetme eğiliminde oldukları görülmüştür 4. Daha iyi eğitimle daha olumlu tutumlar olduğunu bildiren bu yayınlar dışında, eğitimin artmasıyla birlikte tutumların daha olumsuz olduğunu ve istenilen sosyal mesafenin arttığını bildiren yayınlar da bulunmaktadır. Daha az eğitimli katılımcılarda hastalara yönelik daha olumlu düşünceler olduğu ve hastaları alt sınıf olarak görmenin azaldığı bildirilmektedir 17. Ayrıca pek çok çalışmada özellikle şizofreni ile ilgili tutumların eğitim düzeyi yükseldikçe daha olumsuz olma eğiliminde olduğu, yüksek eğitimli kişilerin şizofrenlerle daha az yakın

10 ilişki içinde olmak istedikleri gösterilmiştir 13,15,16,31. Daha iyi eğitimin benzer olumsuz tutumlara alkol-madde bağımlıları için de neden olduğu görülmüştür 69. Diğer hastalıkların aksine, şizofreni ya da alkol madde bağımlıları için, eğitim olumsuz tutum geliştirmede etkili gibi görülmektedir. Lemkau ve Crocetti de eğitim düzeyinin artması ile tutumların daha olumsuz olabileceğini bildirmektedirler 29. Bunun dışında, eğitimin özellikle şizofreni için herhangi bir tutum farkına neden olmadığını bildiren çalışmalar da vardır 20,21,34. Literatürde eğitimin tutumlar üzerinde etkili olmadığını bildiren başka çalışmalar da bulunmaktadır 15,21,24,25,30,34,35,42, 70. MESLEK Tutum konusundaki erken çalışmalarda meslek statüsünün tutumlarla ilişkili olduğu bilinmektedir. Daha üst düzey meslek gruplarında ruhsal hastalıklarla ilgili doğa-üstü güçlere inanç oranları daha düşük, potansiyel sağaltım seçimi daha fazla ve sağaltım sonuçları konusunda daha iyimser yaklaşımlar ortaya çıkmıştır 3,11,15. Ancak Wolff ve arkadaşları toplum örnekleminde yaptıkları araştırmada daha yüksek sosyal ve mesleki sınıftakilerin ruhsal hastalılarla ilgili tutumlarının daha olumlu olduğu sonucunu bulmalarına karşın bu bulguyu, bu kesimdeki kişilerin sosyal açıdan beğenilme isteği ile ilişkili olduğu şeklinde yorumlamışlardır 71. ABD de yapılan bir çalışmada avukatlar, öğretmenler, rahipler ve doktorların ruhsal hastalıklara ilişkin tutumları araştırılmış, avukatların ruhsal hastalığı olan kişilere yönelik tutumlarının belirgin olarak olumsuz olduğu görülmüştür. Avukatların çoğu hastaların cezalandırılması gerektiğini ve psikiyatristten yardım istemenin gereksizliğini düşündüklerini belirtmişlerdir 16. Her ne kadar bazı çalışmalarda üst düzey meslek gruplarında tutumların daha olumlu olduğu belirtilmişse de bu farkın meslekten mi yoksa eğitim düzeyinden mi kaynaklandığını açıklayabilmek çok da olanaklı değildir. Nitekim, İstanbul da yapılan bir çalışmada ev kadınlarının tutumları daha olumsuz olarak bulunmuş, ancak yazarlar bu durumu

11 örneklemdeki ev kadınlarının eğitim düzeyinin düşük olmasından kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir 32. Öte yandan sağlık çalışanlarının tutumları da özellikle önemli bir çalışma alanı olmuştur. Bazı çalışmalarda hekimlerin ve sağlık çalışanlarının tutumları daha olumlu olarak bulunsa da yine de bu meslek grubunda da ruhsal hastalık etiketi taşıyan hastalardan çok da hoşlanmama ve belli bir sosyal mesafeyi korumaktan yana reddedici tutumlar olduğu görülmüştür 50,57,72,73. Bazı çalışmalarda hekimlerin ruhsal hatalıklar ve hastalarla ilgili tutumlarının sağlık dışı alanlarda çalışanlarla benzer olduğu ve sağlık çalışanların da hastalar ile aralarında sosyal açıdan belli bir mesafe olması isteği yanında reddedici tutumların olduğu bildirilmiştir 12,74. Türkiye de sağlık yüksekokulu öğrencileri ile yapılan bir çalışmada ise, öğrencilerin tutumlarının depresyon olgusu için; sosyal mesafe açısından genel halka göre çok daha olumlu olmasına karşın, şizofreni için öğrencilerin genel halktan çok daha olumsuz ve reddedici davrandığı görülmüştür 49,50,70. Mesleki eğitim açısından ise, belli bir alanda eğitim görmenin kültürden ve diğer sosyodemografik etmenlerden bağımsız benzer tutumlara neden olduğu görülmüştür. Aynı eğitim düzeyindeki kişilerin tutumları da birbirine daha benzerdir. Ancak eğitim sonrası, profesyonel çalışma yaşamına geçiş ile birlikte tutumlarında kişisel deneyimlere bağlı olarak değiştiği görülmüştür 64. Mesleki eğitimle tutumların değiştiğinin diğer bir örneği de; tıp fakültesi ilk sınıf öğrencilerinin tutumlarının genel halka benzer olduğu, hekimlerin ise olumlu yönde olmak üzere halktan farklı olduğunun gösterilmiş olmasıdır 57. MEDENİ DURUM Pek çok çalışmada kişilerin medeni durumunun tutumlarla ilişkisine ilişkin ayrıntılı bilgi verilmemiştir. Ancak bu konuda bilgi bulunan çalışmaların çoğunda medeni durumun bir etkide bulunmadığı bildirilmiştir 21,22,29,35,49,50,70. Bunun dışında bazı çalışmalarda ise evli

12 olmanın özellikle şizofrenili hastalara yönelik daha olumsuz tutumlarla ilişkili olduğu bildirilmiştir 32. Özellikle çocukları olan kişilerin şizofreni hastalarının toplum içine karışmalarına karşı daha tepkili oldukları bilinmektedir. Ancak bunun nedeni evli olup olmamaktan çok, insanların şizofrenili hastaları tehlikeli kişiler olarak algılamaları olduğu düşünülmektedir 20. Hastaları, çocukları için potansiyel bir tehlike olarak görenler daha olumsuz tutumlar göstermektedirler. SOSYAL SINIF Ruhsal hastalıklara yönelik tutumların, içinde bulunulan sosyal sınıfa bağlı olduğu literatürde bir çok araştırmada gösterilmektedir. Daha düşük sosyal sınıf, kırsal kesimde yaşıyor olma ya da düşük sosyo-ekonomik düzey, ruhsal hastalıkların tanımasını, hastalara koyulan sosyal mesafeyi, etiketleme davranışını, ruhsal hastalıklar ile ilgili etiyolojik inançları, prognoza ilişkin inançları, bu dalda sağlık hizmeti veren kişilere ilişkin tutumları, sağaltım için başvuru ve sağaltım seçeneklerini olumsuz yönde etkilemektedir. Kırsal kesimde hastaların reddi ve damgalanması belirgin olarak daha fazladır 3,6,21,29,31,32,34,40,41,44,66, Damgalamanın etkisi ile alt sosyal sınıftakiler, diğerlerine göre ruhsal hastalıkları daha fazla bir leke gibi küçük düşürücü görme eğilimindedir. Düşük sosyoekonomik ve sosyokültürel sınıfta olanlar ya da kırsal kesimde yaşayanlar kendileri de etiketleme ve damgalamadan daha fazla etkilenmektedirler ve damgalanma endişesini daha fazla yaşamaktadırlar. Bu nedenle de bu sınıftaki kişiler ne kendileri ne de yakınları için psikiyatrik yardım isteğinde bulunmamayı tercih etmektedir. Bazen sağaltım konusunda yeterli bilgileri olmasına karşın bu endişe nedeni ile bildikleri halde doğru adrese ulaşamamaktadır 21,31,44,59,76,77,81,82. Belki de kırsal kesimde ve alt toplumsal sınıflardaki kişilerin sağaltım kavramını önemsememeleri 15 ve tıp dışı geleneksel iyileştiricilere daha fazla başvurma 40 nedenlerinden birisi de bu korkudur. Pek çok farklı kültürde yapılan çalışmaların hemen hepsinde, kırsal kesimde yaşayanların, düşük sosyal sınıf ya da sosyoekonomik düzeyde olanların bilgilerinin daha az ve yanlış,

13 tutumlarının daha olumsuz ve reddedici olduğu gösterilmiştir 6,15,29,31,33,35,66,79,80,82. Kültürden bağımsız olarak sosyal statü, tutumlar üzerinde etkilidir. Sosyal sınıf farklılığının tutumlarda önemli bir etkisinin olduğunu bildiren çok sayıdaki çalışmanın yanında, sosyal sınıfın tek başına tutumlar üzerinde etkili olmadığını ileri süren yazarlar da bulunmaktadır 10,31. Savaşır da, sağaltım ve etiyoloji konusunda köy ve kentsel kesim arasında bazı farklar (kent halkı etiyolojik nedenler konusunda ve sağaltım seçiminde biraz daha olumlu tutumlara sahip) olsa da genel olarak hastalara ve hastalığa yönelik tutum ve düşüncelerin benzer olduğunu ileri sürmektedir. Özet olarak köy ve kent arasında ruhsal hastalıklara ilişkin tutumlar bakımından anlamlı fark bulunmamıştır 15, li yılların sonunda Türkiye de kırsal bir bölgede yapılan bir çalışmada halkın ruhsal hastalıklar konusundaki bilgi ve inançlarının modern psikiyatri ile uyumlu olduğu sonucuna varılmıştır yılında Türkiye de kırsal alanda yapılan çalışmada, sağaltım konusunda halkın bilgisinin yeterli olduğu da bildirilmektedir 21,59,77. Bundan başka, birkaç çalışmada yukarıdaki bilgilerle çelişen sonuçlar da bildirilmiştir. Ancak bu çalışmaların sayıları çok azdır. Bir çalışmada, kentte oturan katılımcıların kırsal kesimde oturanlara oranla daha fazla etiketlenme endişesi taşıdıkları görülmüştür 25. Türkiye deki bir çalışmada da şehirde yaşayan kişilerin alkol-madde bağımlıları için damgalama açısından daha olumsuz tutumlara sahip olduğu bildirilmiştir 69. Genel olarak literatürde, düşük sosyoekonomik ya da kültürel sınıfta olmanın ve kırsal kesimde yaşamanın ruhsal hastalıklara ve hastalara yönelik daha olumsuz tutumlarla ilişkili olduğu konusunda uzlaşılmış gibidir. Akılda tutulması gereken önemli bir nokta da bu kesimdeki kişilerin sağaltım konusunda oldukça fazla çekincelerinin olmasıdır. KÜLTÜR İnsanların hastalığın algılama, yaşama şekli ve hastalıkla nasıl başa çıkıldığı kültürel yapı ile ilişkilidir. Belirtileri algılama ve sergileme biçimi, etiyoloijk inançlar, hastalık etiketlerinden

14 etkilenme ve hastalara gösterilen tepkiler, damgalama eğilimleri, sağaltım seçimleri ve sağaltıma uyumları toplumsal yargı ve değerlere göre düzenlenir 6,55,85. Her toplumun ruhsal hastalıklara ilişkin kendine özgü tanımlamaları, sterotipleri vardır ve ruhsal hastalıklara yönelik tutumları ve duruşları vardır 86. Toplum üyelerinde bunlar büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Genel olarak ruhsal hastalıklara yönelik davranışlar kültürel bilgide yerleşmiş ve oradan kaynaklanır gibi görünmektedir 5,6. Ruhsal hastalıklara yönelik tutumları etkileyen en önemli etmenlerden biri de kuşkusuz ki kültürdür 13. Kültürel etkiler, ruhsal hastalıkların tanınması ve tanımlanması, etiyolojik inançları ve buna bağlı olarak sağaltım seçeneklerini ve hastalara yönelik davranışları (hoşgörü ya da reddetme gibi) önemli düzeyde etkilemektedir. Bu konuda yapılmış çok sayıda araştırma ve çok sayıda derleme vardır. Bu yazıda tüm bunların aktarılması olanaklı olmadığından son yıllarda yapılan bazı çalışmalardan örnekler verilecektir. Bir toplumda patolojik kabul edilen bazı davranışlar başka bir toplumda normal olarak kabul edilebilmektedir. Anormallik kavramı farklı kültürel yapılarda farklılık gösterir. Hastalığı anlama, hastalık olarak değerlendirme ve algılama biçimi kültürel yapı ile doğrudan ilişkilidir 6,85. Bazı kültürlerde hastalık olarak değerlendirilen belirtiler, bazı kültürlerde daha normal olarak karşılanabilmektedir. Bir kültürde uyum bozucu olan bir belirtinin, diğer bir kültürde uyuma yönelik olabileceği için belirtileri bir hastalık olarak tanımanın kültürden kültüre farklılık göstereceği bilinmektedir 15. Bu konudaki, karşılaştırmalı bir çalışmada, Nijerya halkının Asya, Avustralya ve Kuzey Amerika toplumlarına göre psikiyatrik semptomları daha az oranda bir ruhsal hastalık olarak tanıdıkları görülmüştür 79. Ruhsal hastalıkların özellikle etiyolojisine yönelik inançlar kültürden kültüre önemli farklılıklar göstermektedir 56,87. Amerikalılar ın ruhsal hastalıkların zorluklardan kaynaklanan, sağaltılabilen ve terapi ile iyileşebilen hastalıklar olarak; Alman halkının ise kalıtsal, sağaltımı

15 güç (ama olanaklı) hastalıklar olarak değerlendirdiği ve daha olumsuz tutumlar sergilediği gösterilmiştir 88. Doğu ve Batı Almanya halkının psikiyatrik sağaltımlara yönelik tutumlarının karşılaştırıldığı bir çalışmada da doğu Alman toplumunun depresyon için sağaltıma gerek görmediği ve sağaltımda da grup psikoterapisini seçerlerken, batı da ise psikanalizin seçildiği görülmüştür 89. Bu da aslında doğunun kollektivist yaklaşımının ve batının da bireyci yaklaşımının bir yansıması olabilir. Birbirinden daha farklı kültürler arasındaki tutum farkları da daha büyüktür. Özellikle de etiyolojik ve sağaltım inançları açısında bu fark adeta somutlaşmaktadır. Nijerya da 1980 li yılların başında ruhsal hastalıkların etiyolojisinde halen mistik nedenlerin görüldüğü ve buna bağlı olarak da en populer sağaltım seçeneğinin geleneksel iyileştiriciler olduğu görülmüştür 90. Bu yıllarda Türkiye de dahil batılı kültürlerde bu inançlar çok düşük oranlardadır 21,24,26,32,35,77,91,92. Kültürün tutumlar üzerindeki etkilerini araştırmak için İngiltere de yaşayan Pakistanlı aileler arasında yapılan bir çalışmada, sağaltım konusunda en az pratisyen hekimler kadar geleneksel Pakistanlı iyileştiriciler de seçilmiş (dinsel iyileştiriciler ve Hakimler gibi). Özellikle azınlık grubundaki kadınlar için dil ve din sorunları kadar kültürel etkilerin de doğru sağaltım açısından bir engel oluşturduğu sonucuna varılmıştır 93. Son yıllarda yapılan bir çalışmada Hindistan lı şizofrenili hasta yakınlarının, etiyolojide ilk sırada psikososyal stresleri sorumlu tutmakla birlikte doğa üstü güçleri sorumlu tutanların oranı da %12 olarak bulunmuştur. Bu kesimin buna bağlı olarak sağaltımda büyücü-dinsel iyileştiricileri seçtikleri görülmüştür 80. Çalışma örnekleminin hasta yakınlarından oluşmuş olması, kültürel etkilerin çoğu kez ne kadar güçlü olduğunun bir kanıtı olarak değerlendirilebilir. Yine hasta yakınları ile yapılan bir çalışmada, Etiyopya da ruhsal hastalıkların etiyolojisinde halen doğa üstü güçlerin yüksek oranlarda seçildiği ve sağaltım için de katılımcıların yarıdan fazlasının dua etmeyi önemli gördüğü bildirilmiştir 25. Doğu kökenli kültürlerde, psikiyatrik ya da tıbbi sağaltım yerine öncelikle dini ya da kültüre özgü geleneksel iyileştiricilerin seçildiği görülmektedir. Batı kültürlerinde ise bu daha az rastlanan

16 bir durumdur 40,67,80,93. Kültür, çare arama davranışı için önemli bir belirleyicidir. Kültürel etkilerin sağaltım seçimleri konusunda etkili olduğunu ve toplumların ruh sağlığı hizmetlerine karşı olan tutumlarını şekillendirdiğini bildiren başka çalışmalar da bulunmaktadır Bununla birlikte, kültürel farklılıkların sağaltım açısından inançlarda değişiklik yaratmadığını bildiren çalışmalar da vardır 87. Bu farklı bulgu, karşılaştırılan kültürler arasındaki yakınlık ya da uzaklık ile açıklanabilir. Değişik kültürlerdeki hastalara yaklaşım farklılıklarını değerlendirmek için yapılan karşılaştırmalı çalışmaların çoğunda, kültürel etkinin varlığı görülmüştür. Karşılaştırmalı bir çalışmada, İngiliz toplumunun Rus toplumuna göre ruhsal hastalığı olan kişilere daha hoşgörülü olduğu görülmüştür 68. İngiltere de yaşayan Kıbrıslı Rumlar ve İngilizler arasında karşılaştırma yapılan bir çalışmada, Kıbrıslılar ın tutumlarının daha olumsuz olduğu görülmüştür. Kıbrıslı Rumlar, özellikle daha fazla sosyal kısıtlayıcı ve daha otoriter tutumlara sahip olarak bulunmuştur. Bu yaklaşımın en önemli nedeni de bu gruptaki kişilerin ruhsal hastalığı olanları daha fazla saldırgan ve aptal olarak algılamaları olarak gösterilmiştir. Kıbrıslı katılımcıların, toplumun ve kendilerinin güvenliği açısından ruhsal hastalığı olan kişilerin kontrol edilmesi gerektiği inancını daha fazla taşıdıklarından hastalara yönelik daha olumsuz ve daha kısıtlayıcı tutumlara sahip oldukları bildirilmiştir 94. Yakın kültürler olarak değerlendirilebilecek İrlanda ve İngiltere halkları arasında yapılan bir karşılaştırmada da, İrlandalıların İngilizlerden daha olumsuz tutumlara sahip olduğu görülmüştür 6. Yine İrlanda da kırsal alanda yaşayanlarla yapılan bir çalışmada, şizofrenili hastaların şiddetle dışlandıkları ve aile ortamından bile uzaklaştırıldıkları görülmüştür. Benzer şekilde Kanada da yaşayan Çin li aileler ruhsal hastalığı olan aile üyesini gizlemek için tüm çabalarına karşın bunu başaracak güçleri kalmadığında hastayı dışlamaktadırlar 97. Tüm bunlar, toplumların ruhsal hastalığı ne düzeyde bir leke olarak algıladığı ile ilgilidir.

17 Hastaların damgalanması ve dışlanması konusunda ilginç bir bulgu da bir İsrail çalışmasından gelmektedir. Rahav ın (1984) belirttiği üzere, ruhsal hastalığı olan kişilerin damgalanması ve ardından dışlanması, İsrail de devlet aracılığıyla yapılmıştır 4. İsrail de herhangi bir zamanda ruh sağlığı hastanelerine kabul edilmiş olan kişilerin kimlik bilgileri sistematik olarak belirlenmiş ve daha sonra bu kişilerin bazı devlet hizmetlerinde çalışması engellenmiştir 4. Bu işlem, toplum tarafında seçilen parlamento tarafından bir devlet politikası olarak yapılmıştır. Toplumda yapılan çalışmada ise bu hastaların yüksek oranda reddedildikleri görülmüştür. Türkiye de yapılan bir alan çalışmasında da, şizofreniye yönelik olumsuz tutumların (özellikle sosyal mesafe açısından) diğer toplumlardakine oranla daha az olduğu görülmüş ve bu durum, Türk kültüründe bulunduğu belirtilen geleneksel hoşgörü ile açıklanmıştır 32. Türk kültüründe ruhsal hastalığı olanlara yönelik daha kabullenici bir tutum olduğu ileri sürülmektedir 98. Ancak son yıllarda Türkiye de kırsal kesimde yapılan çalışmalarda özellikle şizofreni ve depresyon için hastalara yönelik tutumların diğer batılı toplumlardakilerden (Almanya, Amerika ya da Avustralya gibi) daha olumlu olduğunu söylemek oldukça güçtür 33,34. Yüzünü batıya dönen Türkiye nin ruhsal hastalıklara ilişkin tutumları da batıya benzemeye başlamış olabilir. Kültürel etkilerin diğer bir yönü de damgalama eğilimindeki farklılıklar nedeniyle semptomatolojiyi etkilemesidir. Batı kültürlerinde somatik yakınmalar bir az gelişmişlik ölçütü olarak görülerek daha fazla damgalandığından bu kültürlerdeki hastalar sorunu psikolojize etme eğilimindedir 99. Doğu ya da geleneksel kültürlerde ise, somatik yakınmalar daha fazla kabul gördüğü ve daha az damgalandığından hastalar bu semptomları daha fazla sergilemektedirler. Güney Hindistan da yapılan bir çalışmada, depresyonda somatik semptomların, depresif semptomlara göre daha az sorun yarattığı ve bu nedenle de somatik

18 semptomu olan kişilerin kendilerini daha az damgalanmış hissettikleri görülmüştür 100. Bu kültürdeki hastalar depresyonu somatik belirtilerle yaşamaktadırlar. Tutumlar konusunda kültürel farkların tanımlanmasına ilişkin olarak Triandis in bir açıklaması vardır: Buna göre tutumlarda en önemli fark yaratan etmen, toplumun bireyci ya da kollektivist oluşundan kaynaklanmaktadır. Kısaca bireyci toplumlarda tutumlar daha olumlu, kollektivist toplumlarda ise daha olumsuzdur. Bunun en önemli nedeni, kollektivist kültürlerde, toplumsal ve kültürel kimlik duygusunun daha önemli olmasıdır. Bu nedenle halk toplum tarafından dışlanmaktan, damgalanmaktan ve yalıtılmaktan daha fazla korkmaktadır. Aslında bu korku da daha çok dışlama ve uzaklaştırma gereksinimine neden olmaktadır ve tutumlar daha olumsuza doğru kaymaktadır. Buna bağlı olarak da kollektivist kültüre sahip toplumlarda aile bireyleri ortaya çıkan bir ruhsal hastalığı yadsımakta ya da daha fazla saklamaya çalışmaktadır. Bu da hem sağaltıma başlama açısından hem de sağaltım seçimleri açısından bir takım olumsuzluklara neden olmaktadır 94. Bu öneri, aslında özellikle Türkiye gibi ülkelerde, kırsal kesim halkının ruhsal hastalık etiketinden daha fazla korkması ve hastaları daha fazla dışlaması (daha çok sosyal mesafe istemesi) durumunu açıklayabilir 21,34,35,81,82. Ancak bu görüşün tersini savunan yayınlar da vardır. Özellikle Lemkau ve Crocetti, para medeniyeti ile kirlenmemiş gruplarda ruhsal hastalıklara yönelik tutumların daha olumlu olduğunu ileri sürmektedirler 29. Arıkan ve ark. göç etmenin tutumlar üzerindeki etkisini araştırdıkları çalışmada, göç eden ve etmeyen grupların tutumları arasında fark olmamasından yola çıkarak değişik kültürlerin karşılıklı etkileşim içine girmesinin ruhsal hastalıkların damgalanmasının kültüre özgü yönlerini ortadan kaldırabileceğini ileri sürmektedir. Kültürler arası yakınlaşmaların hedeflenmesinin birçok sağlıksız toplumsal önyargıyı ortadan kaldıracağı gibi, ruhsal

19 hastalıklara yönelik damgalamanın da ortadan kalkmasına yardımcı olacağını belirtmektedir 101. Ancak İngiltere de yaşayan Kıbrıslı Rumlar ve İngilizler arasında yapılan çalışmada, İngiltere de yetişen ikinci kuşak Kıbrıs lı Rumlar ın da, ruhsal hastalıkla yönelik tutumlarının anababalarının tutumları gibi olduğu görülmüştür. Bu tutumlar İngilizler den oldukça farklıdır ve her iki kültürle de etkileşerek geçen bir kuşağın olması tutumlar konusunda bir değişim yaratmamıştır 94. Ayrıca, Savaşır, Türk toplumunda geleneksel yaşam süren kesimi ile değişmiş (daha batılı normlarla yaşayan) kesimi arasında çok büyük farklar olmadığını belirtmektedir 15,84. Bununla birlikte Türk toplumu için ruhsal hastalığı olanlara ilişkin geçmişte olduğu belirtilen olumlu ve kabullenici tutumların giderek batılı toplumların tutumlarına benzer hale gelmesi, Türk toplumunun batı ülkelerinin değer yargıları ve yaşam tarzına yakınlaşması ile ilişkili olabilir. Bu açıdan Arıkan ve arkadaşlarının görüşleri tartışmaya açıktır. Bununla birlikte değişik kültürel etkilerin ruhsal hastalıklar konusundaki tutumlara kısmen etki etmekte olduğunu, özellikle de şizofreni için kültürün hemen hiç etkili olmadığını bildiren çalışmalar da bulunmaktadır 37. Paranoid şizofreni farklı kültürlerde en kolay tanınan, diğer hastalıklara göre daha fazla ruhsal hastalık olarak kabul edilen ve en olumsuz tutumların oluştuğu hastalıktır 16,21,29,34,37,65,72,78,79,86,102,103. Psikopatoloji ağırlaştıkça durumun hastalık olarak tanınması ve tutumlar giderek benzeşmektedir. Kültürel etkilerin ortadan kalkmasına neden olan diğer bir etmen de mesleki eğitimdir. Mesleki eğitim verilmesi (psikopatoloji ya da psikoloji açısından), kültürden bağımsız olarak tutumları benzer hale getirmektedir 64. DİNİ İNANÇLAR Dini inançların tutumlara olan etkisi az sayıda çalışmada araştırılmıştır. Ancak bu az sayıdaki çalışmada genellikle dini inançların ruhsal hastalıklara yönelik tutumlarda etkili olduğu görülmektedir. Savaşır a göre özellikle eğitim düzeyi düşük, alt toplumsal sınıfa ait bireylerde ruhsal hastalıkların dini yönelimle değerlendirilmesi ve dinsel inançlarla hastalıklar arasında

20 bağ kurulması sık görülen bir durumdur 15. Bu tutumun, hastalıkların etiyoloijk nedenleri konusundaki düşünceler üzerinde etkili olacağı beklenebilir. Gerçekten de çalışmalarda, ruhsal hastalıklar konusundaki bilgi ve inançlar dinsel ideolojilerden etkilendiği ve dinsel öğretilerin ruhsal hastalıkların etiyolojik inançlar üzerinde etkili olduğu bildirilmiştir Buna bağlı olarak da etiyolojik inanç doğrultusunda sağaltım seçenekleri de değişecektir. Türkiye de yapılan bir çalışmada da dinsel görevlerini tam olarak yerine getirenlerin tutumlarının diğerlerinden çok da farklı olmamakla birlikte bu kişilerin sağaltımda daha yüksek oranda geleneksel iyileştiriciler (hocalar) ya da hem tıbbı sağaltım hem de geleneksel sağaltımı birlikte seçtikleri görülmüştür 104. Etiyopya da yapılan bir çalışmada ise hastalıkların etiyolojisinde küçümsenemeyecek oranlarda doğa üstü güçlerin sorumlu tutulduğu ve sağaltım için dua etmenin etkili bir yöntem olduğu görülmüştür. Bu sağaltım seçimi aslında doğa üstü etiyoloji için de ipucu veren bir yaklaşımdır 25. Benzer sonuçlar Hindistan da yapılan bir çalışmada gösterilmiştir 80. İsrail de yapılan bir çalışmada da en dindar İsrail lilerin, ruhsal hastalığı olan kişiye en az hoşgörü gösteren ve en az yardımsever grup olarak görüldüğü bildirilmiştir 4. Çeşitli kültürlerde ve çok farklı öğretiye sahip dinlerin yaşadığı toplumlarda benzer sonuçların bulunmuş olması; ruhsal hastalıklara yönelik tutumlarda dinlerin öğretilerinden çok, kişilerdeki dini inançların varlığının etkili olduğunu düşündürmektedir. Neff ve Husaini ye göre katı bir ahlki düşünce hastalara karşı daha az hoşgörülü olmaya tek başına yeterlidir 5. Görülen o ki dinin kendisinden çok, hangi din olduğunun önemi olmaksızın, katı ya da bağnaz bir din inancının varlığı ruhsal hastalıklara daha katı ve dogmatik yaklaşım ile ilişkilidir. Bu da aslında kişinin ruhsal yapılanması ya da ruhsal gereksinimleri ile doğrudan ilişkilidir. GENEL DEĞERLENDİRME

21 Ruhsal hastalıklara yönelik tutumların araştırıldığı çalışmalara bakıldığında, bazı etmenlerin, kişilerin tutumlarını etkilediği görülmektedir. Kuşkusuz ki, bu değişkenlerin en önemlisi, içinde yaşanılan kültürdür. Diğer sosyodemografik değişkenlerin etkileri değerlendirildiğinde ise birçok çelişkili ve hatta birbiri ile zıt sonuçlar olduğu görülmektedir. Her ne kadar literatürdeki genel kanı, yüksek eğitimli ve genç yaşta olmanın daha olumlu tutumlarla ilişkili olduğu şeklinde olsa da bu iki değişkenin etkileri konusunda kesin bir şey söyleyebilmek çok olanaklı değildir. Sosyodemografik etmenlerden sadece sosyal sınıf ya da sosyoekonomik düzeyin ruhsal hastalıklara yönelik tutumlar üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Düşük sosyoekonomik ya da düşük sosyal sınıfta olmanın ve kırsal kesimde yaşamanın ruhsal hastalıklara ve hastalara yönelik daha olumsuz tutumlarla ilişkili olduğu düşünülebilir. Akılda tutulması gereken önemli bir nokta da bu kesimdeki kişilerin damgalanma endişesi nedeniyle sağaltım konusunda oldukça fazla çekincelerinin olmasıdır. Özellikle bu kesim için (hastalıklar konusundaki bilgi düzeylerinin çok da kötü olmadığı düşünüldüğünde) olumsuz tutumları değiştirmek için hastalık konusunda kuramsal bilgi vermektense damgalanmayı ve damgalanma endişesini azaltmaya yönelik bir yaklaşım çok daha başarılı olacaktır. KAYNAKLAR 1. Morrison M, de Man AF, Drumheller A. Correlates of socially restrictive and authoritarian attitudes toward mental patients in university students. Soc Behav Pers 1993; 221 (4): Trute B, Tefft B, Segall A. Social rejection of the mentally ill: A replication study of public attitude. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 1989; 24: Nieradzic K, Cochrane R. Public attitudes towards mental illness- the effects of behaviour, roles and psychiatric labels. The Int. J of Social Psychiatry 1985; 31:

22 4. Rahav M, Struening EL, Andrews H. Opinions on mental illness in Israel. Soc Sci Med 1984; 19: Neff JA, Husaini BA. Lay images of mental illness: Social knowledge and tolerance of the mentally ill. J Community Psychol 1985; 13: O Mahony PD. Attitudes to the mentally ill: A trait attribution approach. Soc Psychiatry 1979; 14: Rabkin JG. Public attitudes: new research directions. Hosp Community Psychiatry 1981; 32: Rabkin JG. Opinions about mental illness: A review of the literature. Psychol Bull 1972; 77 (3): Maclean U. Community attitudes to mental illness in Edinburgh. Brt J Preventive and Soc Med 1969; 23: Johannsen WJ. Attitudes toward mental patients: a review of ampirical research. Mental Hygiene 1969; 53(2): Halpert HP. Public acceptance of the mentally ill. an exploration of attitudes. Public Health Report 1969; 84(1): Crisp AH, Gelder MG, Rix S, Meltzer HI, Rowlands OJ. Stigmatisation of people with mental illnesses. Brit J Psychiatry 2000; 177: Jorm AF, Korten AE, Jacomb PA, Rodgers B, Pollitt P, Christensen H, Henderson S. Helpfulness of interventions for mental disorder: beliefs of health professionals compared with the general public. Br J Psychiatry 1997; 171: Jorm AF, Korten AE, Jacomb PA ve ark. Public beliefs about causes and risk factors for depression and schizophrenia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 1997; 32: Savaşır Y. Türk toplumunun araştırma yapılan geleneksel ve sosyal değişime uğramış kesimlerinde ruh hastasının algılanması ve nedenleri hakkındaki inançlar. 7. Milli Nöropsikiyatri Kongresi: 1971 Eylül 27- Ekim 2; Ankara

23 16. Halpert HP. Survey of public opinions and attitudes about mental illness. Public Health Report 1965; 80 (7): Sellick K, Goodear J. Community attitudes toward mental illness: The influence of contact and demographic variables. Aust NZJ Psychiatry 1985; 19: Clark AW, Bınks NM. Relation of age education to attitudes toward mental illness. Psychol Rep 1966; 19: Al-Adawi S, Dorvlo ASS, Al-Ismaily SS, Al-Ghafry DA, Al-Noobi BZ, Al- Salmi A. Perception of and attitude towards mental illness in Oman. Int J Soc Psychiatry 2002; 48(4): Penn DL, Kommana S, Mansfield M, Link BG. Dispelling the stigma of schizophrenia: II. The impact of information on dangerousness. Schizophrenia Bull 1999; 25 (3): Taşkın EO, Şen FS, Aydemir Ö, Demet MM, Özmen E, İçelli İ. Türkiye de kırsal bir bölgede yaşayan halkın şizofreniye ilişkin tutumları. Turk Psikiyatri Derg 2002; 13: Taşkın EO, Özmen E, Gürlek E, Demet MM, Deveci A. Psikiyatri polikliniğine başvuran hastaların depresyona yönelik tutumları. 39. Ulusal Psikiyatri Kongresi: 2003 Ekim 14-19; Antalya Özmen E, Ögel K, Boratav C, Sağduyu A, Aker T, Tamar D: Depresyon ile ilgili bilgi ve tutumlar: İstanbul Örneği. Türk Psikiyatri Dergisi 2003; 14(2): Sağduyu A, Aker T, Özmen E, Uğuz Ş, Ögel K, Tamar D. Şizofrenisi olan hastaların yakınlarının şizofreniye yönelik tutumları. Turk Psikiyatri Derg 2003; 14 (3): Shibre T, Negash A, Kullgren G, Kebede D, Alem A, Fekadu A ve ark. Perception of stigma among family members of individuals with schizophrenia and major affective disorders in rural Ethiopia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2001; 36(6): Angermayer MC, Matschinger H. Public beliefs about schizophrenia and depression:similarities and differences. Soc Psychiatry Psychiatric Epidemiol 2003; 38:

24 27. Angermeyer MC, Matschinger H. Lay beliefs about schizophrenic disorder: the results of a population survey in Germany. Acta Psychiatr Scand, 1994; 89 (suppl 382): Laine A, Lehtinen B. Attitudes toward mental illness and their relationship to social structure and mental hospital bed utilization in two Finnish rural communities. Soc Psychiatry 1973; 8: Lemkau PV, Crocetti GM. An urban population s opinion and knowledge about mental illness. Am J Psychiatry 1962; 118: Özbek A. Akıl hastasına karşı toplum. Nöropsikiyatri Arşivi 1970; 7 (2): Bhugra D. Attitudes towards mental illness: a review. Acta Psychiatr Scand 1989; 80: Sağduyu A, Aker T, Özmen E, Ögel K, Tamar D. Halkın şizofreniye bakışı ve yaklaşımı üzerine bir epidemiyolojik araştırma. Turk Psikiyatri Derg 2001; 12: Taşkın EO, Sen FS, Ozmen E, Aydemir O, Demet MM. Kırsal kesimde depresyonlu hastalara ilişkin tutumlar: sosyal mesafe ve etkileyen etmenler. 10. Ulusal Sosyal Psikiyatri Kongresi: 2003 Haziran 5-7; Ankara Taskin EO, Sen FS, Aydemir O, Demet MM, Ozmen E, Icelli I. Public attitudes to schizophrenia in rural Turkey. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2003; 38: Seyfe Şen F, Taşkın EO, Özmen E, Aydemir Ö, Demet MM. Türkiye de kırsal bir bölgede yaşayan halkın depresyona ilişkin tutumları. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 2003; 4(3): Angermeyer MC, Matschinger H, Riedel-Heller SG. Whom to ask for help in case of mental disorder? Preferences of the lay public. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 1999; 34: Angermayer MC, Matschinger H. Lay beliefs about mental disorder: A comparison between the Western and the Eastern parts of Germany. Soc Psychiatry Psychiatric Epidemiol ; (5):

25 38. Pescosolido BA, Monahan J, Link BG, Stueve A, Kikuzawa S. The public s view of the competence, dangerousness and need for legal coercion of persons with mental health problems. Am J Publ Health 1999; 89: Karancı AN, Kökdemir D. Akıl hastası: tanımlanması yarattığı rahatsızlık ve davranışları ile başa çıkma. Kriz Dergisi 1995; 3(1-2): Özer H, Çoşkun İ, Kırpınar İ. Psikiyatri poliklinik hastalarında tıp dışı kişilere başvuru davranışının bazı özellikleri. 4. Anadolu Psikiyatri Günleri: 1995 Haziran 1-3; Konya Erkek Dündar S, Aldanmaz F, Oğuz A, Oğuzkaya N. Akıl hastasının iyileşmesi ve akıl hastalığının tedavisi konusundaki düşüncelerin belirlenmesi ve çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi: 1994 Eylül 9-14; Kayseri Küey L, Aksakoğlu G, Amato Z. Affektif bozukluklara ilişkin tutumlar. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1989; 4(2): Norman RMG, Malla AK. Adolescents attitudes towards mental illness: Relationship between components and sex differences. Soc Psychiatry 1983; 18: Leaf PJ, Bruce ML, Tischler GL, Holzer CE. The relationship between demographic factors and attitudes toward mental health services. J Community Psychol 1987; 15: Erkek Dündar S, Aldanmaz F, Oğuz A, Oğuzkaya N. Kayseri ve yöresinde akıl hastasının algılanması ile ilgili görüş ve düşüncelerin belirlenmesi ve çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. 30. Ulusal Psikiyatri Kongresi: 1994 Eylül 9-14; Kayseri Jorm AF, Korten AE, Jacomb PA, Rodgers B, Pollitt P, Christensen H, Henderson S. Belief about the helpfulness of interventions for mental disorders: A comparison of general practitioners, psychiatrists and clinical psychologists. Aust NZJ Psychiatry 1997; 31: Üçok A, Erkoç Ş, Ataklı C, Polat A. Psikiyatri dışındaki hekimlerin şizofreniye ilişkin tutumları. Bahar sempozyumları 5: 2001 Nisan 24-29; Antalya. 46.

26 48. Leaf PJ, Livingston MM, Tischler GL, Weismann MM, Holzer CE, Myers JK. Contact with health professionals for the treatment of mental or emotional problems. Medical Care 1985; 23: Özmen E, Taşkın EO, Özmen D, Demet MM. Hangi etiket daha damgalayıcı: Ruhsal hastalık mı? Akıl hastalığı mı? Turk Psikiyatri Derg 2004; 15(1): Özmen E, Özmen D, Taşkın EO, Demet MM. Sağlık yüksekokulu öğrencilerinin depresyona yönelik tutumları. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2003; 4(2): Brändli H. The image of mental illness in Switzerland. Guimon J, Fischer W, Sartorius N (ed.) The Images Of Madness. The Public Facing Mental İllness And Psychiatric Treatment. Basel, Karger, 1999; Arıkan K, Aydın S, Çetin G, Uysal Ö, Şenocak M. Cinsiyet ve stigma. 5. Sosyal Psikiyatri Sempozyumu: 1988 Nisan 15-18; İzmit-Kocaeli Doğan O, Kılıçkap Z, Çelik G, Çorapçıoğlu A. Psikiyatri stajının tıp fakültesi öğrencilerinin ruh hastalarına karşı tutumlarına etkisi I. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1994; 16: Jorm AF, Christensen H, Medway J, Korten AE, Jacomb PA. Public beliefs system about the helpfulness of interventions for depression: Associations with history of professional help-seeking. Soc Psychiatry Psychiatric Epidemiol, 2000; 35: Ünal S, Özcan Y, Emul HM, Çekem AB, Elbozan HB, Sezer Ö. Hastalık açıklama modeli ve çare arama davranışı. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2001; 2(4): Eskin M. Rural populations opinion about the causes of mental illness, modern psychiatric help sources and traditional healers in Turkey. Int J Soc Psychiatry 1989; 35: Hutchinson G, Neehall JE, Simeon DT, Littlewood R. Perceptions about mental illness among pre-clinical medical students in Trinidad & Tobago. West Indian Med J 1999; 48(2):