Protista Alemi. 1-) Protozoalar (Kamçılılar, Kök Ayaklılar, Sporlular, Kirpikliler) 2-) Algler 3-) Cıvık Mantarlar

Transkript

1 Protista Alemi 1-) Protozoalar (Kamçılılar, Kök Ayaklılar, Sporlular, Kirpikliler) 2-) Algler 3-) Cıvık Mantarlar Genel olarak bakıldığında protista aleminde yukardaki canlılar bulunur. Protista alemi, monera alemindeki canlılardan çekirdek zarının ve zarlı organellerinin bulunmasıyla ayrılır. Bu alemde incelenen canlılar da monera alemindekiler gibi tek hücrelidir. Beslenmeleri fotosentez, absorbsiyon ya da fagositoz ile, çoğalmaları ise eşeyli ya da eşeysiz üreme ile gerçekleşen protistlerin hareketsiz olanları olabildiği gibi, kamçı, siller ya da yalancı ayaklarla hareket ederleri de bulunur. Yaklaşık olarak yaşayan, kadar da soyu tükenmiş fosil türü bilinmektedir. Beslenme şekillerine göre ototrof veya heterotrof olabilirler. Genellikle eşeysiz çoğalırlar ancak eşeyli çoğalabilen(paramesyumun konjugasyonla üremesi gibi) türleri de vardır. Geleneksel sınıflandırma Protistler, yaklaşık son 150 yıldır, diğer canlı âlemlerine benzerliklerine göre çeşitli alt gruplara ayrılmaktaydı. Hayvanlara benzeyenlerin protozoa, bitkilere benzeyenlerin alg ve mantarlara benzeyenlerin de cıvık mantar (slime mould) ve su mantarı (water mould) olarak adlandırıldığı ve grupların birbirleriyle sıklıkla örtüştüğü bu ayrım, günümüzde yerini filogenetik sınıflandırmalara bırakmıştır. Ancak, resmî olmayan bu gruplar, protistlerin morfoloji ve ekolojisini tanımlamakta yine de kullanışlıdır. Hayvanlar, Bitkiler ve Protista âlemlerini içeren üç âlemli sınıflandırma sisteminin kabul gördüğü dönemlerde, bakteriler de protist olarak kabul edilmişlerdir ama güncel yaklaşımlarda Bakteriler ayrı bir üst âlem olarak kabul edilmektedir. Protista Alemindeki Canlı Çeşitleri A-) Protozoa (Hayvansal Bir Hücreliler) Protozoa ya da Bir hücreliler; genellikle mikroskobik, bir hücreli ve ökaryotik canlıları içeren bir Protista alt alemidir. Tek hücreli olmalarına rağmen, çok hücrelilerde görülen yaşamsal işlevlerin birçoğunu yapabilirler. Bu nedenle eski zamanlarda vücut maddesi hücrelere ayrılmamış hayvanlar olarak kabul edilmiş ve "Hücresizler" adıyla anılmıştır. Sitoplazmalarında bulunan özelleşmiş yapılara "organel" denilmekte, hareket, sindirim, boşaltım gibi hayatsal faaliyetlerini bunlarla sağlamaktadırlar. Çoğu bir çekirdekli (Monoenergid), bir kısmı da her zaman çok çekirdek taşıyan (Polienergid) canlılardır. Bazıları ise yaşamlarının belli bir kısmıda çok çekirdek taşırlar. Organel olarak; çekirdek, endoplazmik retikulum, ribozom, golgi aygıtı, mitokondri, lizozom, peroksizom, mikrotubuluslar ve filamentler bulundurular. Hareket organelleri olarak yalancı ayaklar, kamçılar, siller, sirler ve tentaküller görülür. Protozoa Örnekleri

2 Beslenme şekillerinde ototrof, saprozoyik, parazitik, kommensal, miksotrof ya da heterotrof beslenme görülür. Boşaltımda en belirgin özelliklerinden biri; ritmik olarak şişen ve küçülen vurgan (kontraktil) kofulların bulunmasıdır. Birçok denizel türde ve parazitlerde bu vurgan kofullar görülmez. Çoğalmalarında; eşeysiz olarak; boyuna bölünme, çoğa bölünme, enine bölünme, zırh oluşturduktan sonra ikiye bölünme, hücre dışı tomurcuk oluşturma ve hücre içi tomurcuk oluşturma görülür. Eşeyli çoğalmalarında; kaynaşma (hologami), merogami ve konjugasyon görülür. Tek olarak ya da koloni şeklinde yaşayan tek hücreli canlılardır. Bugüne kadar kadar türü tanımlanmış ve bunların yaklaşık 1/4'ü parazit olarak bilinir. Akrabalık ilişkileri olmadan, hareket sistemlerine göre yapılan sınıflandırma şöyledir: 1-) Kamçılılar (Flagelatta) Kamçılılar, hayvanlar alemi ile bitkiler arasında bulunan canlıları içerir. Bir veya birkaç tane olan kamçılarıyla aktif olarak hareket edebilen tek hücreli canlılardır. Bu gurubun en tanınmış örnekleri Öglena ve Tripanosomadır. Bunlardan öglena kloroplast taşır ve bu sayede fotosentez yaparak kendi besinini üretebilir. Öglena kamçı taşıdığı için hayvanlara benzer şekilde hareket edebilir. Fotosentez yapma yönüyle de bitkilere benzerlik gösterir. Tatlı sularda yaşyan diğer protistlerde olduğu gibi öglenada da hücre içine giren fazla suyu atan kontraktil kofullar bulunur. Bu grubun diğer tanınmış üyesi olan Tripanosoma ise çeçe sineği denilen bir sinek tarafından taşınan ve omurgalılarda hastalık yapan bir türdür. Kamçılılar grubunda bulunan canlılar eşeysiz üremeyle yani bölünerek(boyuna doğru) çoğalırlar. Bazıları ototrof beslenirken bazıları saprofit(çürükçül) ve bazıları da parazit olarak beslenir. Not: Öglenaların aşırı çoğalması sonucu oluşan atık maddeler balık ve diğer deniz hayvanları için zehir etkisi yapabilmektedir. 2-) Kök ayaklılar (Rhizopoda=Sarcodina) Yalancı ayaklılar olarak da adlandırılan bu gruptaki canlıların en tanınmış örnekleri amipler (amoeba) ve ışınlı canlılardır (radiolaria). Büyük çoğunluğu kamçılılardan köken alır, bazı gelişim aşamalarında kamçı bulundururlar. Bunlar besinleri yakalamak ve hareket etmek için pseudopod da denilen yalancı ayaklarını kullanılırlar. Bu ayaklar belli bir ihtiyaca göre oluşturulurlar. Bu yüzden de amiplerin belli bir hücre şekli yoktur. Amipler besinlerini besinlerini aldıktan sonra besin kofulunda sindirebilirler. Kamçılılara ve sillilere göre daha az organel taşıdıkları için daha ilkel yapıdadırlar. Bazılarında kabuk görülür. (Kalsiyum karbonattan yapılmıştır.) Çoğalmaları eşeyli ya da eşeysizdir. Not: Amiplerin insanda parazit olarak yaşayanları amipli dizanteri hastalığına neden olur. 3-) Sporlular(Sporozoa) Spor denilen özel hücrelerle çoğalan tek hücreli canlılardır. İnsanlarda ve hayvanlarda parazit olarak

3 yaşayan türleri vardır. Sporlulardan en çok bilinen Plazmodyum malaria isimli tür, insanlarda sıtma hastalığına neden olur. Plazmodyum insana anofel cinsi sivrisineğin dişisi tarafından çoğalır ve alyuvarlarda çoğalır. Daha sonra çoğalan parazitler alyuvarları parçalayıp kana karışır ve hastalık oluşturur. Sporluların özellikleri: Hareket organelleri yoktur yani özel bir hareket sistemine sahip değillerdir. Omurgalı ve omurgasız hayvanların vücudunda parazit olarak yaşarlar. Besin ve kontraktil koful bulundurmazlar. Üremelerinde eşeysiz üreme eşeyli üremeyi takip eder. Buna Meteganez denir. 4-) Silliler (Kirpikliler=Cilliata) Protistaların en önemli gruplarından birisidir. Kural olarak birçok sil bulundururlar ve bu yüzden de onlara silliler denir. Silleri sayesinde hareket edebilir ve beslenebilirler. Silliler, denizlerde ve tatlı sularda yaşayan tek hücreli canlılardır. Sillilerde hücre ağzı ve anal açıklık bulunur. En tanınmış örnekleri terliksi hayvan (paramesyum)dur. Paramesyum Şimdi paramesyumu esas alarak maddeler halinde sillilerin özelliklerini belirleyelim: Paramesyum tatlı sularda yaşadığı için iki tane kontraktil koful bulundurur. Bu kofullarıyla hücre içine giren fazla suyu enerji harcayarak vücut dışına atar. Paramesyumda hareketi sağlayan kısa ve çok sayıda siller bulunur. Bu sillerin altında bulunan küçük uzantılar olan trikosistler, paramesyumu hem düşmanlarından korur hem de avlanmasını sağlar. Paramesyum ve diğer silliler de bulunan iki çekirdekten büyük olanı, hücrenin metabolizmasının devamını sağlayan işleri yönetirken, küçük olanı eşeyli üremeyi sağlar. Paramesyum enine bölünmeyle eşeysiz olarak çoğalabildiği gibi, konjugasyon denilen üreme şekliyle eşeyli olarak da çoğalabilir. Paramesyumda, bu grupta yer alan diğer canlılar gibi sitoplazmanın sertleşmesiyle oluşan canlı ve sert bir tabakayla (pelükula) hücrenin şeklini korur. Silliler besinlerini dış ortamdan hazır olarak alan heterotrof canlılardır. Sillilerde hücre şeklini koruyan ve hücre zarının altındaki sillerle bağlantılı olan mikrotübüller görev yapar. B-) Algler Algler, protista aleminin bir başka grubudur. Algleri bir hücreli ve çok hücreli algler olarak inceleyeceğiz. 1-) Bir Hücreli Algler Monera aleminde yer alan mavi yeşil alglerden, çekirdek ve zarlı organel taşımalarıyla ayrılırlar. Kloroplast taşıdıklarından fotosentez yaparak besin üretebilirler. Sularda ve nemli bölglerde yaşarlar. Diatom ve Chlamydomanas bir hücreli alglere örnektirler. Diatomlar; diş macunu yapımında, izolasyon ve filtrelerde kullanılmaktadır.

4 Bir Hücreli Alg Örnekleri 2-) Çok Hücreli Algler Çok hücreli alglerin denizlerde ve tatlı sularda yaşayan türleri vardır. Su ortamında klorofil pigmenti sayesinde fotosentez yapabilirler ve bu sayede besinlerini üretirler. Bu yüzden de suda yaşayan heterotrof canlıların besin ve oksijen kaynağıdırlar. Üremeleri tıpkı sporlulardaki gibi eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği metagenezle gerçekleştirilir. Çok hücreli alglerde doku farkılılaşması ve oluşumu yoktur. Bu nedenle gerçek kök, gövde ve yaprak gibi organelleri gelişmemiştir. Ulva, Ulothrix, Sargassum ve Pandorina çok hücreli alglere örnektir. Ayrıca algler hücre sayısı dışında taşıdıkları pigmentlerle de birbirlerinden ayrılırlar. Bu gruplar: Yeşil algler, kahverengi (esmer) algler, altın sarısı ve kırmızı alglerdir. Pigmentlere göre alg renklerine bir bakalım: Klorofil => yeşil renk pigmenti Fikosiyanin => mavi renk pigmenti Fikoeritrin => kırmızı renk pigmenti Fikosantin => esmer renk pigmenti Kırmızı Algler Esmer(Kahverengi) Algler Bu alg çeşitlerinden yeşil algler grubunda bulunan deniz marulu besin olarak tüketilir ya da kahverengi alglerde bulunan Laminaria çorba yapımında kullanılır. Kırmızı ve kahverengi alglerin hücre duvarında jel

5 oluşturan maddeler ayrıştırılarak gıda katkı maddesi yapılır. Bu maddeler puding, mayonez gibi besinlerde kıvam arttırıcıdır. Kısacası algler günlük yaşantımızda kullandığımız protistlerdir. C-) Cıvık Mantarlar Mantarların protistlere benzeyen grubudur. Ancak hücre çeperine sahip olmadıkları için ve amipsi hareket yaptıkları için mantarlar aleminde incelenmezler. Cıvık mantarlar belirli bir hücre şekline sahip olmayan, nemli ve rutubetli yerlerdeki ölü bitki ve hayvanların kalıntıları üzerinde yaşayan, tek hücreli canlılardır. Cıvık Mantarların Üremesi ve Hayat Devri Cıvık mantarlar, sitoplazmalarında çok sayıda çekirdek taşırlar. Hücre duvarına sahip değillerdir. İşte bu yüzden amiplerde olduğu gibi yalancı ayaklarla hareket ederler. Beslenmeleri ise parazit ve saprofitler gibidir. Üremeleri eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Eşeysiz üremelerinde spor oluşturarak çoğalırlar. Eşeyli üremeleri sırasında ise ikisi de hareketli ve kamçılı zoosporları kullanırlar. Ayrıştırıcı organizma olduklarından madde döngülerinde rol alırlar. Cıvık mantarlara örnek vermek gerekirse; Dictyostelium, Ceratiomyxella, Arcyria isimleri akla gelebilir. Protista Alemindeki Canlıların Biyolojik Önemi ve İnsan Sağlığıyla İlişkileri Protistanın sularda yaşayan türleri buralarda yaşayan balıkların ve diğer hayvanların besin kaynağını oluşturmaktadırlar. Bir hücreli alglerden diatomerlerin ölü kabukları diş parlatıcı toz yapımında kullanılır ve diş macunlarının yapısına parlatıcı olarak katılır. Bir hücreli alglerin bazı türleri zehir üreterek birçok balık türünün ölümüne neden olabilmektedir. Bazı protozoa türleri, insanlarda çeşitli hastalıklara neden olabilmektedirler. Örneğin amip, dizanteri denilen bir hastalığa; tripanosoma, uyku hastalığına neden olur.