İstanbul da Liseli Gençler Arasındaki Madde Kullanım Yaygınlığı ve Demokrafik Faktörlerin Etkileri n Dr. Ali ÜNLÜ*, Uğur EVCİN**

Transkript

1 ARAŞTIRMA MAKALESİ İstanbul da Liseli Gençler Arasındaki Madde Kullanım Yaygınlığı ve Demokrafik Faktörlerin Etkileri n Dr. Ali ÜNLÜ*, Uğur EVCİN** * İstanbul Narkotik Suçlarla Mücadele Şube Müdürlüğü ** Psikolojik Danışman. İstanbul Narkotik Suçlarla Mücadele Şube Müdürlüğü ABSTRACT ÖZET Amaç: İstanbul daki liseli gençler arasındaki madde kullanım yaygınlığı ve demografik özelliklerin davranışları üzerindeki etkilerini incelemektir. Yöntem: İstanbul daki 28 ilçede 154 orta öğretim okulundaki öğrenci üzerinde 2010 yılında uygulanan anket yöntemiyle veriler toplanmıştır. Bulgular: Araştırma sonucuna göre gençlerin en çok tercih ettikleri maddelerin sırasıyla sigara, alkol ve esrar olduğu, yaşın, cinsiyetin, doğum yerinin, gelirin, gittikleri okul türünün, oturdukları semtin, okula devamsızlığın, derslerdeki başarının, popülerlik algısının madde kullanımı ile ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Tartışma: Okula devamsızlığın, ders başarısının ve maddelerin popülerlik algısının önemli risk faktörleri olduğu görülmüştür. Sonuç: Tespit edilen risk faktörlerini azaltmak için yapısal tedbirlerin gerekliliği ve uygulama yöntemi öneriler kısmında tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: İstanbul, lise, gençler, madde kullanımı, bağımlılık, sigara, alkol, esrar Substance Use Among Highschool Students in Istanbul And Effect of Demographic Factors Purpose: The aim of the study is to explore the drug prevalence of youth and to evaluate the role of demographic characteristics on substance use. Method: This self administrative survey was conducted in 28 provinces of Istanbul on students from 154 high schools in May-June Findings: Cigarette, alcohol and cannabis were the most commonly preferred substances among youth, and age, gender, income, school type, immigration, popularity, school attendance, and academic achievement were found to be correlated with substance use. Discussion and Conclusion: School attendance, academic achievement and perception of drug popularity were found to be serious risk factors for youth in terms of substance use. Conclusion: To reduce the impact of identified risk factors, the necessity of structural prevention programs and implementation procedures were discussed in the suggestion section. Keywords: Istanbul, high schools, youth, substance use, addiction, cigarette, alcohol, cannabis GİRİS Halk sağlığının korunması, merkezi ve yerel idarelerin öncelikli politikalarındandır. Gençlik sorunu olarak nitelendirilen bağımlılık da en büyük toplumsal problemlerden biridir (Köknel 1998). Yıllardır tüm dünyanın sorunu olan madde kullanımı ülkemiz açısından da giderek ciddi bir problem oluşturmakta olup kriminoloji, psikoloji, tıp ve hukuk alanlarının başlıca araştırma ve müdahale alanlarından biridir. Yüksek tedavi masrafları, bağımlıların iş gücünden yoksun olması ve sosyal güvencelerinin olmaması gibi faktörler problemin devlete maliyetini arttırmaktadır (Perl 2003). Madde kullanımı başta bireysel bir sağlık ve sosyal problem olarak ortaya çıkmakta, akabinde kötüye kullanım bağımlılığa dönüşmekte ve sonrasında ekonomik, sosyal ve adlî sorunlar şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Gallaher ve Mouttapa 2004). Türkiye de bu sosyal problemin boyutlarını tesbit etmek amacıyla bu güne kadar ülke genelini kapsayan bir çalışma yapılamamıştır. Türkiye de genç nüfusta yapılan en son kapsamlı araştırma 2003 yılında sadece altı büyük ilde (Ankara, İstanbul, İzmir, Samsun, Diyarbakır, Adana) yapılmıştır. Yine benzer bir çalışma 2007 yılında TBMM tarafından yapılmıştır. Okulda şiddet olaylarını konu alan bu araştırmada detaya girmeden madde kullanım yaygınlığı da sorulmuştur. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından seçilen 60 ildeki 261 okulda (130 resmî, 131 özel) öğrenim gören öğrenciye yönelik yapılan bu çalışmaya göre, son üç ay içinde uyuşturucu/uyarıcı madde kullanım oranı %2.9 olarak tesbit edilmiştir. Yapılan birçok araştırma ile bölgesel veya il düzeyinde sigara, alkol ve uyuşturucu/uyarıcı madde kullanım yaygınlığı incelenmiştir. Ancak bölgesel farklılıklar sonuçları ciddi olarak etkilemiştir. Problem tüm boyutlarıyla tesbit Sempozyum 02

2 edilip sorun açıkça tanımlanamadığı için, ne yeterli politikalar üretilebilinmiş ne de kamuoyunun gündemine girebilmiştir. Bu yazıda, öncelikli olarak, yapılan önceki araştırmalardaki sigara, alkol ve esrar kullanım yaygınlığı değerlendirilecek ve sonrasında İstanbul daki sonuçlarla karşılaştırılacaktır. Gençler Arasında Madde Kullanım Yaygınlığı Sigara ile ilgili araştırmalar sonuçlarına göre 2001 yılında sigara içme oranı %26.53 olduğu tesbit edilmiş ve sigaraya başlama yaş ortalaması olarak hesaplanmıştır (Turhan 2001) yılında 5 lisede yapılan bir çalışmada öğrencilerin %55.7 sinin (Delikaya 1999), 2000 yılında öğrencilerin %65.1 inin (Ögel ve ark. 2000), 2006 yılında öğrencilerin %55.3'inin (Kırcan 2006) sigarayı en az bir kez sigara içmeyi denemiş olduğu tesbit edilmiştir yılında yapılan bir araştırmada erkeklerde sigaraya başlama yaşı ortalaması 11.8 olarak bulunmuştur (Yavuz 2003). Öğrencilerin %88.0 ının sigarayı 15 yaş ve altında denediği görülmektedir. Yaş arttıkça sigara kullanım oranı artmaktadır. Sigarayı deneme ve başlama nedenlerinin başında, merak, özenti ve grup arkadaşları gelmektedir (Yavuz 2003) tarihinde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından ülkemizde 27 ildeki 70 ilköğretim okulunda yapılan Küresel Gençlik Tütün Araştırmasına göre yaş grubundaki öğrencilerin %29.6 sı (2003 yılında %26.3) en az bir kez sigara içmeyi denediğini belirtmiştir. Alkol ile ilgili yapılan araştırma sonuçlarına göre 1995 yılında öğrencilerin %56.2 sinin (Yazman 1995), 1999 yılında öğrencilerin %74.2 sinin (Demirhan 1999), 2006 yılında öğrencilerin %68.1 inin (Kırcan 2006) hayatları boyunca en az bir kez alkol kullandığı tesbit edilmiştir. Babanın ve annenin eğitim düzeyi arttıkça alkol kullanan öğrencilerin bu güne kadar aldığı alkol sayısı ile bir seferde içtiği ortalama içki miktarı artmakta ve alkole başlama yaşı küçülmektedir (Özkan 2002). Gençlerin daha çok temini kolay olan maddeleri seçtikleri, genelde bu maddeleri arkadaş çevresinden temin ettikleri ve aile kontrolünden uzak sokak ortamında kullandıkları görülmüştür (Aksu 2002). Kenar mahalle ve gecekonduda oturanlarda, ailesinde ya da çevresinde psikoaktif madde kullananlarda, aile içi ilişkileri kötü olanlarda, okul başarısı düşük ve şiddet davranışı sergileyen gençlerde alkol kullanımının yüksek olduğu ortaya konmuştur (Aksu 2002). Alkol dışı herhangi illegal maddelerle ilgili yapılan araştırma sonuçlarına göre 1991 yılında lise öğrencileriyle arasında hayat boyu en az bir kez kullanma oranı %2.6 iken, bu oranın 1995 yılında benzer bir örneklemde %7 ye çıktığı belirtilmektedir (Uluğ 1998) yılında İstanbul da yapılan diğer bir araştırmada ise, hayat boyu en az bir kez alkol dışında psikoaktif madde kullanım oranı %2.2 iken, bu oran, 1995 yılında %4, 1996 yılında ise %4.2 olarak ölçülmüştür (Ögel ve Tamar 1996) yılında yapılan bir araştırmada öğrencilerin %5.5 inin hayatları boyunca en az bir kez esrar kullandığı ortaya çıkmıştır (Kırcan 2006). Ülkemizde 2001 ve 2004 yıllarında, genç popülasyonla benzer yöntemlerle yapılan iki araştırmanın verileri kıyaslandığında, tütün ve alkol dışındaki tüm maddelerin kullanım yaygınlığında bir artış görülmüştür (Ögel ve ark. 2004, Ögel 2005). İstanbul da Gençler Arasında Madde Kullanım Yaygınlığı Türkiye, Avrupa Alkol Madde Okul Projesi (ESPAD) isimli araştırmaya, İstanbul'da yapılan bir çalışmayla katılmıştır yılında 15 ayrı okulda, 2800 öğrenci ile yürütülen bu çalışmada, herhangi bir maddeyi hayatında en az bir kez kullanan gençlerin oranı %7, esrar kullanım oranı %4, uçucu madde kullanım oranı ise %3.8 olarak tesbit edilmiştir (Yazman 1995) yılında yapılan bir araştırmada hayat boyu en az bir kez esrar kullananların oranı %3.6, uçucu madde kullananların oranı %8.6, uyuşturucu/uyarıcı madde kullandığını belirtenlerin oranı ise %3.3 olarak bulunmuştur. Daha önce yapılan benzer çalışmalarla karşılaştırıldığında, uçucu madde kullanımının yüksek olması, uçucu madde kullanımında belirgin bir artış olduğunun göstergesi olarak yorumlanmıştır (Ögel ve ark. 2000) yılında yapılan bir araştırmada öğrenciler tarafından en fazla kullanılan uyuşturucu madde esrardır. Başlama yaşı en büyük olan uyuşturucu madde ise esrardır (15.2 yaş). Uyuşturucu madde kullanan öğrencileri uyuşturucu madde kullanmaya başlatan etkenlerden en fazla görüleni arkadaş çevresi olup (%50.0), arkadaş çevresini %40.0 ile sorunlardan uzaklaşma isteği takip etmektedir (Özkan 2002). Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi ile Alkol ve Madde Bağımlılığı Eğitim ve Tedavi Merkezi (AMATEM) ile Özel Okullar Derneğinin ortaklaşa başlattığı Uyuşturucu Sempozyum 03

3 Maddeler ve Bağımlılık Eğitim Paketi çerçevesinde İstanbul daki liselerde gerçekleştirilen anketin sonuçları, gençler arasında alkol ve uyuşturucu kullanımının giderek arttığını göstermiştir. İstanbul da 30 u özel olmak üzere toplam 62 lisede öğrenim gören yaş grubu, 5823 öğrenci arasında yapılan anket çalışmasında, öğrenciler arasında sigarayı hayat boyu en az bir kez deneme oranı %30 olarak belirlenirken, öğrencilerin %19.6 sının da günde en az bir kez sigara kullandığı ortaya çıkmıştır. Anket verilerine göre öğrenciler arasında en çok kullanılan uyuşturucu madde, esrardır (Terzi 2009). İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Gençlik Meclisi Temmuz 2008 tarihleri arasında uyuşturucu bağımlılığıyla ilgili ( 958 kişinin katıldığı bir anket düzenlemiştir. Katılımcılara öncelikle çevrelerindeki alkol, sigara ve uyuşturucu kullananların yaklaşık oranları sorulmuş ve bu sonuçlarına göre katılımcıların sadece %20'si, çevresinde sigara kullanan kimsenin olmadığını belirtmiştir. Alkol kullanımında katılımcıların %63 ü çevrelerinde alkol kullana olmadığını; uyuşturucu madde yaygınlığında ise katılımcıların %86 sı çevresinde hiç uyuşturucu kullanan olmadığını belirtmiştir. Katılımcıların %76 sı uyuşturucu ve zararlarıyla ilgili yeterli bilgi sahibi olduğunu belirtirken, %93 ü uyuşturucu kullanmayı hiç düşünmediğini ifâde etmiştir. Buna neden olarak ise, %75 lik bir çoğunluk uyuşturucunun zararlarını ve bağımlılık yapma özelliğini, kalan %25 lik kısım ise dinî inanışlarını göstermiştir. Çeşitli şekillerde uyuşturucu kullandığını ifade eden katılımcıların %25 i merak edip denediklerini ancak dinî inanışları dolayısıyla devam etmediklerini belirtmişlerdir. Uyuşturucu kullanımına özendirici olarak en önemli etmenin arkadaş çevresi (%62) olduğu görülmektedir (Tubim 2009). İstanbul da 2010 yılında yapılan bu çalışmanın temel amacı talep azaltım çalışmalarına bilimsel bir temel teşkil etmesidir. Ülkemizde yapılan araştırmaların genel mânâda madde kullanım oranları üzerinde yoğunlaştığı gözlenirken, temel risk faktörleri üzerindeki verilerin yetersizliği ön plana çıkmaktadır. Yeterli bilimsel veriler olmadan uygulanan önleme projelerin hedeflerine ulaşması mümkün değildir. Verilen eğitimlerin ve uygulanan projelerin kişilerin yaşına, cinsiyetine, yaşadığı semte ve sosyal çevreye göre farklılık arz etmesi gerekmektedir. Bulgular müdahale yaşını, verilmesi gereken bilginin niteliğini, sosyal Sempozyum 04 hayatın yapısını, aile ve toplumun bakış açısını daha detaylı tesbit ettikçe hedef gruba yönelik başarılı projeler geliştirilebilecektir. Aksi takdirde genel bir bilginin/projelerin İstanbul daki veya Türkiye genelindeki gençlerde üzerinde oluşturacağı etki sınırlı kalacaktır. İstanbul da yapılan bu kapsamlı çalışma ile demografik, psikolojik ve sosyal faktörler 66 üst başlık altındaki 285 soru ile ölçülmüştür. Bu çalışma bulguların ilk serisini oluşturmaktadır ve sâdece demografik faktörler incelenmiştir. Bu çalışmada orta öğretimde bulunan gençler arasındaki madde kullanım yaygınlığı ve demografik özellikler arasındaki ilişkileri incelenmiştir. Başka bir ifâdeyle öğrencilerin en çok hangi maddeleri tercih ettiği, yaşın, cinsiyetin, gelir durumunun, devam ettikleri okul türünün, sınıf düzeyinin, göçün, okul başarısının, okula devamsızlığın, popülerlik algısının ve arkadaşlar arasında madde yaygınlığının gençlerin madde kullanım tercihlerini nasıl etkiledikleri araştırılmıştır. YÖNTEM Araştırmaya lise yaş grubunu oluşturduğu düşünülen öğrenciler alındı. Örneklem büyüklüğü lise öğrencisidir. Örneklemin seçiminde çok basamaklı küme örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bunun için ilk aşamada, İstanbul un farklı bölgelerinden ve sosyoekonomik düzeyinden 28 ilçe (merkezi ilçeler) seçildi ve katmanlama (stratification) yöntemiyle okullar tesbit edilmiştir. İlçelerdeki okullar üç gruba ayrıldı ve her gruptan alfabetik sıraya göre birinci sıradakilerden başlayarak her 3 okuldan biri seçildi ve toplam 154 liseye Mayıs - Haziran 2010 döneminde anketler uygulanmıştır. Okul grupları Anadolu Liseleri, Meslek Liseleri ve Düz Liseleri şeklinde düzenlenmiştir. Araştırmada kullanılan anket formu geçmiş yıllarda ülkemizde farklı illerde uygulanan ve güvenirliği kabûl edilen Alkol ve Diğer Uyuşturucu Kullanımına Yönelik Avrupa Okul Anketi Projesi (ESPAD) ve Youth in Europe Survey (YIE) anketlerinden derlenerek hazırlanmıştır. Ankette demografik bilgiler, gençlerin ilgilendiği aktiviteler, aile, arkadaş ve çevre özellikleri, okul yaşantısı ile ilgili sorular, kendine zarar verme davranışı, öfke, şiddet davranışı ve eğilimi, suç ve madde kullanımı, ihmâl ve istismar, hastalıklar, intihar, travma ve sağlık alanlarına dâir sorular yer almaktadır. Anketler, her ilçede anketör olarak görevlendirilen ve özel olarak eğitilen rehber öğret-

4 menler aracılığıyla yapılmıştır. Uygulama sırasında güvenilirliği arttırmak için sınıf öğretmenlerinin bulunmamasına özen gösterilmiştir. Anketler isim verilmeden doldurulmuş ve karışık olarak, kapalı bir zarf içinde toplanmıştır. Toplanan formların değerlendirilmesi optik okuyucu aracılığı ile yapılmıştır. Ankette relevin ismiyle bir tuzak madde yer almıştır. Analiz sırasında bu maddeyi kullandığını işaretleyenlerin yanıtları güvenilir bulunmadığı için, bu Tablo 1 formlar araştırmadan çıkarılmış ve değerlendirmeye alınmamıştır. Relevin isimli tuzak maddeyi işaretleyenlerin oranı %1.2 (332 kişi) bulunmuştur. Bu oran kabûl edilebilir bir sıklığı işaret etmektedir. BULGULAR Araştırmaya katılan öğrencilerin %46.6 sı (14.477) erkek iken %53.4 ü (16.581) kızdır. Okul türlerine göre öğrenci dağılımlarına bakıldığında öğrencilerin %41.9 u ( kişi) Düz Liselerde, %41.9 u ( kişi) Meslek Liseleri nde ve %16.1 i de (5.041 kişi) Anadolu Liseleri nde eğitim görmektedirler. Sınıflara göre öğrenci dağılımlarına bakıldığında ise öğrencilerin %42.4 ü ( kişi) 9. sınıfta, %29.8 i (9.250 kişi) 10. sınıfta, %25.8 i (7.988 kişi) 11. sınıfta ve %2 si de (615 kişi) 12. sınıfta eğitim görmektedirler. Resmî rakamlara göre İstanbul da 242 Meslek Lisesi, 232 Normal Lise ve 88 Anadolu Lisesi bulunmaktadır (İstanbul Millî Eğitim Müdürlüğü 2010). Katmanlama yöntemiyle okullar seçildiği için okulların ilçe ve il genelindeki temsili dengelidir. Öğrencilerin sınıf dağılımında en büyük grubun 9. sınıflar olması ve ilerleyen sınıflarda öğrenci sayısının düşmesi okullardaki mevcut durumunu temsilde yeterlidir; ancak 12. sınıf öğrencilerin anketin yapıldığı dönem olan Mayıs-Haziran aylarında üniversite sınavına hazırlanması sebebiyle okullara devamsızlığı yüksektir ve bu nedenle Cinsiyet, Sınıf Düzeyi ve Ailenin Ekonomik Düzeyi ile Madde Kullanımı Ki-Kare (X2) Puanları Sigara Alkol Esrar % N X 2 df p % N X 2 df p % N X 2 df p Cinsiyet Erkek Kız Sınıf Düzeyi 9.Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Aile Ekonomik Düzeyi Çok iyi Oldukça iyi Biraz iyi Diğerleri kadar iyi Biraz kötü Oldukça kötü Çok kötü kendi grubunu temsilde yeterli olmayabilir. Öğrenciler arasında hayat boyu en az bir kez kullanım yaygınlığı en yüksek olan madde sigaradır (%45.5). Sigarayı sırasıyla alkol (%32.5), esrar (%3.3), uçucu maddeler (%2.4) ve ekstazi (%1.6) takip etmektedir. Son 30 günlük süre içersinde sigara ve alkol kullanma oranları öğrencilere sorulduğunda %79.9 u hiç sigara kullanmadığını ifade ederken bu oran alkol için %78.9 dur. Bu makalede gençlerin en yaygın olarak kullandığı tesbit edilen sigara, alkol ve esrar kullanımı ile bunlara etki eden demografik değişkenlerin frekans değerleri ve bazı değişkenler arasındaki ilişkiler SPSS programının Ki kare testi ile değerlendirilmiştir. Bu ilişkilerden istatistiksel olarak anlamlı bulunan sonuçlar rapor edilmiştir. esrar kullanımı riski cinsiyete göre karşılaştırıldığında erkeklerin tüm maddeler için kızlardan daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Hayat boyu en az bir kez sigara kullanımı erkek için %48.7 iken kızlar için %40.9 dur. Aynı şekilde hayat boyu en az bir kez alkol (% %30.6) ve esrar (%4.9 - %2) kullanımı da erkek için daha fazladır (Tablo 1). Madde kullanım riski erkeklerde esrar için yaklaşık 2.5 kat, alkol için 1.2 kat ve sigara için ise 1.15 kat daha fazladır. esrar kullanımı riski öğrencilerin okudukları Sempozyum 05

5 sınıflara göre karşılaştırıldığında yüksek sınıfta bulunan öğrencilerin tüm maddeler için düşük sınıfta bulunan öğrencilere göre daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Liseye yeni başlayan öğrencilerin hayat boyu en az bir kez sigara kullanma oranı %38.1 iken bu oran sınıf düzeyi arttıkça doğru orantılı olarak artarak 12. Sınıf bir öğrencilerde %55.7 ye çıkmaktadır. Hayat boyu en az bir kez sigara kullanımı için ortaya çıkan bu artış, alkol (% %40) ve esrar (%2.4 - %6.1) kullanımı için de anlamlı olarak ifade edilebilir (Tablo 1). Kısaca madde kullanımı ile yaş arasında pozitif ilişkinin olduğu ve yaş ilerledikçe madde türü fark etmeden kullanım sıklığının arttığı görülmektedir. esrar kullanımı riski ailenin ekonomik yapısına göre karşılaştırıldığında sadece sigara ve esrar maddesi arasında anlamlı bir farklılık bulunmuştur. Verilere göre ailenin ekonomik Tablo 2 Sempozyum 06 2 Doğum Yeri, Oturulan Semt ile Madde Kullanımı Ki-Kare (X 2) Puanları Sigara Alkol Esrar % N X 2 df p % N X 2 df p % N X 2 df p İstanbul'da doğma Evet Hayır Oturulan semtteki okula gitme Evet Hayır Tablo 3 durumu düştükçe, sigara ve esrar kullanım sıklığı gençler arasında artış göstermektedir. Ailenin ekonomik durumu çok iyi düzeydeyken, sigara kullanım risk düzeyi %44.6 dan, çok kötü düzeydeyken % 51.1 e çıkmaktadır. Aynı şekilde esrarda bu oran %4 den %7 ye çıkmaktadır (Tablo 1). Hayat boyu en az bir kez sigara, alkol ve esrar kullanımı riski öğrencilerin İstanbul da doğup doğmamalarına göre karşılaştırıldığında sadece alkol kullanımı için anlamlı bir farklılık görülmüştür. Hayat boyu en az bir kez alkol kullanımı riski doğum yerine göre karşılaştırıldığında İstanbul da doğanların alkol için İstanbul dışında doğanlardan daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Hayat boyu en az bir kez alkol kullanımı oranı doğum yeri İstanbul olan için %33.9 iken doğum yeri İstanbul dışı olan için %28.1 dir (Tablo 2). esrar kullanım riski öğrencilerin oturduğu semtteki okula gidip gitmemesine göre karşılaştırıldığında sadece alkol için anlamlı bir farklılık bulunmuştur. Oturduğu semtteki okullara giden öğrencilerin alkol kullanma oranı diğerlerine göre daha azdır. Oturduğu semtteki okullara giden öğrencilerin alkol kullanma risk düzeyi oranı %30.4 iken, oturduğu semtin Tablo 3 Ders Başarısı, Okul Devamsızlığı ile Madde Kullanımı Ki-Kare (X 2 ) Puanları Sigara Alkol Esrar % N X 2 df p % N X 2 df p % N X 2 df p Matematik ders başarısı 1 ve altında civarı civarı civarı civarı Türkçe ders başarısı ve altında civarı civarı civarı civarı Okuldan kaçma davranışı Hiç gün gün gün gün gün ve daha fazla

6 Tablo 4 dışındaki okullara gidenler için ise risk düzeyi oranı %35.2 dir (Tablo 2). Hayat boyu en az bir kez sigara, alkol ve esrar kullanımı riski ders başarılarına (Türkçe-Matematik) göre karşılaştırıldığında Matematik dersi için hepsi arasında anlamlı bir farklılık görülürken, Türkçe dersi için sadece sigara ve esrar kullanımı içi anlamlı bir farklılık görülmüştür. Bu çerçevede ders başarısı düşük seviyede olan öğrencilerin daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Öğrencilerin matematik ders başarısı yönünden notunun 1 olması hayat boyu en az bir kez sigara kullanım oranı %49.5 iken notunun 5 olduğu durumda ise oran %37.7 ye gerilemektedir. Aynı şekilde, matematik dersi için ders başarı düzeyi arttıkça, hayat boyu en az bir kez alkol (% %31.1) ve esrar (%4.4 - %2.8) kullanım risk düzeyi azalmaktadır. Türkçe dersi için de, ders başarı düzeyi arttıkça, hayat boyu en az bir kez sigara (% %39) ve esrar (%6.2 - %2.6) kullanım risk düzeyi azalmaktadır (Tablo 3). esrar kullanımı riski okula devamsızlığa göre karşılaştırıldığında okuldan kaçarak devamsızlığı fazla olan öğrencilerin daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Okuldan kaçarak devamsızlığı olmayan öğrencilerin hayat boyu en az bir kez sigara kullanma oranı %33.2 iken, bu oran devamsızlığı 7 gün ve daha fazla olan öğrenciler için %63.8 e çıkmaktadır. Arkadaşlar Arasındaki Popülerlik ile Madde Kullanımı Ki-Kare (X 2 ) Puanları Sigara Alkol Esrar % N X 2 df p % N X 2 df p % N X 2 df p Sigara kullanımı ve popülerlik Saygıyı çok fazla yükseltir Saygıyı biraz yükseltir Etkisi yoktur Saygıyı biraz düşürür Saygıyı çok fazla düşürür Alkol kullanımı ve popülerlik Saygıyı çok fazla yükseltir Saygıyı biraz yükseltir Etkisi yoktur Saygıyı biraz düşürür Saygıyı çok fazla düşürür Esrar kullanımı ve popülerlik Saygıyı çok fazla yükseltir Saygıyı biraz yükseltir Etkisi yoktur Saygıyı biraz düşürür Saygıyı çok fazla düşürür Öğrencilerin arkadaşlarının yaptığını düşündüğü değişkenler değerlendirildiğinde; öğrencilerin arkadaşlarının %64.1 inin sigara, %55.4 ünün alkol, %17.8 inin esrar kullandığını ve %40.4 ünün de ayda en az 1 kez sarhoş olduklarını düşündükleri görülmüştür. esrar kullanımı riski okul türüne göre incelenmiştir. Her grubun ortalaması (mean) ANOVA ile birbirleriyle karşılaştırılmış ve madde kullanım yaygınlığının okullara göre farklılık arz ettiği görülmüştür (Tablo 5). Aynı şekilde hayat boyu en az bir kez alkol (% %48.3) ve esrar (%1.5 - %10.1) kullanımı risk düzeyi de devamsızlığı 7 gün ve daha fazla olan öğrenciler için daha fazladır (Tablo 3). esrar kullanımı riski madde kullanımının arkadaşlar arasındaki saygınlık/popülerlikle algılanmasına göre karşılaştırıldığında aralarında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Sigara, alkol Sempozyum 07

7 ve esrar gibi bağımlılık Tablo 5 yapıcı maddelerin kullanımının, arkadaş grubu içerisindeki saygıyı yükselteceği yönünde algılamalara sahip olan öğrencilerin daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Sigara içmenin arkadaş grubu içerisindeki saygınlığı çok fazla yükselteceğini düşünenlerin hayat boyu en az bir kez sigara kullanma oranı %62.2 iken, bu oran saygınlığı çok fazla düşüreceğini düşünlerde bu oran %35.6 ya düşmektedir. Aynı şekilde, hayat boyu en az bir kez alkol (% %20.1) ve esrar (% %1.4) kullanımı risk düzeyi de saygınlığı çok fazla düşüreceğini düşünen öğrenciler için daha azdır (Tablo 4). Hayat boyu en az bir kez sigara kullanım oranında okul türünde ilk sırayı Meslek Liseleri (%49.8), sonrasında ise sırasıyla Düz Liseler (%42.3) ve Anadolu Liseleri (%37.2) oluşturmaktadır. Hayat boyu en az bir kez alkol kullanım oranında okul türünde ilk sırayı Anadolu Liseleri (%39.7), sonrasında ise sırasıyla Düz Liseler (%31.6) ve Meslek Liseleri (%30.5) oluşturmaktadır. Hayat boyu en az bir kez esrar kullanım oranında okul türünde ilk sırayı Meslek Liseleri (%4.1), sonrasında ise sırasıyla Düz Liseler (%3.1) ve Anadolu Liseleri (%1.8) oluşturmaktadır (Tablo 6). Liselerin kendi arasındaki anlamlılığına bakıldığı çalışmadaki anlamlılık değerlerine bakıldığında; hayat boyu en az bir kez sigara ve esrar kullanım oranlarında okul türlerinin hepsinin kendileri arasında, hayat boyu en az bir kez alkol kullanım oranında ise okul türlerinden sadece Anadolu Liselerinin diğer liselerle anlamlı bir farklılığının olduğu tesbit edilmiştir. TARTIŞMA 1999 yılında 5 lisede yapılan bir çalışmada öğrencilerin %55.7 sinin (Delikaya 1999); 2000 yılında öğrencilerin %65.1 inin (Ögel ve ark. 2000), 2004 yılında 1637 öğrenci üzerinde yapılan bir çalışmada %48.3 ünün (Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi, 2004); 2006 yılında öğrencilerin %55.3'inin (Kırcan 2006) sigarayı en az bir kez sigara içmeyi denemiş olduğu tespit edilmiştir. Bizim araştırmamızda Sempozyum 08 Okul Türleri ile Madde Kullanımı ANOVA Karşılaştırma Puanları Sum of Squares df Mean Square F Sig. Hayatınız boyunca kaç kez sigara içtiniz Between Groups Within Groups Total Hayatınızda herhangi bir türden bir alkollü içkiyi ne sıklıkta içtiniz Between Groups Within Groups Total Esrar (marihuana veya ot) ne sıklıkta kullandınız Between Groups Within Groups Total hayat boyu en az bir kez sigara kullanım oranı %45.5 olarak tesbit edilmiştir. Elde edilen verinin yıllara göre kullanım oranının azaldığını göstermektedir yılında yapılan bir çalışmada öğrencilerin %56.2 sinin (Yazman 1995), 1999 yılında öğrencilerin %74.2 sinin (Demirhan 1999); 2004 yılında 1637 öğrenci üzerinde yapılan bir çalışmada %48.6 sının (Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi 2004), 2006 yılında öğrencilerin %68.1 inin (Kırcan 2006) hayatları boyunca en az bir kez alkol kullandığı tesbit edilmiştir. Bizim araştırmamızda hayat boyu en az bir kez alkol kullanım oranı %32.5 olarak tesbit edilmiştir. Elde edilen verinin yıllara göre kullanım oranının azaldığını göstermektedir. Türkiye, Avrupa Alkol Madde Okul Projesi (ESPAD) isimli araştırmaya, İstanbul'da yapılan bir çalışmayla katılmıştır yılında 15 ayrı okulda, 2800 öğrenci ile yürütülen bu çalışmada, esrarı hayatında en az bir kez kullanan gençlerin kullanım oranı %4, uçucu madde kullanım oranı ise %3.8 olarak tesbit edilmiştir (Yazman 1995) yılında yapılan bir araştırmada hayat boyu en az bir kez esrar kullananların oranı %3.6, uçucu madde kullananların oranı %8.6 olarak bulunmuştur. (Ögel ve ark. 2000) yılında 1637 öğrenci üzerinde yapılan bir araştırmada hayat boyu en az bir kez esrar kullananların oranı %5.1, uçucu madde kullananların oranı %5.2 olarak bulunmuştur (Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi 2004). Bizim araştırmamızda hayat boyu en az bir kez esrar kullanım oranı %3.3, uçucu madde kullananların oranı ise %2.4 olarak tespit edilmiştir. Elde edilen verinin yıllara göre kullanım

8 Tablo 6 Okul Türleri oranının azaldığını görülmektedir; ancak, önceki yıllarda yapılan birçok araştırmada en büyük problemin genel popülasyonu temsil eder bir araştırmanın olmaması ve bu nedenle çalışmaların özellikle İstanbul u temsil etmedeki güçlüğüdür. İstanbul da halen 550 den fazla devlet lisesinin var olduğu göz önüne alındığında okulda yapılan anketlerin temsil gücünün ne kadar zayıf olduğu görülmektedir. Diğer yandan anketin hangi tür okullarda ve hangi ilçelerde yapıldığı da anket sonuçlarını doğrudan etkilemektedir. Bizim araştırmamızda düz liselerde ve meslek liselerindeki sonuçlar ile önceki yıllardaki bulgular birbirine çok yakındır. Meselâ meslek liselerinde esrar kullanma oranı %4.1 dir. Aynı şekilde, bazı ilçelerdeki madde kullanım sıklığı ortalamaların üzerindedir. Meselâ esrar kullanım yaygınlığı Beyoğlu (%5.7) ve Zeytinburnu (%5.2) ilçelerinde esrar kullanımı, genel ortalamanın çok üstündedir. İlçeler arasındaki farklılık sigara ve alkol için de söz konusudur. Hayat boyu en az bir kez tütün, alkol ve madde kullanma riski cinsiyete göre karşılaştırıldığında erkeklerin tüm maddeleri kullanma riskinin kızlara oranla daha yüksek olduğu görülmüştür. Tüm maddelerin erkekler arasında daha yaygın olması, diğer araştırmalarla benzerdir (Ögel ve Tamar 1996, Ögel ve ark. 2004) da İstanbul genelinde yapılan bir araştırmada hayat boyu en az bir kez tütün, alkol ve esrar kullanımı riski cinsiyete göre karşılaştırıldığında erkeklerin tüm maddeler için kızlardan daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Madde kullanım riski erkeklerde sigara kullanımı için 1.23 kat, alkol için 1.33 kat, esrar için ise yaklaşık 4 kat daha fazla olarak görülmüştür (Ögel ve ark. 2006). Araştırmada madde kullanım riski erkeklerde esrar için yaklaşık 2.5 kat, alkol için 1.2 kat ve sigara için ise 1.15 kat daha fazladır. Elde edilen verinin yıllara göre kullanım oranının azaldığını göstermektedir. Öğrencilerin kendilerine ait madde kullanım sıklığına verdikleri yanıtlar ile arkadaşlarına ait yanıtlar arasında büyük bir fark bulunmaktadır. Bu sonucun iki nedeni vardır. Öncelikli olarak bu soru, gençlerin algıladıkları madde kullanım yaygınlığını ölçmeye yöneliktir. Bu algılanan yaygınlığın yüksek olması; Okul Türleri ile Madde Kullanımı Ki-Kare (X 2 ) Puanları Sigara Alkol Esrar % N X 2 df p % N X 2 df p % N X 2 df p Düz Lise Meslek Lisesi Anadolu Lisesi gençlerin bu tür davranışı normal olarak görmesi, herkes tarafından bu tür maddelerin kullanılıyor olduğunu kabullenmesi ve kendi kullanımını tetiklemesi birçok araştırmada gözlemlenmiştir. Bu nedenle bu tür maddelerin gerçek kullanım değerleri kadar, bu verilerde, gençlerin tutumlarını anlamak da önemlidir. Diğer yönden doğrudan öğrencilerin kendilerine madde kullanım sıklığını sormak, onların doğru bilgiler vermesine engel teşkil etmektedir. Çünkü cevapların öğretmenleri ve okul idarecileri tarafından kontrol edilebileceği, bu sonuçların ailelerle paylaşılabileceği ve kendilerine bu konuda daha fazla baskı yapılabileceği kaygıları vardır (Groves et al. 2004). Bu nedenle kendi kullanımları ile bu sorulara verilen cevaplar arasında da güçlü bir ilişki vardır. Gerçek kullanım oranının kendi cevapları ile arkadaşlarının kullanımı arasında bir yerlerde olduğu literatürde kabul edilmektedir (Groves et al. 2004). Yapılan literatür taramasında hayat boyu en az bir kez sigara, alkol ve esrar kullanımı riski ile öğrencilerin İstanbul da doğup doğmamalarına göre bir karşılaştırmayı ortaya koyacak veriye rastlanmadığı için yıllara göre herhangi bir değişimin varlığından bahsedilememektedir. Araştırmamızda ortaya çıkan analiz sonucu hayat boyu en az bir kez alkol ve esrar kullanımı riski doğum yerine göre karşılaştırıldığında İstanbul da doğanların alkol ve esrar maddeleri için İstanbul dışında doğanlardan daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. İstanbul da doğmayan gençlerin kırsal kesimden yeni göç etmiş ve bu ailelerin çekirdek aile yapısını hala korudukları değerlendirilmektedir. Daha koruyucu bir aile ortamının gençleri alkol ve esrardan uzak tutabildiği görülmektedir. Yapılan literatür taramasında hayat boyu en az bir kez sigara, alkol ve esrar kullanımı riski ile öğrencilerin ders başarılarına ve okul türlerine göre bir karşılaştırmayı ortaya koyacak araştırmaya rastlanmadığı için yıllara göre karşılaştırma yapılamamıştır. Ders başa- Sempozyum 09

9 rısının okula bağlılığı (school attachment) arttırdığı ve bu tür öğrenciler arasında madde kullanımı dâhil birçok davranış sapmasına daha az rastlandığı birçok uluslararası araştırma sonuçlarında belirtilmektedir (Coleman 1961, 1987, 1990, Coleman and Hoffer 1987, Schaefer-McDaniel, 2004 Unlu 2009). Araştırma sonuçlarımız uluslararası çalışmalardaki bulgularla örtüşmektedir. Ders başarısı öğrencilerin aynı zamanda okul seçimlerini de etkilemiş ve eğitim başarısı diğer okullara göre daha iyi olan Anadolu liselerinde sigara ve esrar kullanım oranı düşüktür. Aynı zamanda Anadolu liselerindeki alt yapı, kurumsal alt kültür, öğrenci başına düşen öğretmen sayısı ve kalitesi de bu maddelerin kullanımını ve öğrencilerin okula bağlılığını etkilemektedir. Burada dikkat edilmesi gereken diğer bir husus ise alkol kullanım yaygınlığının Anadolu lisesindeki öğrenciler arasında daha yaygın olmasıdır. Alkol kullanımının aynı zamanda kültürel bir davranış olduğu araştırma sonuçlarından anlaşılmaktadır. Gerek ailesinde alkol kullanımı bu öğrenciler arasında yüksek olması, gerekse anketin uygulandığı ilçelerin sosyoekonomik durumları karşılaştırıldığında kültürel farklılıklar ön plana çıkmaktadır. Örneğin, eğitim ve gelir durumunun yüksek olduğu Bakırköy (%49.4) ve Kadıköy (%51.6) gibi ilçelerde alkol kullanımı daha yükseltir. Annenin eğitim durumunun artması ile öğrencilerin alkol kullanımı arasında pozitif bir ilişkinin varlığı bu ve önceki çalışmalarda tesbit edilmiştir (Özkan, 2002). Bu unsurlar Anadolu liselerindeki öğrencileri etkilemektedir ve diğer okullarda bulunan kendi akranlarına göre daha fazla alkol tüketmektedirler. Sempozyum 10 SINIRLILIK Uyuşturucu madde kullanımına ait deneyimleri doğrudan kişilere sormak her zaman araştırması zor bir konudur. Kişilerin bu konuda dürüst cevap verdiğini doğrulamak mümkün değildir. Her ne kadar isimsiz, herhangi bir gözetim altında tutulmadan ve gönüllük esasına göre kendileri tarafından soruların cevaplandırılması istenilse de sonuçların sınıf/okul bazında kontrol edilebileceğini bilmek de öğrencilerin bu sorulara karşı daha temkinli olmasını sağlayabilir. Bu sınırlılık ulusal ve uluslararası araştırmalarda bilinmekle birlikte kişilerin dürüst cevap vermelerini temin edici şartların ve tekniklerin geliştirilmesinden öte yapılacak bir yöntem bulunmamaktadır. Bu nedenle analiz edilen verilerin bu tür bir sınırlılık taşıdığını ve gerçek kullanım oranlarının belki daha yüksek çıkabileceğinin bilinmesi gerekmektedir. SONUÇ Dünyada olduğu gibi ülkemizde de madde kullanım yaşının giderek düşüş gösterdiği ve hızla yaygınlaşma noktasında risk altında olduğu, yapılan araştırmaların sonuçlarından gözlenmektedir. Bu nedenle literatürde geniş yere sahip olan gençlerin madde kullanımı ve bağımlılık riski araştırmalarında son yıllarda etkin önleme stratejileri geliştirme üzerinde önemle durulmaktadır çünkü madde bağımlılığıyla mücadelede en etkin ve ekonomik yöntem önleyici çalışmalardır. Önleyici çalışmalar bilgilendirme eğitimlerinden, kişisel gelişim ve sosyal tedbirlerin arttırılmasına kadar birçok farklı uygulamayı kapsamaktadır. Ülkemizde yaygın bir kanaat olan bu eğitimlerin gençleri daha fazla madde kullanmaya yönelttiği yanlıştır. Yapmış olduğumuz Regresyon Analizinde rehber öğretmenin, öğretmenin, sağlık kurumlarının ve polisin bu konularda eğitim vermesi istatistiksel anlamda (p=.000) farklılık göstermiş ve sigara, alkol ve esrarın hayat boyu kullanımı ile negatif bir ilişkide olduğu görülmüştür. Başka bir ifâde ile bu tür eğitimler alan gençlerin diğerlerine nazaran daha az madde kullandığı görülmüştür. Diğer önemli konular ise verilen eğitimlerin erken yaşlarda başlanılması gerektiğidir. Yukarıdaki istatistiksel değerlendirilmede de görüldüğü gibi gençlerin yaşları arttıkça bu maddeleri kullanma riski artmaktadır. Bu nedenle ne kadar erken müdahale edilirse mücadelede o kadar başarılı olunacağı görülmektedir. Bunun yanında okula devamsızlığın, ders başarısının, maddelerle ilgili kanaatlerin, okul türlerinin gençlerin davranışını ne kadar etkili olduğu görülmüştür. Gençlerin günlük hayatlarında en büyük zamanı okul, okulla ilgili aktiviteler (ders çalışmak, dershaneye gitmek gibi) ve arkadaşları almaktadır. Gençlerin sosyal hayatını kapsayacak yapısal tedbirler almak mücadelede en etkili yöntem olacaktır. Diğer yandan uygulanacak projelerde yaş, cinsiyet, semt ve okul faktörlerini her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. Madde bağımlılığı bir gençlik problemidir (Köknel 1998). Bu sosyal probleme en etkin müdahale de erken yaşlarda olmalıdır (Unlu 2009). Özellikle ergenlik dönemini hedef alan talep azaltım programlarının uygulanması mü-

10 cadeledeki başarıyı arttıracaktır. Bu çalışmaların öncelikli hedefi legal olan maddelere (sigara, alkol, reçeteli ilâç vb.) olan talebin geciktirilmesini ve sonrasında illegal maddelerin hiç kullanılmamasını amaçlamalıdır. KAYNAKLAR Aksu A (2002) Lise Öğrencilerinde Psikoaktif Madde Kullanımı ve Şiddet Davranışı. Uzmanlık Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi. Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC) Madde kullanımı üzerine ulusal değerlendirme çalışması: 6 büyük şehirde elde edilen sonuçlar. Ankara: Türkiye Proje Ofisi; Coleman JS (1961) The Adolescent Society: The Social Life Of The Teenager And Its İmpact On Education. New York: Free Press of Glencoe. Coleman, JS (1987) Families and Schools. Educational Researcher; 16(6), 32. Coleman, JS (1990). How worksite schools and other schools reforms can generate social capital: An interview with James Coleman. American Federation of Teachers; 14(2), Coleman, JS & Hoffer T (1987). Public and private high schools: The impact of communities. New York: Basic Books. Delikaya H (1999) Ankara Şehir Merkezinde Bulunan Beş Lisedeki Öğrencilerin Sigara ve Alkollü İçki Kullanma Durumları. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Demirhan H (1999) Denizli İli Tavas İlçe Merkezinde Yer Alan Orta Öğrenim Öğrencilerinde Sigara, Alkol ve Uçucu Madde Kullanımı. Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü. Coleman JS (1961) The Adolescent Society: The Social Life Of The Teenager And Its Impact On Education. New York: Free Press of Glencoe. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) (2010). Küresel Gençlik Tütün Araştırması 2009 Sonuçları. İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü (2010). İstanbul daki Okullar tarihinde Okullar.aspx internet adresinden alınmıştır. Köknel O (1998) Bağımlılık: Alkol ve Madde Bağımlılığı. 1.Baskı. Cagaloglu, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi. Ögel K, Çorapçıoğlu A, Sır A ve ark. (2004) Dokuz ilde ilk ve ortaöğretim öğrencilerinde tütün, alkol ve madde kullanım yaygınlığı. Türk Psikiyatri Dergisi; 15(2): Ögel K, Tamar D.Ü (1996) Öğrenci Anketi Bulguları, AMA- TEM-Özel Okullar Derneği, Uyuşturucu Maddeler ve Bağımlılık Okul Eğitim Paketi, Ögel K, Tamar D, Evren C, Çakmak D (2000) İstanbul da Lise Gençleri Arasında Sigara, Alkol ve Madde Kullanım Yaygınlığı. Klinik Psikiyatri; 3(4): Ögel K, Aksoy A, Topuz A, Liman O, Coşkun S (2005) Ergenlerde Uçucu Madde Kullanımı Şiddetini Değerlendirme Ölçeğinin Geliştirilmesi ve Güvenilirlik Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi; 16(3) : Ögel K, (2005) Madde Kullanım Bozuklukları Epidemiyolojisi. Türkiye Klinikleri Dahili Tıp Bilimleri Dergisi; 1(47): Özkan A (2002) Adana İl Merkezinde Bulunan Liselerde Okuyan Öğrencilerde Alkol ve Uyuşturucu Yatkınlığının Araştırılması. Uzmanlık Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi. Kırcan S (2006) The Relatıonship Between Peer Pressure, Internal Versus External Locus Of Control And Adolescent Substance Use. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Perl P (2003, Updated March 6, 2003). Drug control: International policy and approaches. Issue brief for congress. Retrieved February 5, 2007, from /usa/infousa/society/crime/crimegun2.pdf Schaefer-McDaniel N. J. (2004). Conceptualizing social capital among young people: Toward a new theory. Children, Youth and Environments, 14(1): Uluğ B (1998). Madde Bağımlılığı Epidemiyolojisi, Alkol ve Alkol Dışı Madde Bağımlılığı. Dilbaz N (editör) Ankara: Mutludoğan Matbaacılık, Unlu A. (2009). The impact of social capital on youth substance use: Doctoral Dissertation, Orlando, Fla: University of Central Florida. Yavuz C (2003) Zonguldak Lise Öğrencilerinin Sigara Kullanım Sıklığı ve Sigara Kullanımını Etkileyen Faktörler. Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak: Karaelmas Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü. Terzi KC (2009) Ergenlerde Saldırganlığın Madde Bağımlılığı ve Diğer Değişkenlere Etkisi: Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Rehberlik Ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı. Türkiye Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi. (2009). EMCDDA 2009 yıllık raporu: Reitox ulusal temas noktası: Türkiye yeni gelişmeler, trendler, seçilmis konular. Ankara: TUBİM. Valente T, Gallaher P, & Mouttapa M (2004) Using social networks to understand and prevent substance use: A transdisciplinary perspective. Substance Use & Misuse; 39(10), Biyolojik, Sosyolojik, Psikolojik Açıdan Şiddet 140 Sayfa 25 TL yerine yüzde 50 iskontolu: 12.5 TL Siparişleriniz İçin: Tel: yuceyayim.com.tr Prof. Dr. İbrahim BALCIOĞLU Prof. Dr. Ruhi YAVUZ Prof. Dr. Nevzat TARHAN Prof. Dr. Neşe KOCABAŞOĞLU Prof. Dr. Mert SAVRUN Sempozyum 11