Coğrafya da Değer Eğitimi. Taner ÇİFÇİ

Transkript

1 Coğrafya da Değer Eğitimi Taner ÇİFÇİ

2 Yrd. Doç. Dr. Taner ÇİFÇİ COĞRAFYA DA DEĞER EĞİTİMİ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mart 2016, Ankara Yayın-Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Kutlu Kapak Tasarımı: Mehmet Gruşçu Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖNSÖZ Bir toplumda ne oluyor bize? Nereye gidiyoruz? Tarzı sorular, kaygılar ve eleştiriler çoğalmaya başladığında problemler de çoğalmaya başlamıştır. Kaygı verici gelişmeler ve olaylar aynı zamanda toplumların nereye gittiğine dair ipuçları da verir. Bu bağlamda toplumu oluşturan farklı kesimlerden özellikle değerler noktasında ortak tepkiler çıktığı görülmektedir. Çünkü değerler bir anlamda toplumu ayakta tutan dinamiklerdir. Değerlerini yitirmeye başlayan bir toplum en güçlü sosyal kontrol aracını da yitirmeye başlamış demektir. Coğrafya, öğrencilere Dünya hakkında bilgi sağlamanın yanı sıra yerel-küresel yönleri ve değişimleri de yansıtan yardımcı bir derstir. Yine toplumun her türlü değişimine karşın coğrafya da sürekli değişmektedir. Bu bağlantı basit ve anlaşılır olmamasına karşın coğrafya derslerinde bu durum açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu kitap, coğrafya ve değer ilişkisi temelinde kaleme alınmıştır. Kitap, doğal olaylar ve insan etkileşimi çerçevesinde değerleri açığa çıkarıp, okuyucularda farkındalık yaratarak coğrafi bir bilinç oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Kitap 7 bölümden oluşmaktadır. 1. bölümde Coğrafya ile ilgili temel bir giriş yapılmış, 2. bölümde Eğitim ve Coğrafya Eğitimi ilişkisi incelenmiş, 3. bölümde Değer, Değer Eğitimi, Değerlerin Sınıflandırılması ve Değer Eğitiminde Yaklaşımlar-Yöntemler ile ilgili ayrıntılı örnekler verilmiş, 4. bölümde, Coğrafya Eğitimi Programında Yer Alan Değerler açıklanarak coğrafya ile ilişkilendirilmiş, 5. bölümde Coğrafya Konuları ve Değer İlişkisine özgün bir bakış açısı getirilmeye çalışılmış, 6. bölümde Coğrafyacı Bilim Adamlarından örnekler verilerek değer taşıyan özelliklerinden bahsedilmiş ve son olarak 7. bölümde ise Coğrafya da Değer Eğitimine Yönelik Bir Model geliştirilerek coğrafya öğretmenlerine yönelik değerlerin öğretimi ile ilgili örnek bir uygulama sunulmuştur. Çalışmanın ortaya çıkmasında fikir ve düşünceleri ile destek veren değerli hocam Prof. Dr. Ülkü Eser Ünaldı ya, bugüne kadarki eğitim hayatım boyunca yanımda varlığını hissettiren, emekleri üzerimde olan tüm hocalarıma ve aileme teşekkürü bir borç bilirim. Alana yeni bir bakış açısı kazandıracağı düşüncesiyle hazırlanan bu kitabın tüm okuyuculara ve ilgililere fayda sağlaması dileğiyle. Taner ÇİFÇİ Mart-2016, SİVAS

4 Anne ve Babama

5 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Giriş BÖLÜM COĞRAFYA Coğrafya BÖLÜM EĞİTİM - COĞRAFYA EĞİTİMİ Eğitim...7 Coğrafya Eğitimi BÖLÜM DEĞER - DEĞER EĞİTİMİ Değer...19 Değer Eğitimi...23 Değerlerin Sınıflandırılması...27 Değer Eğitiminde Yaklaşımlar-Yöntemler...30 Telkin Yoluyla Değer Aktarımı Yaklaşımı (Doğrudan Öğretim)...31 Değer Açıklama - Belirginleştirme Yaklaşımı...33 Değer Analizi Yaklaşımı...35 Ahlaki Muhakeme...38 Örtük Program...43

6 viii Coğrafya da Değer Eği mi 4. BÖLÜM COĞRAFYA EĞİTİMİ PROGRAMINDA YER ALAN DEĞERLER Coğrafya Eğitimi Programında Yer Alan Değerler...46 Bilimsellik...46 Vatanseverlik...47 Barış...48 Estetik...49 Sorumluluk...50 Duyarlılık...51 Dayanışma...52 Sevgi...52 Saygı...53 Hoşgörü BÖLÜM COĞRAFYA KONULARI VE DEĞER İLİŞKİSİ Coğrafya Konuları ve Değer İlişkisi...55 Deprem...55 Toprak...58 Göç...62 Yerleşme...65 İklim...69 Karstik Şekiller...72

7 İçindekiler ix 6. BÖLÜM COĞRAFYACI DEĞERLERİMİZE ÖRNEKLER Coğrafyacı Değerlerimize Örnekler...75 Prof. Dr. Sırrı Erinç ( )...76 Ord. Prof. Dr. Besim Darkot ( )...78 Prof. Dr. Reşat İzbırak ( ) BÖLÜM COĞRAFYA DA DEĞER EĞİTİMİNE YÖNELİK BİR MODEL Coğrafya da Değer Eğitimine Yönelik Bir Model...85 Kaynakça

8 GİRİŞ İlk insanlarla birlikte coğrafya anlaşılmaya-anlamlandırılmaya ve üzerinde düşünülüp çözümler üretilmeye başlanmıştır. Bundan sonraki süreçte de gerek toplayıcılık ve avcılık faaliyetlerinde gerekse de yerleşik hayata geçme ile birlikte insanlar çeşitli sorular ve arayışlarla yaşamlarını kolaylaştırmaya çalışmışlardır. Coğrafya insanlar için ne ifade eder? Ya da coğrafya ve onun elemanları sadece insanoğlu için midir? Elbette bu sorular ciddi bir şekilde tartışılmaktadır. Ancak coğrafyanın bir ders olarak öğrencilere bilgi, beceri ve değerlerin kazandırılmasında önemli bir rolü vardır. Okullar bu bağlamda diğer dersler ile birlikte değerlerin kazanıldığı müstesna ortamlardandır. Küçükahmet e (2004: 2) göre, okullar çocuğun doğal eğitimcilerinin (aile, komşu, çevre) eksik ve hatalı edinimlerini gerçek eğitimciler yoluyla düzeltir. Kısaca okullar çocuk üzerinde oluşabilecek olumsuz etkileri ortadan kaldırarak onu yeniden toplumsallaşma sürecine sokar. Bu süreç aynı zamanda, topluma yeni katılan bireyin toplumsal değerler aracılığıyla topluma faydalı hale getirilmesidir. Bu şekilde öğrencilerin toplum için sağlıklı ve yararlı bireyler olması sağlanmaktadır. Bu bilgiler ışığında, değerler eğitiminin amacı; bütün insanlığın ortaklaşa sahip olduğu evrensel değerlere vurgu yaparak iyi karakter örnekleri sergileyen, ahlâkî değerlere sahip, sorumluluk duygusu

9 2 Coğrafya da Değer Eği mi içinde hareket eden vatandaşlar ortaya çıkarmaktır. Bu bakımdan, değerler eğitimi bireylerde; saygı, sevgi, sorumluluk, erdem, cesaret, inanç, azim, adalet ve bireysel disiplin gibi çok önemli ahlâkî ve medeni değerleri kazandırmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan, değerler eğitiminin uzun vadede amacı ise toplumda giderek daha büyük bir sorun haline gelen ahlâkî, etik ve akademik konularda bireylere ve topluma yardımcı olmak ve dünyamızın daha güvenilir ve yaşanılır hale gelmesine katkı sağlamaktır. Değerler eğitiminin yol gösterici, yaptırımcı bir yanının olduğu göz ardı edilmemelidir. Değerler eğitimi, saygı, sevgi, sorumluluk, dürüstlük ve adalet gibi evrensel bazı değerlerin doğrululuğunu vurgular ve öğrencilerin bunları anlamalarını, bunlara önem vermelerini ve yaşamlarını bu değerlere göre yaşamaları konusunda kendilerine yardımcı olur (Altan, 2011: 56). Sonuç olarak coğrafya dersi değerlerin aktarımında önemli bir rol oynar. Değerler eğitimi coğrafya dersi öğretim programının çatısını oluşturan öğelerden birisidir. Yerel-bölgesel-küresel bir bakış açısıyla gelecek nesiller yetiştirmek, coğrafya dersinin konuları ile bağlantılı olup, bunların etkili şekilde coğrafya derslerinde verilmesiyle, değerler eğitimin bir bütün olarak ilerlemesini sağlayacaktır.

10 1. BÖLÜM COĞRAFYA COĞRAFYA Coğrafya bilmeyen gençler, giderek ilerleyen küresel gelecek karşısında hazırlıksız yakalanacaktır! (Reinfried ve Hertig, 2011: 2) Geçmişten günümüze literatür taraması yapıldığında bilim adamları tarafından coğrafya ile ilgili birçok tanım yapılıp açıklanmaya çalışılmıştır. Bu tanımlar yerin tasviri ile başlayıp günümüz dünyasının küreselleşmenin etkisiyle de daha komplike tanımlara giden bir yol almıştır. Evet coğrafyayı tanımlamak kolay değildir çünkü coğrafya büyük bir bilim alanı olmasının yanı sıra birçok disiplini de içerisinde barındırması hasebiyle tanımı zorlaşmaktadır. Coğrafya, Türk Dil Kurumu sözlüğünde (TDK, 2015) Bir yeryüzü parçasını, bir bölgeyi, bir ülkeyi belirleyen, niteleyen, fiziksel, ekonomik, beşerî, siyasal gerçekliklerin tümü olarak tanımlanmıştır. Bu tanımı daha da açmak gerekirse Dünya da yaşanılan hiçbir olay coğrafyadan bağımsız olarak düşünülemez. Bazı bilim adamları ise coğrafyanın tanımı ile ilgili doğal sistem ve insan etkileşimi üzerine odaklanmıştır (Koç ve Yeşiltaş, 2014). Bu bilim adamlarından Amerikalı coğrafyacı Edward Ackerman a (1963) göre ise coğrafya hedefi olan bir anlayıştır; daha az bir şey değildir. Dünya daki tüm insanlara, doğal oluşumlara ve bu geniş etkileşim sistemine hitap eder.

11 4 Coğrafya da Değer Eği mi Erinç e (1977) göre coğrafya, yeryüzündeki mekânların özelliklerini ortaya koyan ve gerek bu özelliklerin, gerek muhtelif mekânlar arasındaki benzerlik ve ayrılıkların sebeplerini ve bunlara hükmeden kanunları araştıran ve açıklayan bir ilimdir. Modern coğrafyanın babası olarak bilinen Alexandre Von Humboldt (1845) ise coğrafyayı, özel ile geneli; ölçme, haritalama ve bölgesel bir yaklaşım tarzı ile birbirine bağlayan, sentezleyen bir disiplin olarak tarif etmiştir (Demirci ve Üçışık, 2002:123). Özçağlar a (2011:2) göre coğrafya, insanla doğal ortam arasındaki karşılıklı etkileşimleri, bu etkileşimler sonucunda gelişen faaliyetlerle durumları dağılış, ilişki kurma, karşılaştırma, nedensellik ilkelerine bağlı kalarak ve çeşitli araştırma yöntemleri uygulayarak araştırıp inceleyen, elde ettiği sonuçları bir sentez halinde ortaya koyan, kendi içerisinde çok sayıda bilim dalından oluşan bilimler topluluğudur. Bu ve benzeri tanımlardan yola çıkarak coğrafya nedir sorusuna cevap aranmıştır. Sonuç olarak coğrafyanın tanımı ile ilgili şu ortak noktalar ortaya çıkmıştır: Coğrafya kendine özgü prensip ve ilkeleri olan bilimdir. Ancak diğer bilim alanlarından da faydalanıp verilerini kullanır. Coğrafya disiplinler arası bir bilim olup, birçok bilim dalının tepe noktasıdır ve onları sentezler. Coğrafya dünyayı anlamada ve yorumlamada yol göstericidir yani deniz feneridir. Günümüzde yaşanılan olaylar ve olgular coğrafyadan bağımsız düşünülemez ve coğrafyanın gücü ve etkisi ile açıklamak zorunludur; aksi takdirde açıklamalar ve ilişkilendirmeler zayıf kalır. Yeryüzü oluşumunu, şekillerini ve evrende cereyan eden olaylar coğrafyanın öncelikli ilgi alanlarındadır ve bu süreçleri bilimsel verilerle açıklar.

12 Coğrafya 5 Beşeri, ekonomik olay ve olgularda coğrafyaya ait elemanların etkisi önemli yer tutar. Coğrafya, siyasi ve jeopolitik gelişmeleri açıklamakta yardımcı olur ve devletlere-yöneticilere önemli veriler sunar. Mekâna ait algıları ve özellikleri açıklar ve bu bağlamda diğer bilimlere destek olur. Coğrafya eğitimcilere, öğrencilere, araştırmacılara ve diğer tüm ilgililere yerel-küresel ölçekte bilgi ve bakış açısı kazandırır. Coğrafyanın etki alanının daha iyi anlaşılmasına ve diğer disiplinlerle ilişkisine yönelik örnek aşağıda şekil 1 de verilmiştir. Ekonomi Tarihi Ekonomi Diğer Sosyal Bilimler Psikoloji Sosyoloji Sosyoloji Tarih Politik Bilimler Coğrafya Diğer Geometrik Bilimler Fizik Edebiyat Mimarlık Biyolojik Bilimler Matematik Felsefe Sanat Jeoloji Diğer Yer Bilimleri Şekil 1: Çekirdek-Darbe (Sıkışma) Modeli

13 6 Coğrafya da Değer Eği mi Bu model farklı disiplinlerin olası bağlantılarını göstermektedir. Disiplinler arasında hiçbir hiyerarşi ima edilmeyen bu model de, bilgi, fikir ve teoriler sıkışma bölgeleri boyunca bir disiplinden diğerine geçer ve disiplinlerin çekirdeğine doğru transfer olur. Coğrafya burada bir çekirdek ya da kiriş görevi görüp, aydınlatıcı yönü sayesinde dünyanın bazı bilgilerini ve anlayışını sağlayan ışık gibidir (Shortle, 1975: 287; akt: Slater, 1994: 149). Sonuç olarak, bu ortak noktalar göstermektedir ki coğrafya fiziki ve beşeri özellikleri ile insanoğlunun hayatının bir parçasında değil bütününde yer almaktadır.

14 2. BÖLÜM EĞİTİM - COĞRAFYA EĞİTİMİ EĞİTİM Eğitim, bireyler olarak yüksek bir yaşama düzeyi elde etmemizin, toplum olarak gelişme ve ilerlemenin, ileri ülkeler arasında yer almanın, ülkede demokratik bir siyasal ve toplumsal yaşamı gerçekleştirmenin temel bir yoludur (Ozankaya, 1977: 26). Yerel ve küresel ölçekte yaşanılan her türlü negatif sosyal-ekonomik-siyasi-toplumsal olaylardan sonra herkesin bir ağızdan eğitim şart dediğini duyarız. Hatta bu olaylara sebep olanların bile eğitimin şart olduğunu söylediklerini gazete-televizyon haberlerinde okuyup izlemişizdir. Örnek olarak, Nevşehir de bir çiftçiyi ceketini temizleme bahanesiyle oyalayarak soyan 4 kişiden ikisi Adana da yakalandığında şüphelilerden F.S. Adli Tıp Kurumu na götürülürken karşısında gazetecileri görünce eğitim şart dedi ( Sadece iyi ve etkili bir eğitim süreci gerekli toplumsal ilerlemeyi ve kuralların içselleştirilmesini ve yaşanılmasını sağlar. Toplum tarafından eğitimden beklenen de bu durumdur. Sonuç olarak olumlu bir şeyler kazanmak, üretmek ve değerler ortaya koyabilmek için herkesin iyi bir eğitime ihtiyacı vardır.

15 8 Coğrafya da Değer Eği mi Bu bağlamda, eğitim nedir sorusuna cevap olarak Senemoğlu (2012: 25) eğitimi, insanın kişiliğini besleme süreci ve insan sermayesine yapılan yatırım olarak tanımlamıştır. En genel anlamda istendik davranış oluşturma ya da istendik davranış değiştirme süreci olarak tanımlanan eğitim, toplumun süzgeçten geçirilmiş değerlerinin, ahlâk standartlarının bilgi ve beceri birikimlerinin yeni nesillere aktarılması ile ilgilidir. Bu anlamda eğitim, bireyi, istendik nitelikte kültürleme sürecidir. İstendik kültürleme süreci olan eğitim ailede, sinemada, sokakta, okulda ders aralarında her an, her yerde bir plana bağlı olmaksızın yapılabilir. Eğitimin bu türüne informal eğitim adı verilmektedir. Yıldırım a (1983) göre eğitim, insan davranışlarında bilgi, beceri, anlayış, ilgi, tavır, karakter ve sair önemli sayılan kişilik nitelikleri yönünden belli değişmeler sağlamak amacıyla yürütülen düzenli bir etkileşimdir (Sönmez, 2005: 35). Eğitim; bireyleri, doğayı denetleyecek, değiştirecek ve üretim yapabilecek biçimde yetiştirme; bireylerin doğal olgunlaşmalarını arttırma ve davranışlarında kendi yaşantıları yoluyla kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci olarak tanımlanabilir (Özden, 2002: 7). Tanımlardan anlaşılacağı üzere eğitimin temel noktası istendik-olumlu davranış değişiklikleridir. Bu bağlamda eğitimin 3 yönü ve kavramı ortaya çıkmaktadır. Coombs ve Ahmed (1974) bu 3 temel kavramı şöyle tanımlanmıştır: Formal eğitim: Bir hiyerarşik yapıya sahip, ilköğretimden üniversiteye kadar ve içerisinde genel akademik veya özel eğitim programlarını içeren tam gün (full-time) süren teknik ve profesyonel eğitimlerdir. Non-formal eğitim: Formal eğitimin yapılmadığı ortamda herhangi bir organize edilmiş eğitim aktivitesidir.

16 Eği m-coğrafya Eği mi 9 İnformal eğitim: Hayat boyu devam eden, bireysel olarak belirli davranış, beceri ve bilgi kazanımlarını günlük hayattan (ailesinden, komşusundan, arkadaşlarından, iş ortamından, medyadan, tiyatrodan vb) alan süreçtir (akt. Türkmen, 2010: 50) Sonuç olarak eğitim çok yönlü, kapsamlı ve hayat boyu devam eden bir süreçtir. Bu süreçte eğitimcilere, program yapıcılara, siyasilere, öğrencilere, velilere ve diğer paydaşlara önemli görevler düşmektedir. COĞRAFYA EĞİTİMİ Ünlü İngiliz gazetesi The Telegraph da 2002 yılı sonlarında, David Harrison tarafından Coğrafya da beyin yıkama var mı? başlıklı coğrafya öğretmenlerini oldukça sert eleştiren bir makale yayınlanmıştır (24 Kasım 2002). Bu makalenin özünde coğrafya öğretiminin amacından saptığı iddia edilmiştir. Özellikle coğrafya derslerinde temel bilgi-beceri ve değerlerin yerine öğrencilere çevrecilik adı altında batılı çok uluslu şirket ve kurumların (hükümetler) şeytan gibi gösterilip öğretmenler tarafından propaganda yapıldığı iddia edilmiştir. Bir başka haberde de veli görüşleri ile bu durum desteklenmiştir. Bazı velilerin öğretmenlerden şikâyetçi olduklarını öğrencilerin büyük şehir, nehir ya da dağların haritada yerlerini gösteremediklerini ya da coğrafya ile ilgili temel kavramlar hakkında bilgi sahibi olmadıklarını ancak çevre ya da mekân ile ilgili çok sert şekilde tepki verdiklerini söylemişlerdir. Bu durumda öğretmenlerin coğrafya derslerinde amacından saptığını ve öğrencileri yanlış yönlendirdiklerini ve bazı görüşleri empoze ettiklerini iddia etmişlerdir. Bu tartışmalar İngiltere ya da bazı batılı ülkelerde hala devam etmektedir. Gerçekten durum böyle midir? Coğrafyacılar ya da coğrafya eğitimcileri dünyadaki yaşanılan küresel problemler (açlık, küresel ısınma, göçler, savaşlar, doğal çevrenin tahribatı, enerji kaynaklarının bilinçsizce tüketimi gibi..) karşısında tarafsız mı kalmalılar? Tabii ki bu sorunun cevabı hayırdır. Coğrafyacılar ve coğraf-

17 10 Coğrafya da Değer Eği mi ya eğitimi (programlar da dahil) tarafsız değildir. Hükümetler ve şirketlerin çıkarından dolayı gelecek nesillere yaşanamaz bir çevre bırakılamaz. Bu da ancak duyarlı coğrafyacılar-öğrenciler ve diğer toplumu oluşturan kesimler tarafından sağlanabilir. Coğrafya öğretmenlerine yapılan eleştiriler acımasızca olduğu ve belirli hassasiyetlerin yok edilmesine yönelik olduğu görülmektedir. Günlük hayattan örnek verecek olursak, bir manav nasıl ki bir meyve hakkında bir görüş belirtip ve bu görüş müşteriler tarafından dikkate alınıyorsa bir coğrafyacı da uzmanı olduğu konular hakkında görüş belirtebilir ve dikkate alınmalıdır. Coğrafya eğitiminin hala devam eden bu tartışmalar sonucunda önemi bir kez daha ortaya çıkmıştır. Peki coğrafya eğitimi nedir? Yazıcı ya göre (2013), eğitimin hedefi her dönemde farklı bakış açılarına ve tanımlara sahip olmuş olan eğitimin temel görevi; geçmişi, şimdiyi ve geleceği algılayabilen, yorumlayabilen, yaşadığı topluma uyum sağlayabilen, farklı kültürleri anlayabilen ve yaratıcı problem çözebilen bireylerin yetiştirilmesinin sağlanmasıdır. Bu bağlamda coğrafya eğitimi, doğal ve beşeri dünya hakkındaki problemleri farklı bakış açıları ile incelemeyi ve farklı ölçekler kullanarak bunlara cevap bulmayı sağlar. Dünyayı baştan başa genel ve yerel olarak anlamayı, haritaları anlamayı, araştırmacı anlayışı ve sınıf içinde ve dışında problem çözme becerileri kazandırır. Coğrafya yardımıyla öğrenci, çevre hakkındaki sorunları anlamaya ve çözmeye odaklanır. Öğrenciler doğa ve sosyal bilimler arasında önemli bir bağ olan coğrafya konularını çalışırken farklı kültür ve toplumların özellikleri karşılaşır. Böylece ulusların nasıl birbirlerine bağlı olduklarını kavrar. Bu onları, dünyada kendi ülkelerinin yer, değerleri, hakları ve diğer insanlara karşı sorumlulukları hakkında düşünmeye sevk eder (GGEESS, 1989; akt. Akşit, 2007: 5). Yine coğrafya eğitimi Türk Dil Kurumuna göre (2015) Orta dereceli okullarda öğrencilere yeryüzünün yapısı, özellikleri, zenginlikleri; insanın doğal ve toplumsal çevresiyle olan ilişkileri; doğal kaynaklardan yararlanma yolları gibi konulara ilişkin bilgiler vermek amacıyla okutulan ders

18 Eği m-coğrafya Eği mi 11 olarak tanımlanırken; Karakuyu ya göre, (2010:361) coğrafya dersleri yaşadığımız çevreden tutunda dünyanın en ücra köşesine kadar olan alanı ve insanları anlayabilmek açısından çok önemlidir. Coğrafya -bir ders olarak- okullarda öğrencilere Dünya hakkında bilgi sağlamanın yanı sıra küresel yönleri ve değişimleri yansıtan yardımcı bir derstir. Yine toplumun her türlü değişimine karşın coğrafya da sürekli değişmektedir. Bu bağlantı basit ve anlaşılır olmamasına karşın coğrafya derslerinde bu durum açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında coğrafya eğitiminin verilmesinin birçok amacı ortaya çıkmaktadır. Türkiye de 2005 yılında modern ve yapılandırmacı eğitim sistemine uygun olarak geliştirilen ve değiştirilen coğrafya dersi öğretim programına göre coğrafya dersinin genel amaçları öğrenciler için şöyledir: Coğrafyanın kavramsal ve kuramsal çerçevesini kavrayarak coğrafî bilginin oluşum sürecinde başvurulan araştırma ve sunum tekniklerini kullanır. İnsan doğa ilişkisi çerçevesinde coğrafî sorgulama becerileri kazanır. Evrene ait temel unsurları yaşamla ilişkilendirir. Doğa ve insan sistemlerinin işleyiş ve değişimini kavrar. Yakın çevresinden başlayarak ülkesine ve dünyaya ait mekânsal değerlere (doğa ve insanın ürettikleri ve biriktirdikleri) sahip çıkma bilinci geliştirir. Ekosistemin işleyişine yönelik sorumluluk bilinci geliştirir. Doğa ve insan sistemlerinin ürettiği değerlerin uyumlu birlikteliği ve sürekliliği için mekânsal planlamanın önemini kavrayarak insan ve doğa kaynaklarının kullanımında tasarruf bilinci geliştirir. Mekânsal süreçlerin yerel ve küresel etkileşim içinde olabilirliğini irdeler.

19 12 Coğrafya da Değer Eği mi Kalkınma süreçlerinin doğayla uyumlu kılınmasının önemini kavrar. Doğal afetler ve çevre sorunlarını değerlendirerek korunma ve önlem alma yollarına yönelik uygulamalar geliştirir. Ülkelerin oluşturdukları bölgesel ve küresel düzeyde etkin olan, çevresel, kültürel, siyasi ve ekonomik örgütlerin coğrafî açıdan uluslararası ilişkilerdeki rolünü kavrar. Bölgesel ve küresel ilişkiler açısından Türkiye nin konum özelliklerini kavrayarak sahip olduğu potansiyellerle coğrafî bir birikim ve sentez ülkesi olduğunun bilincine varır. Coğrafî değerlerin vatan bilincinin kazanılmasındaki önemini özümser (CDÖP, 2005: 12). Yine coğrafya dersi öğretim programının en önemli amaçlarından birinin öğrencilerin coğrafi bilinç kazanmalarının olduğu vurgusu yapılarak farklı bir bakış açısı getirilmiştir. Coğrafya bilimi; günümüz dünyasından beslenerek yeni yaklaşımlar geliştirmesi gerekliliği açısından öğrencilerin, günümüz dünyasını anlamaya yönelik bakış açıları geliştirmelerine yardımcı olur. Öğrenciler, coğrafya eğitimi ile dünyayı algılama, anlama ve değerlendirme açısından yaşadığı alandan küresel ölçeğe doğa ve insana ait sistemler, süreçler ve dokulara yönelik coğrafî bilinç kazanır (Şekil 2).

20 Eği m-coğrafya Eği mi 13 Su İklim Yer şekli Bitki Toprak Kültür Yerleşme Ekonomi Nüfus Politika DOĞA İNSAN YEREL ULUSAL KÜRESEL Koruma Kullanma Sahiplenme COĞRAFÎ BİLİNÇ Düzenleme Planlama Geleceğe Aktarma Kaynaklar MEKANSÂL UNSURLARDAN YARARLANMADA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER Kimlikler Teknolojiler Değerler Tutumlar Şekil 2: Coğrafya Konuları ve Coğrafi Bilinç Unsurları (CDÖP, 2005: 12). Şekil 2 den anlaşılacağı üzere coğrafi bilinç ile doğa-insan birlikteliğinden yola çıkarak öğrencilerin yerel-ulusal ve küresel ölçekte, mekânsal unsurlardan yararlanma da etkili olan faktörleri bilerek olay ve olgulara hâkim olmaları ve farkında olmaları amaçlanmıştır. Coğrafya eğitiminin amaçları aynı zamanda önemini de ortaya çıkarmıştır. Merkezi Amerika Birleşik Devletleri nde bulunan Coğrafya Eğitimi Ulusal Konseyine göre, coğrafya eğitiminin önemi şöyledir (NCGE, 2005; Demirci, 2005: 90-92; akt. Kaya, 2013: 12):

21 14 Coğrafya da Değer Eği mi 1. Coğrafya, öğrencilere önemli beceriler öğretir. 2. Coğrafya, öğrencilerin dünyayı anlamasına yardımcı olur. 3. Coğrafya, uluslararası ilişkileri anlamaya katkıda bulunur. 4. Coğrafya ve Vatandaşlık: Coğrafi bilgi daha iyi vatandaş olmamızı sağlar. 5. Coğrafya ve Ekonomi: Coğrafya ile ekonomi arasında yakın bir ilişki vardır. 6. Coğrafya ve Tarih: Coğrafya geçmişe ait önemli ipuçları taşımaktadır. 7. Coğrafya ve Çevre: Pek çok beşeri coğrafyacı, insan ile yaşadığı çevre arasındaki ilişkiyi ve fiziki coğrafyacı ise doğal sistemlerin nasıl çalıştığını incelemektedir. Sonuç olarak coğrafya, eğitimde kendine özgü bir yer taşır. Evrendeki ve insanlar arasındaki karmaşık ve karşılıklı ilişkileri ve bunlara yönelik büyük resmi görmeye-göstermeye ve bunu aktarmaya çalışan bir derstir. Ancak bu dersin eğitim-öğretiminde bazı sıkıntılar hala devam etmektedir National Geographic in 2006 yılında yaptığı Amerikalıların Coğrafi Okuryazarlığı adlı araştırmaya göre Amerikalıların her gün onlarca haber ve olaya rağmen Ortadoğu coğrafyasını bilmediklerini göstermiştir. Amerika nın bizzat savaş halinde olduğu Irak ın yerini Amerikalıların % 63 ü harita üzerinde gösterememiştir. Yine A.B.D. nin önemli müttefiki olan İsrail in yerini de Amerikalıların % 75 i gösterememiştir (National Geographic, 2006: 25). Yine tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı tarihinde Habertürk televizyonunda katıldığı bir programda toplumsal olarak Türkiye nin coğrafya cahili olduğunu, birçok öğrencinin üniversiteye gelmelerine rağmen harita çizememesinin yanısıra önemli yerleri de harita üzerinde gösteremediğini ve yorum yapamadığını iddia etmiştir. Bu tartışmalar coğrafya eğitiminin Dünya ölçeğinde çeşitli sorunlar yaşadığını göstermektedir.

22 Eği m-coğrafya Eği mi 15 Daha özel olarak da Türkiye de coğrafya eğitimindeki sorunlar şöyledir: (Doğanay, 1993; Şahin, 2001; Akınoğlu, 2005, Güler, 2006; Elmas, 2006) Ders saatlerinin yetersiz, müfredatın ise yoğun olması, Yeni müfredatın birçok uygulama güçlüğü içermesi ile öğrenciler üniversite sınavında coğrafya sorularından başarılı olup olmayacaklarını bilmemeleri, ders kitaplarını ise fazla ayrıntılı görmeleri, Öğrencilere coğrafi bilgilerini uygulama imkânı verilmemesi ve bu dersin öğrencilerce ezbere dayalı bir ders olarak görülmesi, Coğrafyanın öneminin zaman zaman göz ardı edilmesi veya dağ, tepe ismi ezberletilen bir ders olarak algılanması ve algılatılması, Coğrafyanın temelinin atıldığı ilköğretimde coğrafya diye bağımsız bir dersin bulunmayışı, sosyal bilgiler içerisinde tarih konuları ile dönüşümlü olarak işlenmesi, İlköğretim sosyal bilgiler dersinde coğrafya ve tarih dersleri arasında en ufak bağlantının kurulmadan öğrencilere anlatılması, Öğretmelerimizin yarısından fazlası ders sonlarında konuları nadiren tekrar etmesi, ders araç ve gereçlerini yeterince kullanmamaları, konuları somutlaştıramamaları, Öğretmenler sınıfta basit deneyleri dahi çok az yapmakta ve sınıfa örnek taş, bitki ve ürün benzeri materyalleri çok az getirebilmeleri, Okullardaki coğrafya ekipmanlarının yetersiz, çağın gerisinde ve atıl durumda olması ve bu durumunda öğretmenlerin-öğrencilerin başarılarını düşürmesi, Ders kitaplarının çağdaş bilgilerle güncellenmemesi,

23 16 Coğrafya da Değer Eği mi Milli Eğitim Bakanlığı tarafından okutulması uygun görülen bir coğrafya ders kitabının öngörülen kullanım süresi henüz bitmeden, yani kitap okullarda kullanılırken iken, program değişmiş ve ders kitabında ve dersin adında değişiklikler yapılması, Ders kitaplarının coğrafya öğretiminin yöntem ve ilkelerine göre hazırlanmaması, Coğrafya öğretiminde görselliğe ve gözlemlere yeterince yer verilememesi, (özellikle coğrafyanın olmazsa olmazı yerinde inceleme ve gözleme yani gezilere güvenlik-sorumluluk ve izin almadaki zorluklar sebebiyle yeterince önemin verilememesi) İlkokul-ortaokul-ortaöğretim ile yükseköğretim coğrafya programları arasındaki uyumsuzluktan kaynaklanan problemler, Coğrafya nın mesleki tanırlılığı ile ilgili yasa olmaması ve bu bölümün öğrencilerine öğretmenlik dışında çok fazla çalışma sahası koyulamaması, Her yıl ortalama MEB tarafından 400 (sayı yıldan yıla değişmekle birlikte) öğretmen alımın olması ama KPSS ye giren yaklaşık coğrafya bölümü-eğitimi mezunu olması, Coğrafya bölümü öğrencilerine pedagojik-formasyon adı altında verilen eğitimlerdeki yetersizlikler, Açıköğretim aracılığıyla coğrafya eğitimin verilmesi ve plansızlık, Sayıları oldukça artan coğrafya bölümlerinde yeterli-nitelikli akademisyen sayısının az olması, Aynı zamanda ikinci öğretim (17:00 den sonra yapılan eğitim-öğretim) ile yapılan eğitimdeki akademisyen-öğrenci memnuniyetsizliği. Türkiye de Coğrafya eğitiminin sorunları genel başlıklar halinde tablo 1 de verilmiştir.

24 Eği m-coğrafya Eği mi 17 Tablo 1. Türkiye de Coğrafya Eğitiminin Sorunları Sorunlar Coğrafya Dersinin Öğretimi İle İlgili Sorunlar Coğrafya Müfredat Programıyla İlgili Sorunlar Ders Kitaplarıyla İlgili Sorunlar Ders Araç-Gereçleriyle İlgili Sorunlar Coğrafya Öğretmenlerinin ve Coğrafyacıların Mesleki Sorunları İlkokul-Ortaokul-Ortaöğretim ve Yükseköğretimdeki Coğrafya Eğitiminin Yapısal Sorunları Akademik sorunlar Bu sorunların uzun yıllardır coğrafyacılar tarafından çeşitli sempozyum, kongre, tez, makale ve kitaplarda tartışıldığı görülmektedir. Ancak hala coğrafya eğitiminde gerekli reform adımları atılamamıştır. Bu reformları yapılması sadece coğrafyacılara bağlanamaz siyasi irade ve diğer paydaşların da reform konusunda hem fikir (her konuda hem fikir olunmazsa bile temel problemlerde olunabilir) ve destek olmaları gerekmektedir. Bu sorunların çözümüne yönelik bazı öneriler şunlardır: Coğrafya ders saatlerinin özellikle ortaöğretimde artırılması, Yapılacak olan müfredatların, ders kitaplarının daha anlaşılır olması ve yoğunluğunun azaltılması ayrıca bu konularda öğretmen görüşlerine daha fazla yer verilmesi, Öğrencilere coğrafi bilgilerini uygulama imkânı verilip doğrudan yaşantılar kazanabileceği ortamlar hazırlanması Coğrafyanın öneminin medyada-toplumda vurgulanması ve çeşitli broşürlerin dağıtılması ve dikkat çekilmesi, Ezber bir ders algısı yerine sebep-sonuç ilişkisi kurulmalı ve sınav soruları bu tarza uygun olması,

25 18 Coğrafya da Değer Eği mi İlkokul ya da ortaokul da müstakil bir ders olarak okutulması, Coğrafya sınıfları oluşturulup aynı zamanda laboratuvarlarla desteklenmesi, Teknolojinin kullanımına imkân verecek eğitim-öğretim materyalleri kullanılması, Öğrencilere bilgi-beceri kazandırırken değer-tutum boyutunun göz ardı edilmemesi, Bilimsel ve teknik gezilere maddi-manevi destek verilip teşvik edilmesi, İlkokuldan yükseköğretime uzanan süreçte ki coğrafya programları arasında uyum olması, Mesleki tanınırlığa ilişkin Türk Coğrafya Kurumu ve Coğrafyacılar Birliği gibi coğrafya kurum ve dernekleri ortak hareket edip gerekli kamuoyu oluşturulmasına çalışılması, Lisans programlarına girişte taban puan ya da kontenjan sınırlandırması getirilip kalite artırılması, Coğrafya bölümü öğrencilerinin öğretmen olmalarına yönelik verilen pedagojik-formasyon sertifika programlarının yerine coğrafya bölümü içerisine eğitim derslerinin entegre edilip verilmesi, Açıköğretim aracılığıyla coğrafya eğitimin verilmesi uygulamasına son verilmesi, Coğrafya bölümlerinde belirli standartlar getirilip yeterlinitelikli akademisyen sayısı sağlandıktan sonra açılmasına izin verilmesi (3 öğretim üyesi ile hem gündüz hem de gece öğretimine öğrenci alınması bu durumu açıklıyor), Akademisyenleri, öğretmenleri ve öğrencileri yapılacak değişimlere dâhil edip bir bütün değerlendirmeler yapılması gerekmektedir.