K anal. Dr.C. Behzat Okay

Transkript

1 ,Ü K anal Bu yazımda önce özgür dü ünce ve yarat üzerine neden ara trma gereapplei duyduappleumu açıklayıp sonra bu konuda okuduklarımı, bildiklerimi kendi dü üncelerimi de ekleyerek aktardım. Daha sonra bendeki yeni fikirlerin nasıl biçimlendiappleini belirtip özgür dü ünce ve yaraü'nm genelde psikiyatride, özelde ruhsal aygıttaki yerini saptamaya çalı üm. Dr.C. Behzat Okay Yasaklar, günahlar, ayıpların altında, günlük i lerin çözümüyle uapplera ıp, ba ka bir ey dü ünmeden ya amak: bu ekilde ömür tüketmeyi yetenek ve yetkilerimizi kullanmama olarak görüyorum ve insanlık onuruna yakı tıramıyorum. Freud'un. ruhsal aygıtın tanımında, özgür dü ünce için bir bölüm ayırmamı olmasını eksiklik olarak yorumluyorum. Hele "hasta insanla saapplelam insanın dü ündükleri nitelik olarak aynıdır, nicelik olarak ayrılır" demesi: yani "ikisi de aynı eyleri dü ünür, ikisi de günlük uapplera lar ile boappleu ur ama birine bu yükler aappleır gelir, altında ezilir: diappleeri çıkı yolları bulur" biçimindeki açıklaması bana eksik geliyor. Bence saapplelıklı insanın günlük uapplera larından ba ka ilgi alanları olmalı, sıradan dü üncelerin üstüne çıkabilmeli. ilgilendiapplei konularda yeni eyler dü ünmeli. Bu noktadan hareketle 'yarabahk ve özgür dü üncenin ruhsal aygıttaki yeri'nı ara tırmaya ba ladım. Ve Hartmann'a ba vurdum. Bunun nedeni ontolojik olarak varolanın yapısını incelemi olmasıydı. Hartmann bütün varolanlarda en fazla dört ontik tabaka (varlık tabakası) olduappleunu söyler. lki. "inorganik varlık tabakası", evrendeki bütün varolan- D R MAum-sı-*-. rihiı

2 'Xjihiir ne intuit ların maddesel yanıdır. kincisi "organik varlık tabakası" canlıların maddesel varlıappleını olu turan organik maddelerdir. Üçüncüsü "psikolojik varlık tabakası" hayvanlarda ve insanda bulunur, canlılıappleı ve davranı ları ayarlayan tabakadır. En sondaki dördüncü tabaka ise diappleer üç tabakayla birlikte, yalnızca insanda bulunur. Dördüncü tabaka "geist (tin)" adıyla anılır ve Hartmann geisf'ı anlatısında, onu üç alana böler: ki isel geist (ki isel tin), objektif geist (toplumsal tin) ve objektifle mi geist (yaratıcının tinsel varlıappleını ta ıyan nesne). Bunlardan ilk ikisinin, insanın genel olarak bedensel bütünlüappleü, özel olarak tinsel varlıappleı içinde ve canlı olduappleunu kabullendikten sonra üçüncü tinsel alan için söyledikleri ilginçtir. Hartmann'a göre üçüncü geist (tin) alanı, ontolojik adıyla objektifle mi geist. dü üncemizin biçimlendirdiapplei, dü ünsel boyutta var ettiappleimiz bir geist'tır ve daha sonra bir madde üzerinde biçim kazanır: yani objektifle mi (dü üncenin yansıtıldıappleı) bir nesne haline geçer. Bu bazen bir gereksinmemizi giderme amaçlı yeni bir aygıt, bazen bir sanat yapıtı olur. Hartmann bu arada "objektifle mi geist neyin objektifle mi halidir?" diye kendi sorar, arkasından "ku kusuz diappleer tinsel varlık alanlarının içeriklerinin" yanıtını vererek beklediappleim özgür ve yaratıcı dü ünceyi aramaktan uzak olduappleunu açıapplea vurur. Bu bakımdan Freud'a benzer. Günlük uapplera larıyla ya da tarihsel ki isel anılarıyla ilgili dü ünme ve onun yansıması olarak ortaya çıkmı bir objektifle mi tinsel varlık: sanat yapıtı. Freud'un üstbeniyle e deappleer bir dü- ünce düzeni ve onun içeriappleiyle beslenmi tinsel varlık. Freud'un "hasta insanla normal insanın dü ünce sistemleri aynıdır, nitelik olarak benzer, nicelik olarak ayrılır" tümcesiyle belirgin yakınlıappleı var. Bu ekilde yaratılmı bir nesne, gerçek ve özgün sanat yapıtı olamaz. Aradıappleımı bulamamı tım. Doç. Dr. Celal Odag. Nevrozlar 1 adlı kitabında (s:14) "Brenner benliapplein i levlerini öyle özetlemi tir:" dedikten sonra numaralandırarak sıralamaya ba lar: 1. Bilinç 2. Duyuların algılanması 3. ç uyaranların algılanması. 4. Dü ünme 5. Motor kontrol 6. Bellek 7. Konu ma 8. Savunma düzenekleri 9. Dürtü kontrolü, dürtü enerjisinin nesnelere yatırımı ve kontrolü. 10. Bütünlük ve uyumluluk. 11. Gerçeapplein deappleerlendirilmesi 12. Gerileme (regresyon). Daha sonra bu yetilerin tek tek açıklamasını yaparken dü ünme bölümünde "bunlar benliapplein içinde bulunduappleu konuma ve duyumsanan uyaranlara baappleımlı i levlerdir. ç uyaranların algılanmasına dı uyaranların algılanması da katılır." der. Bu açıklamasıyla da günlük uapplera ların ve uyaranların neden olduappleu dü ünceyi anlatmakta olduappleunu, yaratı amaçlı dü üncenin konu dı ı kaldıappleını vurgulamı olur. Alper Oysal Rollo Mayın "Yaratma cesareti" adlı kitabının çevirisi için yazdıappleı önsöz de Rollo Mayi Nevroz sevenler grubuna alır ve Nevrozlularda ya anan acının, düzende bir eylerin aksadıappleını ve deapplei mesi gereappleini vurguladıappleını, bunun iki boyutu olduappleunu. a)içkinlik boyutunda süregidenin ortadan kaldırılması inancının geli tiappleini, b) a kınlık boyutunda ise yeni düzenin yaratılması isteappleinin bulunduappleunu yazar: böylece nevrozun yaratıcılıappleı kamçıladıappleını varsayar. Sanatçılarda da acı çekmemi sanatçının özgün ve doygun bir yapıt üretemeyecegi inancı yaygındır. Bu sırada nevrotik ki ilikte saapplelıklı kararlar almanın zorluappleu, özellikle acıya baappleımlılık olu mu sa, saplantılar varsa özgür dü ünmenin olanaksızlıappleı unutulur. ()IRIM/M.KIM..S 2001 III

3 'j\ü(tür ve Sanat Bu dü üncelerin kafamda derinliappleine gezindiapplei günlerde "Beynin biyolojik evrimiyle zekânın ili kisi" konulu bir konu ma hazırlıyordum. Bu çalı ma özgür dü ünce ve yaratıyla ilgili çalı mamı da etkiledi. fiöyle ki: Beyin, evrim sürecinde üç önemli deapplei meye uappleramı tır. Al lk beyin parçasının görülmesi (Sürüngen beyni): Görevi iç organlarımızın istençdı ı çalı masını sürdürmek ve sosyal olarak "saldır ya da kaç" davranı ını yönetmektir. B) Bunun üstünü memelilerde limbik dizge kaplamı tır (memeli beyni). Bu parçanın görevi ise memelilerde yavrunun kendi kendine yeterli hale gelinceye kadar sevgi aracılıappleıyla gereksinim duyduappleu ilgiyi saapplelamaktadır. C) Limbik dizgenin üstü de insanda neokorteks'le örtülmü tür. Bu bölüm belleapplein, dolayısıyla bütün dü ünsel yeteneklerimizin geli mesine olanak saapplelayan bölümdür. nsanda bu üç beyin parçası aslında ayrı ayrı üç bilgisayar gibi çalı masına raapplemen birbirlerinden yararlanır. Limbik dizge (memeli beyni) bir yandan hipotalamus ve bu yolla beyin sapı ve omurilikle (sürüngen beyni ve a aappleısıyla). diappleer yandan prefrontal korteks ve alt temporal bölgeyle (neokorteksle) ileti im içindedir. Bu yollarla limbik dizge, iç organlardan gelen duyuları ve dı çevreden duyu organları aracılıappleı ile alınan duyusal girdileri bütünle tirmektedir. Dü üncede ise önde görev alan. korteksin içeriklerinden yararlanmasına raapplemen, bu içerikleri dü ünsel sentez sırasında seçici bir tavırla kullanan duygusal beyin (memeli beynildir. Mutluysa olayın iyi yanlarını alıp kötü yanlarını atar: mutsuzsa kötü yanlarını alıp iyi yanlarını atar. Bu kurguyu sürüngen beyni dürtüleriyle. korteks de kültürel, töresel. bilgisel içerikleriyle etkilemeye çalı ır. Ama asıl etkin olan memeli beynidir. Kanımca burada memeli beynin sezgi yeteneappleini de belirtmeden geçmemek gerekir. Sentez sürecinde bu yeteneappleini de kullanır. Bu konuda yeni öapplerendiklerim beni öyle bir yargıya götürdü: Korteksin. dü ünmeyi, içerikleri aracılıappleıyla yönlendiriyor gibi görünmesine kar ın o içeriklerin istediappleini kullanıp, istemediappleini kullanmamakla olayları yorumlamakta, sonuçta verilecek kararda etkili olan gerçek yönetici, duygusal beyindir. Üstelik bir de kendi görü ü vardır: ilgi duyar ve sezgi gücü vardır. Bazen mantıappleın onayladıappleı olguyu sezgimiz (duygusal beyini yadsır. Bu hali. Daniel Coleman Duygusal Zekâ adlı yapıtında "kritik anlarda kalbin akla üstünlüappleü" olarak tanımlar. Bu nedenle özellikle mistik öappleretilerde bilgiden çok sezgiye deappleer verilir. Sezgi limbik dizgenin çalı ma biçimidir. Korteksin çalı masında da duygusal beynin rolü büyüktür. Duygusal beynin kar ıdaki insanın en ufak bir hareketini, mimiklerini kaçırmadan, sözlerdeki vurguları da dikkate alarak adeta delip içini görmek ister gibi ilgiyle izlemesi sahibini pek çok olgunun bilincinde zeki bir insan yapar. Duygusal beynin ilgisini çekmiyorsa korteks bu ilgiyi yaratamaz: sonuçta o ki inin duygusal kütlük, ilgisizlik, edimsel ve zihinsel gerilemi görünümüyle geri zekâlı insandan farkı kalmaz. Bu dü ünce dizgesindeki bir deyi im beni heyecanlandırdı. "Adeta delip içini görmek ister gibi" sözleriydi beni heyecanlandıran. Peki insan kendini "adeta delip içini görmek ister gibi" izleyip içiyle konu amaz mı? Bunu yapabildim; içimi bütün etkilerden arınmı olarak izledim ve a ırdım. Beklentilerimi dü ünsel boyutta dı dünyada bırakmaya karar vermi ve öyle yaptıappleıma inanmı tım. Buna kar ın bütün dı dünyal\ D R M/MA.1M AS 2001

4 'Kühi'a ve Sanat da bıraktıklarımla içimde kar ıla tım: beni ne kadar yıpratmı lar, ne kadar özümden uzakla tırmalar, onu gördüm. Ne hale geldiappleimi gördüm kısacası. Gerçek bene kavu tum, özbenim'le bulu tum. Orada dü- ünceler birbirinin üstüne dü er gibi geliyordu: hızlı ve bol. Tam istediappleim gibi bir dü ünme biçimiydi bu: özgür ve yaratıcıydı. Hiçbir engel koymadan birbiri ardına bo alıyordu içime. Ama bu dü üncelerin dı- a çıkmasına kurallar, örf ve adetler, öapplerenilen eski bilgiler, yasaklar engel koyuyordu. Günlük ya amda. Freud'un üstben dediapplei ruhsal aygıt parçası içeriklerinin, bizleri özgür hareket ettiappleimizi sandıappleımız anda dahi robot haline soktuappleunu, sürekli yönetildiappleimizi gördüm. Özgür dü üncenin yerini bulmu tum. Gerçekte özgür dü ünce yetisi ne üstbende. ne onun üstünde, ne altbende. ne onun dı ında (yani maddi varlıappleın dı ında, bir ba ka deyi le ruhta) deappleil. Özgür dü ünce benin özünde, çıplak halinde, özben'de. Eappleer bütün artlanmalardan sıyrılıp, gerçek beninle, özbeninle kucakla abilirsen Tanrı da orda, özgür dü ünce de orda. yaratıcılık da orda. Dahası var: insan olmanın heyecanı da orda. sevinci de. Ne aklın önderliappleini saapplelamak için altbeni (bir ba ka deyi le nefsi) öldürmek, ne acı çekmek, ne de toplumdan soyutlanmak, hiçbiri gerekmiyor: gerekli ruhsal gerilemeyi ba arıp yoappleunla arak, özbeniyle bulu mak yeterli. Her eyi gören, her eyi bilen, olması ve yapılması gerekeni en doappleru ekilde söyleyecek olan özben. Pek çok dü ünür bu gerçeapplei duyumsamı. deapplei ik biçimde açıklamalar yapmı, ama özgür dü ünce ve yaratıyı baappleımsız bir benlik i levi olarak bir ba lık altında toplamamı. Bu kanıya vardıktan sonra tekrar ba a dönüp Freud'un ruhsal aygıt hakkında söylediklerini incelemek ilginç olacaktı. Bu dönü ü yaptım. lk dikkatimi çeken evrimle me sırasına göre olu mu beyin kısımlarının ruhsal aygıt bölümleriyle yakınlıkları oldu. En içte ya am enerjisini ta ıyıcı ve istençdı ı ya am edimlerini saapplelayan bir sürüngen beyni var: ruhsal aygıttaki altbenle yakınlıappleı belirgin: enerjisi yüksek, libido (cinsel ve ya am dürtüsü) ve morbido (yoketme dürtüsül'nün bulunduappleu bölüm: onun dı ında memeli beyni ya da duygusal beyin diye de anılan ve ya antımızda aile ve toplumsal ili kileri saapplelayan, yavruların ilgiyle ve saapplelıkla büyümelerinde etkili limbik dizge: bu bölümün de benlik ile ili kisi belirgin: onun dı ında insanda pek çok sosyal ili kileri yönettiapplei de ku ku götürmez. En dı ta ise aklın varlıappleını saapplelayan ve yalnızca insanlarda bulunan neokorteks: bunun da üstbenle örtü tügü yanı ele tirel olması, düzeni sevmesi: bu özelliapplei yardımıyla uapplera larımızda ve çalı malarımızda, bilgilerinden yararlanmamıza izin verir ve o bilgiyi düzenli kullanmamızı saapplelayarak bize yardımcı olur. Burada açıklanması gereken bir benzerlik de mistik inançlarda ruhsal yapımız anlatısında görülür. Buna göre insanın genelde kullandıappleı be duyunun ötesinde ruhsal yapımızın da duyu organları ve elementleri vardır. Bu ruhsal duyu organları akıl, gönül ve nefistir. Bunlardan aklın elementleri bilinç (içbilinç ve dı bilinç). dikkat, mantık ve eylem'dir. Cönül'ün elementleri gönül gözü. sezgi, sevgi, gönül bilgisi, iyilik, doappleruluk ve çalı ma'dır. Nefis duyu organının elementleri ise kötümserlik, ölüm korkusu, bencillik, cimrilik, kıskançlık, nefret. kin ve duyumsuzluktur. Bu üç bilgi sistemi arasındaki benzerlikleri tekrarlarsak altben. sürüngen beyni ve nefis ile örtü ür. Benlik, memeli beyni ve gönül ile anlam birlikteliapplei içindedir. Üstben ise neokorteks ve akıl kavramları ile D R M/w«t-M"N rooı

5 -Kültür v g ı S a n a t yakınlık gösterir. Sonraki günlerde bu benzerliklerin bilincimde daha iyi oturması amacıyla bu ruh- Bu yargılamanın genelde söylenen deyimlerle ahlâki, etik ve ülküsel deappleerleri koruma amaçlı olduappleu bilinmekte. Bunun bir Ruhsal aygıt elemanı (Beyin türü) Psikodinamik Çalı ma biçimi Sonuç Altben (Sürüngen beyni) Benlik (Memeli beyni) 'stben ıneokorteks) Dürtü lgi Yargı Haz Sezgi Kurgu Doyum Sevgi Düzen sal aygıt elemanlarının psikodinamiappleinin. çalı ma biçiminin ve sonuçların bir tablo olarak gösterilebilmesi için çaba sarf ettim. Çıkardıappleım sonucu yukarıda sunuyorum. Bu tabloyu yaptıktan sonra yeni bir niteliapplein ayırdına vardım. Altben ve üstbenin çalı ma sistemi kesintili bir sistem. Yani dürtü doyum saapplelayıcı objeye doappleru yönlenmeye iter. haz duyulur ve sonunda doyuma ula ılır. Dürtünün yinelenmesine kadar altbenin isteapplei olmaz. (Ku kusuz iç organların çalı ması ve uyaranları süreklidir). Üstben de öyle; bir yargıda bulunur, kurguyu ba latır, istenen düzen saapplelandıappleında üstben rahatlar. Ancak ikinci bir ele tirel konu çıkması halinde tekrar yargı, kurgu, düzen sistemi çalı ır. Memeli beynin çalı ması ise öyle deappleil. lgi. sezgi ve sevgi sistemi sürekli dönü üm halindedir. fiöyle ki ba langıçta altbenin ya am enerjisinin verdiapplei dürtüyle veya üstbenin yargılama gereapplei duyması (bu olumlu ya da olumsuz yargı olabilir, fark etmez) halinde ilgi ba lar ve bazı eylerin sezilmesini saapplelar ve ondan sonraki dönem de sevgiyi getirir, sevgi ilgiyi artırır, bu da bazı yeni deapplei imlerin ya da varolan göremediappleimiz özelliklerin ayırdına varmamızı saapplelar, sonuçta olu an sevginin daha da artmasıdır. Bu bir sürekli döngüye dönü ür. Yargılayıcı dizge adıyla da anılan üstben ile ilgili birkaç söz daha söylemek istiyorum: ki isel üstben. bir de toplumsal üstben olarak ikiye ayrılabileceappleini biliyoruz. Bence bunlara üçüncü bir bölüm eklemek gerekli: Bili sel üstben. Böylece üstbenin yapısında ki isel, toplumsal ve bili sel üstben (yargılayıcı dizge) olarak üç bölüm varsayılmalıdır. lk ikisinin görevi bilinmektedir, baappleımsız bir birim olarak eklediappleim üçüncü bölüm, bili sel üstben ise bilimsel veya bilgisel, öapplerenmeyle veya beceriyle ilgili bütün bilgilerin yer aldıappleı bir bölümdür. Bu bölüm, toplumsal üstben gibi deapplei mez ya da fark edilemeyecek kadar aappleır deapplei ken deappleil, ki inin her öapplerendiappleiyle ve kazandıappleı her beceriyle uyumlu olarak anında deapplei ir ve ki iye özeldir. Bu özellik o kadar önemlidir ki yeni bilgilere sırt çevirdiapplei, deapplei ebilme isteapplei veya yeteneapplei kaybolduappleu anda o ki ide bili sel baapplenazlık ba lamı demektir. Ben bu durumu "gerçek ya lılıappleın ba ladıappleı an" diye tanımlıyorum. Bütün bu yazdıklarım bende üstben ben/ altben ili kisine göre insanları sınıflandırma isteapplei yarattı. Sonucu aktarıyorum. Toplumsal üstbeniyle uyumlu, ki isel üstbeniyle barı ık, bili sel üstbenin varlıappleından ise habersiz insan tipini dü ündüm. Sanırım bu tip insanlar toplumun çoappleunluappleunu olu turur ve normal insan olarak onanır. G'stbeninin-burada vurgulamak istediappleim yanıyla toplumsal yeti tirilme ve \l D R MAutı-s!.*-. 2IKU

6 -Küftür ve S a n a t ko ullandırmalarının - altında en iyi ekilde kazanmak, çalı malarında ba arılı olmak, eapplelenmek ve beappleenilmek isteyen bu insan tipini biz de normal insan olarak onaylarsak diappleer insan tipleri kendiliappleinden ortaya çıkar: Anar ist Toplumsal ko ullanmayı ve kuralları yadsıyan ve onları yıkmaya çalı an ama yerine yenisini koymayan insan tipi. Üstbeniyle uyumsuz. Bunlar çoappleunlukla sevgisiz büyümü, memeli beyni kütle mi. bu nedenle üstbeni altbenden gelen yıkıcı dürtülerin yönetimine girmi bozguncu ki- ilerdir. Sanatçı: Toplumsal ko ulları bilen, ancak bunları umursamayan, inanan ve uyanlara da karı mayan, kendine has oldukça ince olan üstbeniyle bazen alı ılmı ın dı ında davranan ve deapplei ik dü ünen ki ilerdir. Egoları kuvvetlidir. Bazı davranı ları ergenlerle benzerlik gösterir. Hislerinde içten, kararları kesin, ancak ruhsal durumları deapplei tiappleinde kararları da deapplei ebilen tiplerdir. Akıl hastası: Toplumsal ko ullanması olmayan, bunun varlıappleının öappleretilmesi ve uyumu olanaksız insan tipi. Kendi ko ulları vardır ve kendi gerçekleriyle ya ar. Östbeninden habersizdir. Dahi: Toplumsal ko ullanmalarla ilgili bilgisi olan. ancak bunların ve doappleru bilinen bazı uygulamaların yanlı lıklarını saptayıp doappleru bildiappleini gösteren ve onlara toplumca uyulması gereappleini inandırıncaya kadar vurgulayan insan tipi. Toplumsal inançlara kar ı çıkar ve yıkar ama yerine yenisini koyar: anar ist gibi bo luk bırakmaz. Dahiler bili sel üstbenlerini de dı arıdan gözleyebilirler, en kabul görmü bilimsel gerçekler bile dahilerin gözünde kesin kural olarak tabula tırılmaz: bu nedenle yeni ve a kın dü üncelere açıktırlar, yeni bulu lar yapabilirler. Lider: Toplumun içinde ama. onlardan ayrı olan ve toplumu, -kendisi dı ında - tek tip insanlardan olu mu kabul eden insan tipi. Kendi fikirlerini çok beappleenir ve danı maya gerek görmeden kendince doappleru olanı uygulamaya koyar. Gerekirse zor kullanır ve kendi görü üne göre bu sırada her yol geçerlidir. Üstbeni kendi yararına kullanan, altben enerjisi ve egosu kuvvetli insan tipi. Entelektüel: Pek çok gerçeapplei ve olumsuzluappleu güncel söyleni iyle bilen, yeri geldiappleinde yine güncel deyi lerle ele tiren ve duyulmu çözümler söyleyen, ancak özgün görü ü olmayan insan tipi. Eylemi yoktur, sadece konu ur. Sıra insanından çok fazla farklı deappleildir. Aydın: Sorunlar hakkında özgün söylemi ve çözüm önerileri olan. bu önerilerini uygulamaya koymak için eyleme geçebilen olumlu insan tipi. "Bu insan tiplerinin hangisi yaratıcı olur?" Bu. artık soru olmaktan çıkmı tır. Sanatçı ve dahi. bir parça da aydın yaratıcı, diappleerleri uygulayıcıdır. Çünkü özgür dü ünce ve yaratıcılık için ustbenin engellerine takılmamak gerekir. Üstben engellerine takılmayan insan yaratıcıdır. Ki isel üstben ile toplumsal üstben ya amımızda, bili sel üstben de dü ünce biçimimiz ve çalı ma ya amımızda engel koyucudur. Özgür dü ünce ve yaratı için bu engelleri a abilmek gerekir. Sonuç olarak unu söylemek istiyorum: Ustbenin üç tabakası vardır: ki isel, toplumsal ve bili sel üstben. Ki isel üstben: Toplumsal ustbenin içselle mi kısmı. Toplumsal üstben: Kolektif bilincin görebildiappleimiz ve kavrayabildiappleimiz yüzü. Bili sel üstben: Mesleappleimiz ve becerilerimizde etkili, edindiappleimiz bilgiler ve kurallar. D R M/tAASt-MSAN 2001 VII

7 'Jiuftür ve Sanat Özgür dü ünce ve yaratı çin üstbenin yarattıappleı engelleri a abilmek gerekir. Özgür dü ünce ve yaratıcılık önemli ve baappleımsız bir benlik i levidir ve Freud'un Ruhsal aygıtfnda diappleer benlik i levlerinin arasında ayrı bir birim olarak yerini almalıdır. Kaynaklar 1. Dekartm yanılyısı Antonio R. Damasio (Varlık Yayınları 1998) 2. Ihıyyusal Zekâ Dantel Goteman (Yarltk Yayınlan 10. Inıskı 1998) 3. insan ya amının fiziksel ve ruhsal öappleretisi Melek Çaku (Yaren Demeyi Yayını zmir) 4. Kimbilir'.' Enyin Geetan (Metis Yay. 19f>8) 5. Sevrozlar 1 Doç. Dr. Celal Oday ( Halime Oday Psikanaliz Ve Psikoterapi Vakfı Yayını zmir 1999) 6. Psikanaliz ve sonrası Prof'. Dr. Enyin Geetan ( Hürriyet yayınlan 1981) 7. Ruh Saapplelıyı ve liozuklııklan Prof. Dr. M. Orhan Oztürk (Ankara Hekimler yayın birliapplei hash) 8. Sanat Ontolojisi Prof Dr. smail Tunalı (Edebiyat fakültesi stanbul 1984) 9. l'v Ressam Prof Dr. Süleyman \'elioyhı (Ya am yayınlan stanbul 1980) 10. Varolu çu Psikoterapi nan Yalom (Kabala Yayınevi stanbul 1999) 11. Yaratma cesareti Rollo May Çeviren: Alper ()ysal (Metis Yayınları 1998 (i. baskı) Mil D R M/M