ASKERi UYGULAMALARDA KULLANILAN YAZILIM. GELi TiRME STANDARTLARININ DEGi imi, GELi imi ve. GELECEK ile ilgiu TAHMiNLER

Transkript

1 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BiLiMLERi ENSTITUSU TEKNOLOji YONETiMi ANA BILIM DALI ASKERi UYGULAMALARDA KULLANILAN YAZILIM GELi TiRME STANDARTLARININ DEGi imi, GELi imi ve GELECEK ile ilgiu TAHMiNLER DOKTORA TEZi Hazirlayan Kemal Burak CODUR Tez Dani^mani Dog. Dr. Ali H. DOGRU ANKARA-2009

2 TEZ TANITIM FORMU TEZIN TARIHI : TEZIN TIPI : Doktora Tezi TEZiN BA LIGI ; Askeri Uygulamalarda Kullanilan Yazilim Ge!i tirme Standartlarinin Degi^imi, Geli imi Ve Gelecek lie llgili Tahminler TEZiN YAPILDIGI BIRiWI : Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitusu Teknoloji Yonetimi Ana Bilim Daii SPONSOR KURULU : - DAGITIM LiSTESi : Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitusu Tez Hazirlama, Onay, Dagitim ve Muhafaza Esaslari Kilavuzunda Belirtilen Yerlere TEZiN OZETi : Yazilim Geli tirme Standartlan, yazilimin nasil geli?tirilecegini ortaya koyan ve bu sebeple yazilim geli tirme teknolojilerine yon veren belgelerdir. Bu ara^tirmada askeri amaglarla kullanilan yazilim geli?tirme standartlarinin tarihsel geli?imi ve degi imi incelenmi? ve bu incelemeden hareketle askeri alanda kullanilan yazilim geli tirme teknolojilerinin geli^imi ortaya konmu^tur. Bu amagia standartlarin belgeleri uzerinden beige incelemesi yapilmi?, uygulama tabanli veri toplamak igin de bir deney gergekle tirilmi tir. Elde edilen sonuglar ve yapilan gozumlemeler, dunyada?e itli ulkelerin yazilim teknolojileri konusunda ortaya koyduklari Ar- Ge hedefleri ile birlikte incelenerek askeri amaplara yoneiik kullanilacak yazilim geli tirme teknolojilerinin gelecegi ile ilgilj bir teknoloji tahmini yapilmi^tir. Sonug olarak; askeri amaglaria kullanilan yazilim geli tirme standartlarinin evrimsel bir geli tm sergiledigi, bu geli^imin planlama safhasinda yapilan kestirimlerde arti^a yol agtigi, tanimlanan gereksinim sayisini arttirdigi tespit edilmi?, askeri ihtiyaglar genel ihtiyaglardan

3 farklila madik9a askeri giri imle yeni bir yazilim geli tirme standardinin tanimlanmasina ihtiyag duyulmayacagi anla ilmi tir. ANAHTAR KELIMELER : Yazilim Geli tirme Standardi, MIL-STD-1679, DOD-STD-2167, MIL-STD-498, leee/eia 12207, Yazilim Geli tirme Deneyi SAYFA SAYISI : 144 GiZLiLiK DERECESi : Tasnif Di i

4 KARA HARP OKULU SAVUNMA BILIMLERI ENSTITUSU WIUDURLUGUNE Kemal Burak CODUR'un, Askeri Uygulamalarda Kullanilan Yazilrm Geli tirme Standartlarinin Degi iml, Geli iml ve Gelecek lie ilgili Tahminler konulu tez ^ali^masi, jurimiz tarafmdan TEKNOLOJi YONETiMj Ana BIlim Dalinda DOKTORA tezi olarak kabul edilmiftir. Balkan Prof. Dr. Serpil EROL Uye Prof. Dr. A. Kadir VAR0(SLU Oye Prof.Dr.Y. Muh. Alb, Taner ALTUNOK Uye erhat QAKIR Uye Dog. Dr. Ali H. DO<3RU (Dani man) ONAY Yukaridaki imzalann, adi gegen ogretim uyelerine ait oldugunu onaylarim.... /... / 2009 Taner ALTUNOK Prof.Dr.Y.Muh.Alb. Enstitu Miiduru

5 Prof. Dr. Ahmet Ayhan, pzlem Karame e ve Evrim Yan^eken anisina

6 VARI Kazandiklarim bitti, yitirdiklerim kaldi. Soylediklerim yitti, dinlediklerim kaldi. Bir bilmek ulkesinin du^on-iii'ne vardim; Ogrettiklerim gitti, ogrendiklerim kaldi. Ozdemir Asaf

7 TE EKKUR sunmak isterim. Beni segkin okullarda okutan Turk Milleti'ne en derin ukranlarimi Tez dani^manim Dog. Dr. Ali H. Dogru'ya bana gosterdigi sabtr ve destek igin gok te^ekkur ederim. O'nun kilit noktalarda beni yapici bir ekilde yonlendirmesi olmasaydi bu tez gali masini bitiremezdim. ODTU Bilgisayar Muhendisligi Bolumu'nde Bahar Donemi'nde verilen SB 548 dersini alan ogrencilere ve dersin asistani Selma Suloglu'na tez gali malarima katkilari nedeni ile te ekkur etmek isterim. Yuksek Lisans tez dani manim Prof. Dr. Ay e Kiper'in ismini de burada saygiyla anmak isterim. Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitusu Muduru Prof. Dr. Yuk. Muh. Alb. Taner Altunok, Teknoloji Yonetimi Ana Bilim Dali Ba kanlari Yuk. Muh. Alb. Bekir Kazandir ve Dr. Yuk. Muh. Alb. Altan Ozkil'e ve tum Enstitu gali^anlarina, degerii ogretmenlerimiz Prof. Dr. Serpil Erol, Prof. Dr. A. Kadir Varoglu, Dog. Dr. Erol Sayin, Dog. Dr. Serhat Qakir ve Yrd. Dog. Dr. Haluk Korkmazyurek'e sagladiklari mukemmel akademik ortam igin te ekkur ederim. Doktora gali malarim sirasinda bana her turlu kolayligi gosteren i?verenim TUBlTAK'a, amirlerim Olay Salcan, N. Nur Tumok ve gali ma arkada larima te^ekkur ederim. Dogdugum andan itibaren bana destek olan babam Kadir Codur, annem Ay e Codur, ablam Muge Burcu Codur ve anneannem Ganime Sever'e ukranlarimi sunarim.

8 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BiLiMLERi ENSTiTUSU TEKNOLOJi YONETiMi ANA BiLiM DALI ANKARA 2009 ASKERi UYGULAMALARDA KULLANILAN YAZILIM GELi TiRME STANDARTLARININ DEGi imi, GELi imi ve GELECEK ile ILGIlI TAHMInLER DOKTORA TEZi Kemal Burak CODUR OZET Yazilim Geli?tirme Standartlan, yazilimin nasil geli tirilecegini ortaya koyan ve bu sebeple yazilim geli tirme teknolojilerine yon veren belgelerdir. Bu ara tirmada askeri ama^larla kullanilan yazilim geli tirme standartlarinm tarihsel geli imi ve degi imi incelenmi? ve bu incelemeden hareketle askeri alanda kullanilan yazilim geli^tirme teknolojilerinin geli imi ortaya konmu tur. Bu ama9la standartlarm belgeleri uzerinden beige incelemesi yapilmi^, uygulama tabanli veri toplamak igin de bir deney gergekle^tirilmi^tir. Elde edilen sonuglar ve yapilan gozumlemeler, dunyada ge^itli ulkelerin yazilim teknolojileri konusunda ortaya koyduklan Ar-Ge hedefleri ile birlikte incelenerek askeri ama?lara yonelik kullanilacak yazilim geli^tirme teknolojilerinin gelecegi ile ilgili bir teknoloji tahmini yapilmi tir. Sonu? olarak; askeri amaglaria kullanilan yazilim geli tirme standartlarinm evrimsel bir geli?im sergiledigi, bu geli imin planlama safhasinda yapilan kestirimlerde arti^a yol 3911^1, tanimlanan gereksinim sayisini arttirdigi tespit edilmi^, askeri ihtiya9lar gene! ihtiya9lardan farklila5madik9a askeri giri^imle yeni bir

9 yazilim geli tirme standardinin tanimlanmasina ihtiyag duyulmayacagi anla ilmi tir. Anahtar Kelimeler : Yazilim Geli tirme Standardi, MIL-STD-1679, DOD- STD-2167, MlL-STD-498, leee/eia 12207, Yazilim Geli tirme Deneyl Tez Yoneticisi : Dog. Dr. Ali H. D06RU Sayfa Sayisi : 144

10 T.C. TURKISH MILITARY ACADEMY DEFENSE SCIENCE INSTITUTE DEPARTMENT OF TECHNOLOGY MANAGEMENT ANKARA 2009 EVOLUTION AND DEVELOPMENT OF SOFTWARE DEVELOPMENT STANDARDS IN MILITARY DOMAIN AND A FORECAST FOR THE FUTURE Ph.D. THESiS Kemal Burak CODUR ABSTRACT Software Development Standards are documents that determine how software is developed, thus they establish the technology for software development. This research investigates historical development and transformation of software development standards in the military domain and demonstrates progress of software development technology. During this investigation, document inspection and a software development experiment is performed for collection of empirical data. The collected results and performed analysis are evaluated with software R&D needs of some countries and a technology forecast is presented for the future of software development technologies in military domain. The concluded results are; the military development standards developed in an evolutionary manner, the estimation of planning parameters and the number of requirements has increased as standards evolved and a military initiated new standard is needed only if civilian standards do not serve military needs. Keywords : Software Development Standard, MIL-STD-1679, DOD- STD-2167, MIL-STD-498, leee/eia 12207, Software Development Experiment IV

11 Advisor : Assoc. Prof. Dr. Ali H. D06RU Number of Pages : 144 V

12 igindekiler TE EKKUR i igindekiler vi TABLOLAR LiSTESi ix EKiLLER LiSTESi xi KISALTMALAR LiSTESi xv GiRi 1 BtRiNCi BOLUM MOTiVASYON 1. MOTiVASYON 3 ikinci BOLUM ONCEKi QALI^MALAR 1. ASKERi STANDARTLARLA ilgili QALI$MALAR 9 2. KONU ALINAN STANDARTLARLA ILGiLi QALI MALAR TARiHSEL BOYUT incelenen QALI MALARLA ilgili VARILAN SONUQLAR 14 UgUNCU BOLUM BELGE incelemesi ve SONUQLARI 1. ONTOLOJi 19 a. Standartlarin Ozellikleri ile llgili Qali^malar 20 b. Standartlar igin Bir Ontoloji BELGE incelemesi BELGE incelemesinin SONUQLARI 33 a. Standartlarin i Sureg Modelleri 33 b. Programlama ve Kodlama 39 c. Hata ve Sorun 41 VI

13 Q. Gereksinim Turleri 43 d. Referanslar 44 e. Test Kapsami 45 f. Sistem Muhendisligi 46 g. Risk Yonetimi 48 g. Ticari Yazilim 49 h. Yazilim Muhendisligi Anlayi i 50 I. Kaynak Yonetimi 52 i. Kavramsal Farkliliklar 53 j. Genel Degerlendirme 53 DORDUNCU BOLUM DENEY ve SONUQLARI 1. DENEY ve GERQEKLE TlRlMl DENEYlN TASARIMI DENEY SONUQLARI 66 a. Projeler Genelinde ve Proje Turlerine Gore Degerlendirmeler 67 (1) Sure Kestirimi 69 (2) i gucu Kestirimi 73 (3) Gereksinim Qozumlemesi 76 (4) Kod Buyuklugu Kestirimi 80 b. Proje Verilerine Gore Degerlendirmeler 83 c. Gruplara Gore Degerlendirmeler 86 (1) Gruplann Qali?malarinin Standartlara Gore Degi imi 86 (2) Gruplann Genel Egilimleri 92 g. Yazilim Geli^tirme Modelleri 99 d. Harcanan j gucu 100 e. Anket Sonuglari ve Deneyin Ogretim Yonunun Degerlendirilmesi DENEY SONUQLARININ GENEL DEGERLENDIRMESI 110 a. Deneyin Gegerliliginin Degerlendirilmesi Ill (1) Standartlarm Deneyde Tek ve Etken Bagimsiz Degi^ken Olmamasi 111 (2) Ogrencilerin Yetkinligi 115 VII

14 (3) Yapilan Qali manin Ogrenciler Tarafmdan Ne Kadar Anla?ildigi ve Ogrencilerin Ne Kadar Zaman Ayirdigi 116 (4) Deney Tekrari 116 (5) Deneyin Gegerliligi ile ilgili Sonug 117 b. Deney Sonuglarinin Teknik Degerlendirmesi 117 (1) Sure Kestirimi ile ilgili Sonuglar 118 (2) i gucu Kestirimi ile ilgili Sonuglar 119 (3) Tanimlanan Gereksinim Sayisi ile ilgili Sonuglar 120 (4) Kod Satir Sayisi Kestirimi ile ilgili Sonuglar 120 (5) Genel Degerlendirme 121 BE inci BOLUM ELDE EDiLEN SONUQLARIN BUTUNLE^TIRiLMESi VE STANDARTLARIN GELECEGiNE ili KiN DEGERLENOiRMELER 1. ELDE EDiLEN SONUQLARIN BUTUNLE TiRiLMESi 123 a. Beige incelemesi ile Deneyin Farklilikiari 123 b. Elde Edilen Sonuglarin Butunle tirilmesi ASKERi UYGULAMALARA YONELlK YAZILIM GELi TiRME AMACI ile KULLANILAN STANDARTLARIN GELECEGi 125 a. Yeni BirStandarda Hangi artlarda Ihtiyag Duyulabilir? 126 b. Yeni Bir Standarda ihtiyag Duyulmakta Midir? 127 c. Yeni Bir Standardm Ortaya Qiki i ile ilgili Degerlendirmeler 131 ALTINCI BOLUM SONUQ ve ONERiLER 1. SONUQLAR ONERiLER 137 KAYNAKQA 139 EKLER 144 VIM

15 TABLOLAR LiSTESi Sayfa Tablo-1: Standartlarm ogeleri (segimli olmayan ogeler koyu arka plan ile g6sterilmi tir) 24 Tablo-2: Smiflar ve ozellikleri 26 Tablo-3: Ozelliklerin nitelikleri 27 Tablo-4; Standartlarm ozellikleri ve hangilerinin beige incelemesinde kullanildiklari 30 Tablo-5; Gereksinimlerle ilgili hazirlanan tablonun Microsoft Office Excel programmda gorunu?u 3-I Tablo-6: Tanimlaria ilgili hazirlanan tablonun Microsoft Office Excel programmda gorunu^u 32 Tablo-7: Standartlarm tanimladiklan kontrol noktasi ve beige sayilari 34 Tablo-8: Standartlarm hazirlanmasmi bekledikleri belgeler (beige turune gore gruplandirilmi ) 35 Tablo-9: Qe^itli kavramlarm standartlara dahil olup olmadiklan (X i^areti dahil degil, = i areti tam dahil degil, V i?areti dahil aniammdadir) 54 Tablo-10: Standartlarm kar^ila^tirilmalan ile ilgili senaryolar 56 Tablo-11: YGSDD donguleri, projeler ve gruplann dagilimi 60 Tablo-12: Etik kurallar ve YGSDD 65 Tablo-13: Deneyde toplanan veri ornegi 68 Tablo-14: Projelerde yapilan sure kestirimleri 69 Tablo-15; Projelerde yapilan i^gucu kestirimleri 74 Tablo-16: Projelerde tanimlanan gereksinim sayisi 77 Tablo-17: Projelerde yapilan kod buyuklugu kestirimi (satir sayisi) 80 IX

16 Sayfa Tablo-18: Elenen projeler sonucunda kalan projelerde yapilan i gucu kestirimleh 84 Tablo-19: Elenen projeler sonucunda kalan projelerde kod buyuklugu kestirimleri 85 Tablo-20: Gruplarin yaptiklari i gucu kestirimlerinin standartlara gore dagilimi 87 TabIo-21: Gruplarin yaptiklari sure kestirimlerinin standartlara gore dagilimi 88 Tablo-22: Gruplarin tanimladiklan gereksinimlerin standartlara gore dagilimi 89 Tablo-23: Gruplann yaptiklan kod satir sayisi kestirimlerinin standartlara gore dagilimi 90 Tablo- 24: Grup 1'in projelerle ilgili gali^malan 93 Tablo-25; Grup 2'nin projelerle ilgili gali^malari 94 Tablo-26: Grup 3'un projelerle ilgili gali malari 94 Tablo-27: Grup 4, un projelerle ilgili gali^malari 97 Tablo-28: Grup 5'in projelerle ilgili gali malari 97 Tablo-29: Grup 6'nin projelerle ilgili gali?malari 97 Tablo-30: Gruplarin kullanacaklarini beyan ettikleri yazilim geli^tirme modelleri 100 Tablo-31: Toplam harcanan i gucu 101 Tablo-32: Standartlarin gegerliligi ile ilgili sorulara verilen cevaplar 109

17 EKiLLER LiSTESi Sayfa ekil-1: Askeri uygulamalar yonelik yazilim geli^tirmek igin kullanilan standartlarm zaman igindeki degi imi 5 ekil-2: NATO ulkeleri tarafindan kullanilan jet sava ugaklarinin envanterde kalma sureleri (ugaklar envantere alinma yillarina gore siralanmi^lardir, agik renkli gizgiye sahip ugaklar halen envanterde yer almaktadir) 8 ekil-3: Tanimlanan ontoloji 25 ekil-4: Standartlarda tanimlanan belgelerde ve kontrol adimlarindaki degi im 34 ekil-9: MIL-STD-1679 ISMG Modeli 36 ekil-10: DOD-STD-2167 ISMG Modeli 37 ekil-11: MIL-STD-498 ISMG Modeli 1. Bolum ekil-8: MIL-STD-498 ISMG Modeli Bolum 2 39 ekil-9: Projelerde yapilan sure kestirimi 70 ekil-10: Bili im projeleh igin sure kestirimi 71 ekil-11: Gomulu ve gergek zamanli sistemler igin sure kestirimi 72 ekil-12: Bili^im, gomulu ve gergek zamanli sistemler igin sure kestirimi ekil-13: Projelerde yapilan i5gucu kestirimleri 74 ekil-14: Bili im projeleh igin i^gucu kestihmi 75 ekil-15: Gomulu ve gergek zamanli projeler projeleh igin i^gucu kestihmi 75 ekil-16: Bili^im ve gomulu ve gergek zamanli sistem projeleh igin i gucu kestihmi 76 ekil-17: Projelerde tanimlanan gereksinim sayisi 77 XI

18 Sayfa ekil-18: Bili im projeleri igin tanimlanan gereksinim sayisi 78 ekil-19: Gomulu ve gergek zamanli sistem projeleri igin tanimlanan gereksinim sayisi 79 ekil-20: Bili^im ve gomulu ve gergek zamanli sistem projeleri igin tanimlanan gereksinim sayisi 79 ekil-21: Projelerde yapilan kod buyuklugu kestirimi (satir sayisi) 81 ekil-22: Bili im projeleri igin kod satir sayisi kestirimi 82 ekil-23: Gomulu ve gergek zamanli sistem projeleri igin kod satir sayisi kestirimi 82 $ekil-24: Bili^im ve gomulu ve gergek zamanli sistem projeleri igin kod satir sayisi kestirimi 83 ekil-25: Elenen projeler sonucunda kalan projelerde yapilan i^gucu kestirimleri 84 ekil-26: Elenen projeler sonucunda kalan projelerde kod buyuklugu kestirimleri 85 ekil-27: Gruplarin yaptiklari i^gucu kestirimlerinin standartlara gore dagilimi 87 ekil-28: Gruplarin yaptiklari i gucu kestirimlerinin zamana (standartlarin tanimlanma sirasma) gore degi imi (degerler normalle?tirilmi tir) 87 ekil-29; Gruplarin yaptiklari sure kestirimlerinin standartlara gore dagilimi 88 ekil-30: Gruplarin yaptiklari sure kestirimlerinin zamana (standartlarin tanimlanma sirasina) gore degi imi (degerler normalle?tirilmi tir) 89 ekil-31: Gruplarin tanimladiklan gereksinimlerin standartlara gore dagilimi 90 XII

19 Sayfa ekil-32: Gruplann yaptiklan kod satir sayisi kestirimlerinin standartlara gore dagilimi (Grup 4'un degerleri, grafigin olgeginin di inda oldugu igin kaldirilmi tir) 9-I ekil-33: Proje 1, 2 ve 3 igin yapilan i gucu kestirimleri 94 ekil-34: Proje 1, 2 ve 3 igin yapilan sure kestirimleri 95 ekil-35: Proje 1, 2 ve 3 igin tanimlanan gereksinim sayilari 95 ekil-36: Proje 1, 2 ve 3 igin yapilan kod satir sayisi kestirimleri 96 ekil-37: Proje 4, 5 ve 6 igin yapilan i^gucu kestirimleri 98 ekil-38: Proje 4, 5 ve 6 igin yapilan sure kestirimleri 98 ekil-39: Proje 4, 5 ve 6 igin tanimlanan gereksinim sayilan 99 ekil-40: Proje 4, 5 ve 6 igin yapilan kod satir sayisi kestirimleri 99 ekil-41: Planlama a amasinda harcanan i^gucu 101 ekil-42: Gereksinim analizi a^amasinda harcanan i gljcu 101 ekil-43: On tasarim a^amasinda harcanan i^gocu 102 ekil-44: Toplam harcanan i$gucu 102 eki!-45: Ankete katilan ogrencilerin i^yerlerinin gali ma alanlan 104 ekil-46: Ankete katilan ogrencilerin i yerlerinin proje turleri 105 ekil-47: Ankete katilan ogrencilerin i tecrubeleri 105 ekil-48: Ankete katilan ogrencilerin gali ma hayatlannda gergekle^tirdikleri faaliyetler 106 ekil-49: Ankete katilan ogrencilerin projelere yeterii zamani ayirip ayiramadiklan ile ilgili goru^leri 107 ekil-50: Ankete katilan ogrencilerin projeleh aniayip aniayamadiklan ile ilgili goru^leh -107 XIII

20 Sayfa ekn-51: Ankete katilan ogrencilerin standartlan aniayip aniayamadiklari ile ilgili g6ru?leri -jos ekil-52: Ankete katilan ogrencilerin projeleri akademik ye i gali^malan ile ilgili olarak yararli gorup gormedikleri ile ilgili g6ru leri 108 xiy

21 KISALTMALAR LISTESI BYKB Bilgisayar Yazilimi Konfigurasyon Birimi DARPA Geli mi Savunma Ara tirma Projeleri Ajansi (Defense Advanced Research Projects Agency) DOD-STD ABD Savunma Bakanligi Standardi (Department of Defense Standard) EIA Elektronik Endustri Birligi (Electronic Industries Alliance) lec Uluslar Arasi Elektro-Teknik Komisyonu (International Electrotechnical Commission) IEEE Uluslar Arasi Elektrik ve Elektronik Muhendisleri Enstitusu (Institute of Electrical and Electonics Engineers) ismg i? Suregleri Modelleme Gosterimi ISO Uluslararasi Standart Orgutu (international Organization for Standardization) MIL-STD Askeri Standart (Military Standard) PTO Proje Tabanli Ogrenme RAHAT Rafta Hazir Ticari RTCA Havacilik Igin Radyo Teknik Komisyonu (Radio Technical Commission for Aeronautics) YGSDD Yazilim Geli tirme Standartlarinin Degerlendirilmesi Deneyi XV

22 GiRi Kavram ve oigulann degi^iminin; onlari anlayabilmek, hedefierimiz dogrultusuna yonlendirebilmek ve bazi tedbirleri zamanlica alabilmek amaglan ile yonetilmesi gerekmektedir. Teknoloji de boyle bir kavramdir, bu sebeple yazilim geli^tirme teknolojileri de yonetilmesi gereken olgular arasindadir. Yazilim teknolojilerinin gene! ya da belirii bir sektor ozelinde yonetimi, diger kavram ve olgulardan farkli bir?ekilde gergekle ebilmektedir. Yazilimin seri uretilen bir urun ortaya gikarmamasi, tasariminin higbir kayda deger maliyet olmaksizin gogaltilarak dogrudan urun olarak kullanilmasi nedeni ile satin alinan yazilimin teknik igerigi degil di ara yuzleri denetlenmekte ve bunlar kabule esas olmaktadir. Ornegin bir tabak satin alinacaksa onun seramik, metal ya da plastikten yapilmi olmasin belirlenmesi aniamli bir satin alim olgutu iken, yazilim tedariginde yazilimin C, C++, Java ya da ADA dili ile yazilmi ofmasini ^art ko^mak, ozellikle sivil sektorde kullanilmayan bir olguttur. Yazilim alimlarinda yazilimin yetenekieri ve di ara yuzleri uzerinde durulmaktadir. Yazilim teknolojileri ile ilgili duzenleme, yazilim geli^tirme standartlan ile gergekle?tirilmektedir. Diger bir deyi le yazilim teknolojilerini yonetim araglarindan birisi yazilim geli?tirme standartlaridir. Askeri uygulamalara yonelik olarak geli?tirilen yazilimlar igin de uymalan gereken geli^tirme standartlan 1978 yilindan beri tanimlanmaktadir. Bu ara^tirmada askeri sistemlere yonelik yazilim geli tirme teknolojilerinin gegmi ten bugune standartlar araciligi ile nasil yonetildigi incelenerek gelecekle ilgili tahminler yapilacaktir. Ortaya konan bu amag, ara^tirmanin iki ana giktisini tarif etmektedir birincisi gegmi^ten bugune askeri sistemlere yonelik yazilim geli^tirme teknolojilerinde ya^anan degi im ve geli imin ortaya konmasi, ikincisi gelecekle ilgili tahminlerin yapilmasidir.

23 Gegmi te kullanilan standartlarin incelenmesi, tarihsel gali^malarda gegerii olan anlayi in bu gali mada da kullanilmasini gerektirmektedir. Bu standartlar, metinleri uzerinden beige incelemesi ile incelenmi ve birbiri ile kar ila tirilmi tir. Teorik bu incelemenin yam sira uygulama tabanli veriler uzerinden de bir degerlendirme gergekle tirilmi tir. Uygulama tabanli hazir verilere ula ilamadigi igin bu ara tirma kapsaminda gergekle tirilen bir deney ile ihtiyag duyulan veriler elde edilmi tir. "Yazilim" ve "teknoloji yonetimi" kavramlari Turkiye'nin ba indan beri dahil olamadigi sureglerde ortaya gikmi tir. Bu konularia ilgili yon verici gali malar halen yabanci kaynaklidir. incelenen kavramlarin Turkge kar iliklari olmakia birlikte, herhangi bir yanli aniamaya yol agmamak igin kavramlarin Ingilizce kar iliklari da metin genelinde parantez iginde. yana yatik yazi bigimi ile verilmi tir. Birincl bolumde bu ara tirmanin yapilmasi ile ilgili motivasyon ortaya konulacak, ikinci bolomde ara tirma konusu ile ili kili alanlarda yapilan onceki gali malardan bahsedilecektir. Yazilim geli tirme standartlarinin degi imini ve geli imini aniamak igin ara^tirma kapsaminda uygulanan iki ana ysntemden beige incelemesi dorduncq bolumde, deney gergekie tirimi be inci bolumde aniatilacaktir. Altinci bolumde beige incelemesi ve deney sonucunda ula ilan genel sonuglar irdelenecektir. Yedinci bolumde elde edilen sonuglar da kullanilarak gelecekle ilgili tahminler yapilacaktir. Sekizinci bolumde bu ara tirmanin sonuglari aniatilacaktir.

24 BIRINCI BOLUM MOTIVASYON 1. MOTIVASYON Yazilim Muhendisligi terimi ilk olarak 1968 yilinda yapilan NATO Konferansinda kullanilmi^tir (Naur, 1969). Kirk yili a an bir gegmi^i olan Yazilim Muhendisligi'nin kavramsal olarak henuz her yonu ile anla ilmami oldugu yaygin bir da uncedir. Bu du^unce, yazilim kaynakli sorunlar ya^andikga ve zaman gegtikge olu maktadir. Mahoney, yazilimin ortaya giki i ile ilgili onemli bir tespit yaparak hesaplama ihtiyaci di^inda aslinda higbir ki inin ve kurumun bilgisayar kullanimi konusunda bir talebinin olmadiginin altini gizmektedir (2008). Bu sebeple hesaplama amaci di indaki bilgisayar kullaniminin aslinda klasik yontemlerle yurumekte olan sureglerin yazilim ile bilgisayara gegirilmesi eklinde gergekle?tigini belirtmektedir. Bu g6ru e gore, Yazilim Muhendisligi ile ilgili ya^andigi du$unulen pek gok sorun sadece Yazilim Muhendisligi ile ili kili degil, uygulandigi gali ma alanindaki konularia da ilgilidir. Yazilim kavrami ve Yazilim Muhendisligi disiplini ile ilgili bu durum, ya anan sorunlaria ilgili gozum uretmeden once kavramlarm ve oigulann anla ilmasi gerekliligini ortaya gikarmaktadir. Dogrudan projelerin ve i leyen sistemlerin idamesinin iginde olan ki iler igin i e yarayan gozumlehn uretilmesi her ^eyden daha onemlidir. Diger yandan zaman zaman akademik gali malarin bu tur odaklardan bagimsiz ve genel bir baki agisi ile butunu gormeye gali^masi, kavramlari ve olgulari aniamaya gali^masi ve elde ettiklerini ilgili topluluklara yaymasi gorevi bulunmaktadir. Bu ara tirma boyle bir gorevi ustlenerek gergekie tirilmi tir. Ara^tirmanin amaci, askeri sistemlere yonelik yazilim geli tirme teknolojisinin

25 ge9mi te nasil yonetildiginin anla^ilmasi ve gelecekle ilgili tahminlerin yapilmasi olarak ortaya konmu tur. Yazilim geli tirme standartlan teknoloji tanimlayan belgelerdir. Teknoloji, Turk Dil Kurumu Sdzlugu'nde "Bir sanayi dali ile ilgili yapim yontemlerini, kullanilan ara?, gere? ve aletleri kapsayan bilgi" olarak tanimlanmaktadir. Bu tanim uyarinca, yazilimin nasil geli tirildigine ili kin bilgi teknolojidir. Yazilim geli :tirme standartlan. yazilimin nasil geli?tirilecegi ile ilgili uyulmasi gereken kurallari tanimlayan, bunlarin yam sira tavsiye niteliginde ifadeleri de igeren belgelerdir. Dolayisi ile uygulandiklari projeler igin kullanilabilecek yazilim teknolojilerinin gergevesini pizen belgelerdir. Sonug olarak yazilim geli tirme standartlarinin degi imi ve geli^imi, yazilim geli tirme teknolojilerinin nasil yonetildigini ortaya koymaktadir. Askeri sistemlere yoneiik yazilim geli^tirme standartlan 1978 yilindan beri kullanilmaktadir ( ekii-1) yilinda MlL-STD-1679 (MIL-STD-1679, 1978), 1985 yilinda DOD-STD-2167 (DOD-STD-2167, 1985), 1994 yilinda MIL-STD-498 (MIL-STD-498, 1994) ve 1998 yilinda leee/eia (IEEE, 1996) askeri yazilim geli tirme standardi olarak kullanima alinmi tir. leee/eia standardinin ozel durumu, sivil kurumlar tarafmdan tanimlanmi? olmasidir. Halen leee/eia gegerii standart olmakia birlikte, bu standart 2008 yilmda guncellenmi^tir (IEEE 2008), fakat bu guncelleme henuz askeri kullanima almmami tir. Belirleyici rollerinin yam sira askeri disiplin iginde uygulanmalan nedeni ile bu standartlar, askeri sistemlerde ko an yazilimlann nasil geli^tirildigini ku kuya yer birakmayacak?ekilde belirlemi belgelerdir. Askeri sistemler olarak tanimlanmi, smirlan belirli bir alanda, 1978 yilmdan gunumuze kadar uzanan belirli bir zaman diliminde, yazilim geli tirme teknolojilerini tek ba ma belirlemi? belgeler olan standartlann incelenmesi, ozel bir durum gali masidir (case study). Bu durum gali masi.

26 gergevesi gizilen ozel alanda yazilim teknolojilerinin nasil degi tirildigini ve geli tigini, diger bir deyt^le nasil yonetildigini ortaya koyacaktir NATO Konferansi MIL-STO-1679'un DOO-STD-2167, nin MIL-STO-498, ir. leee/eia Yazilim MOhendis'igi YumrtuQe GIrmesI YunjfluQe Girmesi YurOriuge Glrmesi 12207'nin IEEE Std12207 Tenminin Ilk Defa ifade Yurur10 e Gifmesi GOnceHemesi Edilmesi ekil-1: Askeri uygulamalar yonelik yazilim geli tirmek igin kullanilan standartlarm zaman igindeki degi imi Askeri sistemlere yonelik yazilim geli^tirme standartlarinm yururluluk sureleri iginde bu standartlan tek tek ele alan akademik gali^malarm yapilmi tir. Fakat bu gali malar, gali?ma konulari ile e zamanli olarak, ayni baglamm gergevesinde ortaya gikmi^tir. Bu ara^tirmanin gegmi le ilgili kismi tse "gegmi^e baki?" (hindsight) olarak degerlendirilmelidir. Ku^kusuz farkli bir baglamdan ve gok daha genel bir baki agisi ile gegmi in incelenmesi onemli yararlar saglayacaktir. Gegmi e baki, gegmi le ilgili bilgilerin kullanilmasi ile gergekle tirilebilir. Fakat yazilim ile ilgili tarihsel kayitlar biiyuk gogunlukia buyuk firmalarin ve ba^arili firmalarin hikayelerinden olu maktadir. Digerler ile ilgili kayitlar ya hig tutulmami?, ya da tutulanlar gunumuze dek ula^amami? ve buyuk oranda kaybedilmi^tir (Campbell-Kelly, 2003). Bu sebeple gegmi e baki?, sadece var olan bilgilerin okunup g6ru olu turulmasi ile yapilabilecek bir faaliyet degildir. Gegmi ile ilgili bilgilerin ge itli yontemler kullanilarak olu turulmasi gerekmektedir. Gegmi e baki in boyle bir ara tirma kapsammda ele almma sebeplerinden birisi de bu durumdur. Bu ara^tirma kapsammda gegmi le beige incelemesi yapilarak ve bir deney gergekle?tirilerek gegmi^le ilgili bilgilerin bir kismi olu?turulacaktir. Bu ara^tirmanm ikinci amaci olan gelecekle ilgili tahminlerin yapilmasmm teorik temeli, teknolojinin gelecegi ile ilgili gali malardir. Teknolojinin geli imi ve degi^iminin gelecegi ile ilgili yapilabilecek iki ana

27 faaliyet bulunmaktadir: teknoloji tahmini (technology forecasting) ve teknoloji ongorusu (technology foresight). Teknoloji tahmini mevcut verileri kullanarak olabildigince dogru, tek bir gelecek uzerine gali^ir (TOBITAK, 2001). Teknoloji tahmini edilgen bir yontem olarak gorulur. Teknoloji ongorusu, beklentileri dikkate alarak gelecegi ekillendirmeyi amaglayan bir gali madir (TUBLTAK, 2001). Bu niteligi ile teknoloji ongorusu etken bir yontemdir. Bu ara tirmanin teknolojinin gelecegi ile ilgili kismf teknoloji tahmini olarak smiflandinlabilecek gali^malardir. Gegmi te uygulanan standartlaria ilgili derlenen bilgiier, ara^tirmanin yapildigi zaman dilimindeki guncel bilgilerle birle?tirilerek gelecek ile ilgili tahminler olu turulacaktir. Elde edilmesi beklenen sonuglarm aniamini degerlendirmek ve etkilerini aniayabilmek igin, askeri sistemler arasinda degi?ik bir konumda olan hava sistemlerinden bir ornek verilecektir. igerdikleri bilgisayar sistemleri diger askeri sistemlerde oldugu gibi ileri teknoloji urunu ve etkin olmasi gereken hava sistemleri, ayni zamanda hava araglarinin guvenilirlik ihtiyaglan nedeni ile (bir sorun aninda guvenii bir ^ekilde yere inebilme ihtimalinin du^oklugu) yazilim geli^tirme teknolojilerinin ust seviyede uygulandiklari sistemlerdir. ekil-2, de NATO ulkelerince kullanilan jet sava? ugaklarinin envanterde kali? sureleh gdrulmektedir. Zamania envanterde kali^ suresinin ortalama 30 sene degerine ula^tigi, birgok ornekte de 30 senelik surenin a^ildigi gorulmektedir. Bu bulgulartn aniami, bir jet sava ugagi igin geli tirilen yazilimin ya^am dongqsunun en az 30 sene olabilecegi goz onune alinarak gali^malann yapilmasi gerekliligidir. 30 sene uzun bir zaman dilimidir ve bu sure zarfinda ku^kusuz yazilim geli tirme teknolojileri geli?im ve degi^im sergileyecektir. Askeri sistemlere yoneiik yazilim geli^tirme teknolojilerini belirleyen yazilim geli tirme standartlanndan hareketle askeri sistemlere yoneiik yazilim geli tirme teknolojisinin nasil degi ecegini ve geli^ecegini tahmin edebilmek mumkundur. Bu ara tirma boyle bir amaca hizmet edebilecek temel bir altyapiyi olu turmaktadir.

28 Ara tirma ile elde edilecek sonuglar, ornegin 30 ya ini a mi bir tasarim olan F-16'nin yazilimmi geli tiren yazilim muhendislerinde "bu ara tirma o zaman elimizde olsaydi u konuyu 6yle farkli bir agidan yaklafirdik" dufuncesini olu turabilirse aniamli olacaktir.

29 (0 c L_ ro (G c "(5 0) S TO > *o C (0 0 2 is E CD CO i_ O ^ 3 >» 0 0-g E 0 a "P " ra CD > 1 CD r- V C -s s5 «- c is CD > CD C O 0 3 c 9- CD 2 CD w O O) 3 N </y o CD - CD (0 H ' C 0 c O. JD CD E!r _CD *0 3 CD (/> I 1-i "te J? CD t CD w.t^ 0 0 =0 0 r3 o 5 Cs 2 4> 8

30 IKINCI BOLUM ONCEKi QALI MALAR Bu bolumde ara tirma konusu ile ilgili onceki gali malar ozetlenecektir. Bolum sonunda incelenen gali^malarla ilgili genel degerlendirmeler yapilacaktir. 1. ASKERi STANDARTLARLA ilgiu QALI MALAR Askeri alanda standardizasyon yuksek seviyede olmakia birlikte, standartlarin askeri inisiyatifle tanimlanmasi ve idame ettirilmesi konusunda bazi sorunlar da ya anmaktadir. Bu konuda yayinlanmi kapsamli bir rapor bulunmaktadir (DoD, 1994). Rapor u ana noktalann altini gizmektedir: 1. Raporla ilgili gali^manin yapildigi donemde yakla?ik adet askeri artname ve standart bulunmaktadir. Bu sayida belgenin istenilen seviyede yonetimi mumkun olamamaktadir. 2. Standartlar, igerikleri ile ilgili teknolojilerin geli imine ayak uyduramamaktadir. 3. Savunma sanayi her donemde endustriyi istenilen seviyede besleyememektedir. Ote yandan savunma sanayine ozel standartlar, bunlara uymak zorunda olan firmalarm sivil alanda gali^abilirligini olumsuz yonde etkilemektedir. Qunku bu firmalar savunma sanayinde rekabetgi olabilmek igin orgutlenmelerini ve sureglerini askeri standartlara gore duzenlemektedir. Sivil standartlann askeri ihtiyaglar igin kullanilabilmesi ile gift amagli bir endustri yaratmak mumkun olabilecektir.

31 4. Askeri standartlar, ozellikle sureglerle ili kin olanlari, konulari ile ilgili gali malarin nasil yapilacagina dair gereginden fazia ayrinti gereksinim igermektedir. Bu gereksinimler, yuklenicilerin sorunlara daha degi^ik ve ozgun gozumler bulabilmesini engellemektedir. Silahli kuvvetier, i in nasil yapilacagi ile degil, istenilen performansin belirlenmesi ve bu performans hedeflerine ula ilip ula ilmadiginin olgulmesi ile ilgilenmelidir. Rapor, yukarida siralanan ana bulgular i iginda sureglerle ilgili askeri standartlarin kullanimdan kaldirilmasi gerektigi sonucuna ula maktadir. Nitekim bu sonug ile ilgili gerek yerine getirilerek, askeri inisiyatifle tanimlanan sure? tabanli standartlann kullanimdan kaldinlmasi karari alinmi?, yazilim geli tirme alaninda bu karar 1998 yilmdan itibaren uygulamaya gegmi tir (MIL-STD-498 yerine leee/eia standardinin kullanima alinmasi). Sivil standartlann askeri uygulamalarda kullanimi, yukanda bahsedilen rapor oncesinde de tarti ilan bir konu olmu tur. Ornegin, askeri ihtiyaplann ticari standartlara dahil edilmesi ile ilgili gali^malar yapilmi tir (George, 1991). 2. KONU ALINAN STANDARTLARLA ilgiu QAL1 MALAR Bu gali^manm konusu olan ug askeri yazilim geli tirme standardi ile ilgili, yururlukte olduklan sure igehsinde ge itli akademik yaymlar yapilmi tir. MIL-STD-1679 ile ilgili olarak eri?ilebilen ilk yayin 1981 yilmda yapilmi tir (Cooper, 1981). Bu makalede, standardm yururluge girmesinin ve kullanilmasmin olumlu yonleri one gikartilmi? ve standardm uygulanmasinm gok yararli oldugu belirtilmi^tir. Standardm yururlukten kalkmasmdan sonra yapilan bir konferans bildirisinde, standart yururluge girmeden once (1978'den once) ba latilan bir yazilim geli tirme sureci, standartia ortak yanlan belirtilerek anlatilmi^tir (Fritz, 1988). Bu bildiride de standartia ilgili olumlu g6ru ler dile getirilmi tir. 10

32 Yakla?ik on sene yiirurlukte kalmi olan DOD-STD-2167 ile ilgili gok sayida yayin yapildigi gozlenmi tir. Bu yayinlar gogunlukia standardin uygufamasi ile ilgilidir: standardin genel uygulamasi {McCord, 1990; O'Day, 1990), ADA progrannlama dili ile birlikte kullanimi {Grau 1987), yazilim bakimtna etkileri (Kempton, 1988), yinelemeli [iterative) yontemlere etkisi (Overmayer, 1990) ve yazilim tasarim belgesinin hazirlanmasi (Meyer, 1990). Yapilan degerlendirmelerin bir bolumu standardin uygulamasi ile ilgili olumlu, bir bolumu olumsuz ifadeler igermektedir. Olumsuz goru^lere ornek olarak, ADA programlama dilinin standart ile birlikte kullanimi konusunda ya anan sorunlar dile getirilmektedir (O'Day 1990; Grau 1987). MIL-STD-498, resmi olarak dort sene yururlukte kalmi ttr. Bu standarda deginen yaymlar gogunlukia askeri standartlarm geneli ile ilgili yaymlardir. Sadece bu standardi konu alan yaymlar, bir konferans bildirisi (Szulewski, 1995) ve savunma alaninda yazilim muhendisligi ile ilgili olarak 1994 yilmdan beri yaym yapan "CrossTalk" dergisinde gikan yazilardir. Askeri amaglaria tanimlanmi? yazilim geli tirme standartlarinm geneli ile ilgili yapilan gali^malar da bulunmaktadir. Firesmith DOD-STD- 2167, nin yururlukte oldugu bir zamanda "Savunma Bakanligi uyulmasi zorunlu yazilim geli^tirme standartlan tanimlamali mi?" sorusuna hayir cevabmi vererek u tespitleri yapmi tir (1987): 1. Askeri standartlar teknolojik geli^melere ayak uyduramamaktadir. 2. Askeri standartlar yeniligi oldurmekte, ba ka yontemlerin kullaniminin onune gegmektedir. 3. Gereksinim gozumlemesi ile urun olarak yazilimin ortaya gikmasi arasmda buyuk bir zaman farki bulunmaktadir. Askeri yazilim geli tirme standartlan on prototiplerin ortaya gikartilmasi konusunda yeterii destegi igermemektedir. 11

33 Literaturde yapilan degerlendirmeler incelendiginde, gogunluklar ki^isel g6ru ve tecrubelere dayanan degerlendirmeler yapildigi, standartlar ve uygulamalari ile ilgili hem olumlu, hem de olumsuz goru^lerin yer aldigi gorulmektedir. Bu goru lerin bazilari tam olarak birbirinin kar iti goru lerdir. Ornegin askeri standartlarin yazilim geli tirme alaninda onemli katkilari olduguna ili^kin gali^malar da (Cooper, 1981), bu goru^un tersini savunan gali malar da bulunmaktadir (Firesmith, 1987). Yazilim geli tirme standartlan ile ilgili guncel egilimler de konu alinan standartlaria ili kilidir. Askeri sistemlere yoneiik yazilim geli tirmek igin kullanilan leee/eia standardi aslen ISO tarafmdan tanimlanan ISO/IEC standardmdan turetilmektedir. ISO'nun bu standart ile ilgili planlan, sistem muhendisllgi ile ilgili bir ISO standardi olan ISO/IEC ile birle tirmektir. Her iki standardm geli imi de bu amag dogrultusunda surmektedir. 3. TARiHSEL BOYUT Bu gali^manm temel konusunu 1978 ile 2008 yillan arasinda kullanilmi olan standartlar olu^turmaktadir. Bu sebeple gali manm tarihsel bir boyutu bulunmaktadir. Dogrudan boyle bir gali mayi desteklemek uzere referans almabilecek bir kitap ya da makaleye rastlanmami^tir. Bununia birlikte, tarih yazimi hakkindaki literaturun bu gali?maya uyarlanabilecegi du unulerek bir tarama yapilmi tir. Bu bolumde yapilan tarama ve tarama sonucunda elde edilerek bu gali manm tarihsel boyutunun teorik altyapismi olu^turan bilgilerden bahsedilecektir. Tarih yazimi yuzyillar iginde degi^im g6stermi tir. Olaylan aniatmak uzerine kurulan ve buyuk tarihi ki^iliklerle (hukumdarlar, komutanlar gibi) ilgilenen tarih yaziminda, 19. Yuzyil ile birlikte olaylara yol agan yapiyi agiklamaya gali an ve siradan ki ilerin de tarihe katkilanni ara?tiran akimlar ortaya gikmi^tir. Gunumuzde hem olaylar uzerinden yapilan tarih yazimi, hem de olaylara yol agan yapmm incelenmesi ile yapilan tarih yazimmm bir 12

34 arada kullanilmasinin en uygun yontem olacagi degerlendirilmekte, tarih yazimi olaylan yoneten ya da olaylann iginde yer alan turn ki ilerle ilgilenmektedir (Burke, 2001; Carr, 2002). Tarihte meydana gelen geli melerle ilgili pek gok kritik bilgi, onemli gorulmedigi igin kaydedilnnemekte ya da kaydedilen pek gok bilgi zamania kaybedilmektedir. Bu sebeple tarihte meydana gelen birgok olgunun izleri ortadan kalkmaktadir. Tarih yaziminda elde bilgisi bulunan turn oigulann kullanilmasi durumunda dahi elde olmayan onemli olgude bilgi bulunmaktadir. Bu durumla ili^kili olarak, tarihsel bir geli^me aniatilirken bu geli menin meydana geldigi baglami ve gevreyi kurgulamak da tarihgiye kalmaktadir (Carr, 2002; Iggers, 2000). Yazilim endustrisinde de tarihsel deger ta?iyan birgok bilginin kaydedilmedigi bilinmektedir (Campbell-Kelly, 2003). Tarihsel oigulann ve bu olgularia ilgili baglamin aslinda tam olarak bilinememesi, tarih yaziminda tam aniami ile nesnel olmanin imkansizligmin da gostergesidir (Carr, 2002). Modern tarih anlayi inda her konunun bir tarihgesi oldugu ve o konuya ili^kin tarihin yazilabilecegi savunulur. Duygulann tarihi, insan vucudunun tarihi gibi konular bu goru^e verilebilecek brnekler arasmda yer almaktadir (Burke, 2001). "Tabandan Gelen Tarih", modern tarih anlayi inda yer bulan onemli kavramlardan birisidir. Bu anlayi a gore, klasik tarihgiler igin onem ta imayan ki iler uzerinden aniatilan tarih de tarihsel olgulan aniamak igin kullanilabilir. Ornegin klasik tarih bir sava in generalleri uzerinden o sava i aniatirken, Tabandan Gelen Tarih sava a katilmi siradan bir askerin e?ine yazdigi mektuplardan hareketle sava m tarihine katkida bulunabilir. Tabandan Gelen Tarih, tarihi tabandan tavana olu turma akimi olarak gorulmemeli, tarihsel olgulan aniatmak igin ek bir yontem olarak du unulmelidir (Burke, 2001). Mikro-Tarih, modern tarih anlayi^mda yer bulan diger onemli kavramdir. Mikro-Tarih, yerel tarih ile kan^tinlmamalidir. Tarihsel bir olgu 13

35 iginde mikro boyutta gozuken olaylar ya da yapilaria ilgilenir. Ornegin yuzyil suren bir suregte, o siralarda ya?ayan bir ailenin hayatinin konu alinmasi Mikro-Tarih'e birornektir (Burke, 2001). Bu ara^tirmanin konusunun tarih yazimi ile ilgili kavramlarla uyumlulugu, yukaridaki bilgiier! iginda degerlendirilebilir. Modern tarih anlayi inda her kavramin ve olgunun bir tarihi olabilecegine gore, yazilimin tarihinden bahsetmek mumkundur. Bolum 2.2, de incelenen gali malar "tabandan gelen tarih" ve "mikro-tarih" kavramlari ile ozde?le tirilebilir ve bu gali malar yazilim tarihi ile ilgili ara^tirmalarda kullanilabilir. Sonug olarak, yazilim kavraminin tarihinde ozel bir alanda, belirli bir zaman diliminde kullanilan standartlardan hareketle bir ara^tirma yapilmasi, modern tarih anlayi ina uygunluk gbstermektedir. Yazilim tarihi hakkindaki gali malar da bu ara?tirma ile ilgilidir. Kitap yazimi eklinde yapilan gali malar buyuk oranda bilgisayar tarihi ile ilgili gali malardir ve yazilim ile donanim ogelerini bir arada incelemektedir. Sadece yazilimin tarihi ile ilgili yazilmi? olan tek kitap Campbell-Kelly'nin kitabidir (Campbell-Kelly, 2003). Konu ile ilgili periyodik yayin olarak 1979 yilmdan beri yayinlanan "IEEE Annals of History of Computing" bulunmaktadir. Fakat bu yayinda, incelenen standartlan konu alan bir gali^ma, ara^tirmanin yapildigi zamana kadar yayinlanmami^tir. 4. incelenen QALI MALARLA ilgiu VARILAN SONUQLAR Bolum 2.3'de incelenen standartlaria ilgili gali^malar 6zetlenmi tir. Soz konusu gali?malar, standartlann yururluluk surelerinde yapilmi gali malardir. Bu ara tirma ise standartlann yururluluk surelerinden sonra gergekle^tirilmektedir ve Bolum I'de belirtiligi gibi gegmi e bir baki? niteligindedir. Bolum 2.2, de aniatilan gali$malann onemli bir bolumu yazarlannin ki^isel tecrubelerini ve goru^lerini yansitmaktadir. Ku kusuz bu gali malar 14

36 onemli gali malardir ve dogrudan teknik igerik olarak degerlendirilmesi upheli gorunse bile Bolum 2.3'de belirtildigi gibi tabandan gelen tarih ve mikro-tarih baki? agilan ile degerlendirilebilecek kaynaklardir. Ula ilan kaynaklardan; incelenen standartlaria ilgili olarak standartlarm tamammi kapsayan, toplu bir baki? agisi ile inceleme yapan, ki$isel tecrubelerden ve goru^lerden annmi?, bilimsel yontemlerle yurutulmu, nesnel birgali^manm yapilmadigi anla ilmaktadir. Onceki gali malar irdelendiginde ortaya gikan ve bu ara?tirma kapsammda yapilan gali mada dikkat edilmesi gereken bir nokta, elde edilebilecek sonuglann kestnligi ve nesnelligi konulannda dikkatii olunmasi gerekliligidir. Tarih yazimi ile ilgili yapilan inceleme, gegmi^ten bahsedilirken eksik birgok bilginin olacagi ve bunlarm kurgulanmasmm gerekebilecegi ortaya koymu^tu. Benzer ekilde, bu ara^tirma kapsammda elde edilecek bazi sonuglarm da kesinlikleri eksik bilgilere bagli olacaktir. Ornegin 1980 yilmda gegerli olan standart, bir yazilim muhendisligi kavramini igermiyorsa fakat o kavram aslinda 1973 yilmdan beri biliniyorsa, 1980 yilinda geli tirilen yazihmlar igin o kavramin kullanilmadigi sonucuna mi vanlmalidir, yoksa kullanildigi iddia edilebilir mi? Her iki durum da ge itli agilardan savunulabilir. Kullanilmadigini savunanlar, standardin igeriginde olmadigini one surebilir, kullanildigmi ileri surenler kavramin ders kitaplarma girdigini delil olarak kullanabilir. Bu ara^tirmanm bilimsel niteligi itibari ile ornekte verilene benzer durumlarda kesin hukumlerde bulunulmamasi gerekmektedir. Diger yandan, kesin hukumlerde bulunulamasa bile, gergekle tirilen ara tirmadan hareketle yapilan tespitlerin yansitilmasi kayda deger yararlar saglayabilir. Tum bu etmenler goz onune almarak bu ara^tirmada kesin ve nesnel olarak ortaya konabilen sonuglar "bulgu", konulamayan sonuglar "gdzlem" olarak smiflandinlacaktir. 15

37 UQUNCU BOLUM BELGE incelemesi ve SONUQLARI Uzerinde gali ilan bir konuda uia^ilabilen belgelerin incelenmesi, bir ara tirma yontemi olarak kullanilmaktadir. Bu ara^tirmada ayni alanda ve konuda, birbirini izleyerek yururluge girmi standartlann beige incelemesi ile kar ila tirmasi yapilacaktir. Beige incelemesi ile ula ilmasi hedeflenen amag Bolum 2.5'de yapilan degerlendirmeler i^iginda, standartlarin agikga ortaya konulabilecek farkliliklanni "bulgu" olarak, bagli oldugu diger etmenler nedeni ile kesin olarak ifade edilemeyecek noktalari ise "gozlem" olarak ortaya koymaktir. Ortaya konan bulgu ve gozlemler, standartlaria ilgili yapilacak daha genel degerlendirmelerde kullanilacaktir. Beige incelemesinin zayif yonleri 6yle siralanabilir: "olasi yanlilik", "segilmi^lik", "eksiklik", "ula^ilabilirlik", "orneklem yanliligi", "smirli sozel olmayan davrani ", "standart format yoklugu" ve "kodlama zorlugu" (Yildirim, 2006). Siralanan zayif yonlerin bu ara tirma igin gegerlilikleri a agida irdelenmi tir: Olasi Yanlilik: incelenen standartlar ozel bir uygulama alaninda, ilgili alana yon veren kurulu lar tarafmdan tanimlanmi^tir ve tarti masiz olarak uygulanmi tir. Bu ^artlar altinda standartlarin igeriginde yanlilik olsa bile, standartlarin alternatifsizligi nedeni ile yanliliktan kaynaklanan bir olumsuzluk ya anmayacagi degerlendirilmektedir. Secilmislik: Standartlar, bir ekip tarafmdan konularm tarti ilmasi ve saglanan uzla malarm igerige dahil edilmesi itibari ile segilmi igerik ta^imaktadir. Fakat "Olasi Yanlilik" maddesinde belirtildigi gibi, standartlann kullanimmda bir alternatif yoktur. Dolayisi ile askeri

38 amaglaria yazilim geli^tirme konusunda incelenen igerlkten farkli bir metinin varolma olasiligi bulunmamaktadir. Eksiklik: Askeri standartlarm kullanim donemleri ve standartlar belirii oldugu igin dokuman seti olarak bir eksiklik bulunmamaktadir. Fakat uygulamada bu standartlarm nasil kullanildigi, ornegin igeriginin tumu ile uygulanmasi konusunda askeri makamlarin ne kadar israrci oldugu bilinmemektedir. Uygulama bilgisi konusunda bir eksiklik bulunmaktadir. Ulasilabilirlik: Incelenecek dokumanlarda eksik ya da kayip bolum bulunmamaktadir. Orneklem Yanliliqi: Bu ara tirmada orneklem almmasi soz konusu degildir. Gegerii standartlarm tumu bilinmektedir ve igeriklerine eri im mumkundur. Sinirli Sozel Olmavan Davranis: Ki^i tabanh ara?tirmalarda soz konusu olan bu zayif yon bu ara tirma igin gegerii degildir. Standart Format Yokluqu: Belgelerin kar ila tinlmasmda sakmca yaratabilecek bu konunun, incelenecek beige sayisinm aziigi nedeni ile bir sorun yaratmadigi gorulmu tur. Kodlama Zorluqu: Belgelerin igeriginin sayisal hale getirilmesine yonelik olan bu zayif yon, yapilan ara tirma kapsammda sayisalla^tirma olmadigi igin gegerii degildir. Yukarida yapilan degerlendirme sonucunda, beige incelemesinin zayif yonleri arasmda yer alan "eksiklik" konusunda bu ara^tirmada da sorun ya anabilecegi anla ilmaktadir. Sorunun kaynagi, standartlarm nasti uygulandigi ile ilgili bilgi olmamasidir. Standartlann igeriginin tami tamma 17

39 uygulanmamasi, beige incelemesi sonucunda yapilacak degerlendirmeleri etkileyebilecek bir noktadir. Gerek "eksiklik" konusunda ya anabilecek sorunlar, gerekse beige incelemesi sonucunda standartlar arasinda ortaya gikacak farkliliklarin degerlendirilmesi, Bolum 2.4'de tarihsel boyuta dair verilen bilgiier ile ili^kllidir ve bunlann araciligi ile agikliga kavu turulabilir. Bolum 2.4, de aniatilan tarih yaziminda da goruldugu gibi, gegmi le ilgili birgok bilgi tarihsel kayitlara girememektedir. Standartlarin kapsaminda yer almayan ya da kapsamindan gikartilan herhangi bir kavram, sanilanin (standartlann metinlerinde yazilanin) aksine var olmu? ya da varligini devam ettiriyor, fakat bu yondeki kayitlar bilinmiyor olabilir. Dolayisi ile standartlann birbiri ile kar ila tinlmasi sonucunda ortaya gikartilan farkliliklann gergek hayattaki etkileri ile ilgili olarak kesin degerlendirmeler yapilmamali, bu farkliliklann gergekten var oldugu ve olmadigi durumlar goz onune alinmalidir. Yukanda aniatilan yakla im ile beige incelemesinin zayif yonlerinden "eksiklik" ile ilgili sakincalarda ortadan kaldiracaktir. Bu yakla im ile eksiklige yol agan bilgiier elde edilemese de, standartlann farkliliklan irdelenirken bu eksik bilgilerin olasi etkileri de degerlendirmeye katilacaktir. Beige incelemesi, belirli bir duzene gore yapilmalidir. Oncelikle incelenecek alanlar ve toplanacak veriler belirlenmelidir. incelenmesi gereken alanlara karar vermek igin bu ara tirmada oncelikle standartlar igin gegerii olacak bir ontoloji tanimlanmi^tir. Ontoloji, standartlann temel ozelliklerini ve ili kilerini ortaya koyarak, standartlarin beige incelemesinin neye gore yapilacagini ve standartlann hangi esaslara gore kar ila?tinlacagini ortaya koymu^tur. Daha sonra standart belgeleri bu ontoloji dogrultusunda incelenmi^tir ve bu incelemenin sonuglari derlenmi^tir. Bu bolijmde once ontolojinin olu^turulmasi, daha sonra beige incelemesinin nasil gergekle tirildigi aniatilacaktir ve elde edilen sonuglar irdelenecektir. 18

40 1. ONTOLOJI Bu ara tirma kapsammda ontoloji, bilgisayar biliminde anlamsal [semantic) uygulamalardaki kullanimi ile ele almmaktadir. Bu kullanimi ile ontoloji, kavramlari ve aralarmdaki ili kiyi belirten bir yapidir. Anlamsal uygulamalar ontoloji yardimi ile varliklara ili kin muhakeme [reasoning) gergekie^tirebilir ve bir varligin ne olduguna karar verebilir. Bu ara^tirma konusu uzerinden bir ornek verilecek olursa, tanimlanan bir ontoloji yardimi ile bir grup beige arasmdan hangilerinin standart olduklanna ontolojiyi kullanan yazilim tarafindan karar verilebilir. Bu ornekte kullanilan ontoloji her beige turu igin, onu diger tur belgelerden ayiran ozellikleri ve ili kileri banndiracaktir. Ontolojinin i levini gorebilmesi igin igerdigi kavramlarm (smiflarm) esas ve zorunlu {essential and necessary) ozelliklerinin tanimli olmasi gerekir. Bunlarm tanimli olmamasi durumunda bir varligm hangi kavrama ait oldugu anla^ilamayabilir. Yukarida verilen ornege devam edilecek olursa, bir ontolojide hem "^artname", hem de "standart" igin ayni ozellikler tanimlanirsa (hukumler igermesi, resmi olmasi gibi), bu ozelliklere uyan bir beige tespit edildiginde bunun artname mi, standart mi oldugu anla ilamaz. Bu bqlumde standartlarm igin geli tirilmi bir ontoloji aniatilacaktir. Amag, standartlann ana niteliklerinin ve ili kilerinin ortaya konularak standartlaria ilgili dokuman incelemesinin bu nitelikler ve ili^kiler dogrultusunda gergekle^tirilmesidir. Ontolojinin buradaki kullanimi, asil kullanim alanmdan farkli olarak kavramlarm aniatimi ve gosterimi amacmi ta^imaktadir. Ayni amaca taksonomi gibi diger smiflandirma yontemleh ile de eri^mek mumkundur, fakat bu yontemler ontoloji kadar aniatim gucune sahip degildir. Ornegin diger smiflandirma yontemleh ontolojide tanimlanabilen ili kilerle ilgili i?levsellik igermemektedir. Diger yandan, ontolojinin sinif hiyerar^isi ayni zamanda bir smiflandirmadir, dolayisi ile her ontoloji aslinda bir smiflandirma igermektedir. 19

41 Bu ara tirmada yalnizca standartlann ozelliklerini ve ili^kilerini ortaya koyan bir ontoloji tanimlanmaktadir. Soz konusu ontolojinin tam ve dogru oldugunun en onemli kaniti, tum beige turlerini igeren bir ontoloji olarak tanimlanmasi olurdu. Boylece, ontolojide tanimlanan standart varliginin diger varliklarin (beige tcirlerinin) higbiri ile kan tinlamayacak netlikte tanimlandigmdan emin olunabilirdi. Turn beige turlerini igerecek bir ontolojinin tanimlanmasi i^inin buyuklugu bu ara^tirma kapsamina dahil edilmesine engel olmu tur. Ara tirmanin amacina yoneiik olarak yalnizca "standart" beige turunu igeren bir ontoloji tanimlanmi ttr. Ilerleyen alt bolumlerde oncelikle standartlann ozellikleri ile ilgili mevcut gali^malar ozetlenerek bunlarin kullanimi agiklanacak, daha sonra bunlardan yaralanilarak tasarlanan ontoloji aniatilacaktir. a. Standartlann Ozellikleri Ile ilgili Qali^malar Gunumuzde dunya uzerinde standartlar uzerinde ulusal ya da uluslar arasi olgekte gali^an, kamu ya da ozel sektor tabanli gok sayida organizasyon bulunmaktadir. Ku?kusuz bu organizasyonlar standardizasyon faaliyetlerini belli ablonlara ve yordamlara gore yurutmektedir. Bu ablon ve yordamlarm bir bolumu resmi belgeler olarak soz konusu organizasyonlarin di^indan da eri ilebilir durumdadir. Bu ara^tirmada standartlann ozelliklerini belirlemek igin BS 0-1 standardi (BS 0-1, 2005), ISO direktifleri (ISO/IEC Directives Part 2, 2004) ve ABD Savunma Bakanligi'mn kendi standartlan igin tanimladigi bir standart (MIL-STD-962D, 2003) kullanilmi tir. Standartlarin ozelliklerinin tam ve en geni^ kapsamda ortaya gikartilmasi bu ara^tirmanin amaglanndan birisi degildir. Dolayisi ile segilen referanslann incelenen konu hakkinda ne kadar kapsayici oldugu ile ilgili aynntili bir tarti ma yapilmayacaktir. Bu referanslann en buyuk uluslar arasi standardizasyon kurulu^unu ve en buyuk askeri yapilanmayi kapsamasi, yapilan gali manin gegerliligini kuvvetlendiren etmenler olarak gorulmektedir. 20