S n r Aflan Yeralt sular

Transkript

1 Mustafa Kemal ÖZŞEN* Su sorunu, bazı coğrafyalarda su stresine dönüşmekte ve olası savaş senaryolarındaki stratejik önemini arttırmaktadır. Örneğin Kuzey ülkeleri su kıtlığı çekmezken, Türkiye nin de içinde bulunduğu Ortadoğu, Güney ve Doğu Akdeniz ülkeleri kuraklık ve su kıtlığı ile karşı karşıyadır. Su kıtlığı ihtimalinin güçlü olmasına rağmen. Ortadoğu da dönüşümü her geçen gün azalan su kaynakları hoyratça kullanılmaktadır. Yüzeysel suyun yeterli olmaması, tarımda sulama tekniklerinin teknolojinin gerisinde kalması ve yeraltı su kaynaklarının bilinçsizce tüketilmesi, su kaynaklarının azalmasının en önemli nedenleridir. Küresel ısınmaya bağlı olarak gelecekte çok daha yoğun olarak hissedilecek olan su kıtlığında, tartışılmaya ve paylaşılmaya başlanacak olan kaynak, yeraltısuları olacaktır. Uluslararası bağlamda potansiyel krize aday konu, sınır aşan akiferlerin barındırdıkları sınır aşan yeraltısularıdır. Stratejik Kaynak Olan Yeraltısuları Yüzey suları gibi kolaylıkla görünmeyen bu sular, yeraltındaki kayaçların gözenek, yarık, kırık ve çatlak gibi boşluklarında depolanmaktadır. Akifer sistemleri, yüzeyde meydana gelen aktivitelerden fazla etkilenmedikleri için görece daha iyi kalitede su içerirler. 1 Yeraltısuları stratejik bir kaynaktır ve lüzumsuz kullanımının önüne geçilmelidir. 2 Uluslararası arenada nükleer ve kimyasal silahların gündeme geldiği ve gelecekte daha çok savaş silahı olarak kullanımı gündemde olduğu müddetçe yeraltısuları bir su kasası olarak algılanmalıdır. Olası bir savaş halinde, içme ve kullanma sularının alındığı ya da tarım arazilerine su temini amaçlı kullanılan barajlar, nükleer silahlar ve kimyasal serpinti tehdidi altındadır. Bu durumda insanlığın yönelebileceği tek kaynak yeraltısularıdır. Tarihsel süreç incelendiğinde, savaş zamanlarında su kaynaklarına çeşitli saldırıların olması ve su bentlerinin yıkılarak alttaki ülkeye sel şeklinde zarar verilmesi örnekleri fazlaca görülecektir. Yeraltısuları Yağışın yeraltısuyu olabilmesi için yüzeyden akışın aynı şekilde buharlaşma ve bitki köklerinin aldığından fazlasının yeraltındaki jeolojik birimler içinde süzülerek ilerlemesi ve yeraltında belli se- * Hidrojeoloji Mühendisi, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Enerji ve Enerji Güvenliği Araştırmaları Merkezi, Araştırmacı, kemalozsen@hotmail.com 1 B.Appelgren, Internationally Shared (Transboundary) Aquifer Reseources Management, S. Puri (Ed.), Paris, UNESCO, yılında Ankara da yaşanan su sıkıntısında hatırlanırsa, orta refüjlerdeki çimlerin ve çiçeklerin sulamasını yapan su tankerlerinin üzerlerine su sıkıntısının yaşandığı dönemde halktan tepki almamak için (!) Bu sulama kuyu suyu ile yapılmaktadır yazılan tabelaların asılması, yenilenmesi on yıllarca zamanda olan yeraltısuyu gibi kıymetli bir kaynağın bu şekilde harcanması işin uzmanlarını dehşete düşürmüştür. 21. YÜZYIL [63]

2 Mustafa Kemal Özflen viyelerde birikmesiyle oluşur. Jeolojik birimlerin devamlılıkları sırın aşan niteliklerdedir, dolayısıyla içinde barındırdıkları sular da sınır aşan mahiyettedir. Bir ülkeye yeraltısuyu katkısı olabileceği gibi bir ülkeye yeraltısuyu akışı da olabilir. Yeraltında önemli miktarda gözenekliliği ve geçirgenliği olan ve suyu depolayabilen kayaçlara akiferler denir. Akiferler yüzeyle tamamen bağlantısız (fosil) akiferler olabileceği gibi yüzeyle bağlantısı sınırlı olan (basınçlı) akiferler ve yüzeyle doğrudan ilişkili olan (serbest) akiferler olabilecek şekilde 3 tipte mevcuttur. Doğal koşullarda akiferler hidrolojik çevrim ile uyum içindedir. Yüzey suları gibi dış etkenlere doğrudan maruz kalmadığı için akiferlerdeki yeraltısularının kalitesi yüzeydeki sulara göre genellikle çok daha iyidir. 3 Nehirler doğrusal, çizgisel özellikteyken yeraltısuyunu içinde barındıran akiferler üç boyutlu ve devamlılık gösteren sistemlerdir; nehirlerden su kullanımı, taşıma kanalları ve iletim hatlarıyla olurken akiferler içindeki su kullanımları kuyulardan pompaj şeklinde olur. Nehirleri besleyen kaynağın azalması veya artması akarsuyun akışında çok kısa sürede etkisini gösterir ve aşağı kıyıdaş ülke de bu durumlardan etkilenir. Ancak akiferlerde beslenimin azalması veya artması durumunda etkileşim daha uzun süreli olur. Bu duruma bağlı olarak olası bir kirliliğin taşınım hızı akarsularda hızlı, yeraltısularında ise çok daha yavaş gerçekleşir. Yeraltısuyundan faydalanmak doğal kaynak boşalımıyla olabileceği gibi su kuyularından pompalama ile de mümkündür. Pompalama işleminin bir sonucu, iki ülke arasında yer alan bir akiferdeki suyu ülkelerden birinin çekmesi ve ötekinin su rezervini etkilemesidir. 4 Aşırı pompalama, ülke sınırlarını aşacak şekilde yeraltısuyunun hızlı tüketimine sebep olabilir ve yeraltısularının doğal 3 Organization of American States Unit for Sustainable Development and Environment Policy Series, Number 3 August Suyun pompalanması, kuyunun çevresinde bir akış hareketi oluşturur ve bu akış düşüm konisi meydana getirir. Düşüm konisinin şekli ve boyutları akifer malzemesinin geçirimliliğine ve pompalama oranına bağlıdır. Yeraltısuyu tablasının kuyuda düşmeye başladığı noktadan düşümün olmadığı noktaya kadar olan uzaklığa etki yarıçapı adı verilir. C.W.Fetter, Applied Hydrogeology (2nd Edition), McMillan Publishers, New York [64] 21. YÜZYIL

3 boşalım hızını değiştirebilir. Bu, diğer ülke açısından sahibi olunan yeraltısuyunun komşu ülke tarafından çalınması anlamına gelmektedir. Sınır aşan akiferler, gelecekte su sıkıntısının artacağı zamanlarda uluslararası çatışmalara yol açabilecek potansiyeldedir. Türkiye nin Sınır Aşan Yeraltısuları UNESCO nun sınır aşan akiferler ile ilgili yaptığı çalışma, 273 akiferin ülke sınırlarını kestiğini belirlemiştir. Bunlardan 68 i Kuzey ve Güney Amerika da, 38 i Afrika da, 155 i Doğu ve Batı Avrupa da, 12 si de Asya da bulunmaktadır. Sınır aşan yeraltısuları ile ilgili doğrudan yapılan ilk çalışma Helsinki Kuralları nın yeraltısularına uyarlandığı, 1986 tarihli Uluslararası Yeraltısuları Hakkında Seul Kurallarıdır. Bu çalışmada, yeraltısularının kullanımı, paylaşımı ve korunmasıyla ilgili ilkeler belirlenmiştir. 5 Burada vurgulanan ilke karşılıklı bağımlılık olarak anlatılmışsa da gerçekte karşılıklı değil tek taraflı (yukarı kıyıdaş ülkeye) bağımlılık söz konusudur. Ortado u ülkeleri aras ndaki iliflkiler hala Sınır aşan sular kamuoyunda çeşitli vesilelerle gündeme gelmiş ve akademik düzeyde tartışılmıştır ancak sınır aşan akiferler (yeraltısuları) aynı şekilde ve aynı yoğunlukta tartışılma- dayanmaktad r. güç politikas esas na mıştır dolayısıyla sosyal bilimciler tarafından teknik (hidrojeolojik açıdan) bilinmezliğini korumaktadır. Karfl l kl ba ml l k Ortado u da Türkiye de sınır aşan yüzey suları gibi sınır aşan yeraltısuları da bulunmaktadır. En önemli sınır aşan yeraltısuyu rezervleri ise yüzey sularında olduğu gibi Güneydoğu Anadolu Böl- egemenli in yok ba ms zl k ve gesinde yer almaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Suriye ile sınır teşkil eden batıdan doğuya doğru sırasıyla; Suruç olaca fleklinde Ovası, Harran Ovası, Ceylanpınar Ovası, Kızıltepe Ovası, Nusaybin Ovası ve Silopi ovası yeraltısuyu taşıyan en önemli aki- telakki edilmektedir. ferlerimizdir. 6 Dünyanın en önemli sınır aşan akiferleri arasında gösterilmektedir. Ceylanpınar akiferi, Kuzey-Güney genişliğinin (Karacadağ-Suriye Sınırı arası) 100 km.den fazla olduğu, Suruç, Harran, Kızıltepe, Nusaybin ve Silopi ovasında ise akifer genişliğinin 50 m.den fazla olduğu dikkate alındığında Sınır boyunca tüm akiferlerin genişliği, ortalama 70 km. kabul edilebilir. Tüm bu akiferlerin geometrik (Ceylanpınar ovasında akiferin kalınlığı m den fazladır) ve hidrolojik verileri dikkate alındığında en az 8-10 milyar m 3 dinamik ve milyar m 3 statik rezervin olabileceği hesap edilebilmektedir. Başka bir ifadeyle sınır boyunca yer alan bu bölgede yeraltında, milyar m 3 yeraltısuyunun depolandığı, buharlaşması olmayan tabii bir yeraltı barajı mevcuttur. Atatürk barajının toplam rezervuar hacminin 48 milyar m 3, aktif rezervuar hacminin 16 milyar m 3 olduğu dikkate alındığında söz konusu akiferin, Atatürk Barajı toplam rezervuarının yaklaşık 2 katından, aktif rezervuar hacminin ise 8 katından daha fazla su taşıdığı anlaşılmaktadır. 7 Dünyanın en büyük akiferleri arasında gösterilen Ceylanpınar akiferinin yeraltısuları, Türkiye den Suriye ye doğru almaktadır ve yeraltısularının boşalım noktası ise Resul Ayn su kaynaklarıdır. Bölgeye ait uydu fotoğrafları incelendiğinde, Suriye nin sınıra yakın kesimlerdeki tarım arazilerinin Türkiye dekinden çok fazla olduğu görülecektir. Türkiye nin tasarrufunda olan bu yeraltı- 5 N.Çetinkaya, Mardin/Ceylanpınar Örneğinde Sınır Aşan Akiferler, Hacettepe Üniversitesi, Ankara H.Kırmızıtaş, Türkiye de Sınıraşan Yeraltısuyu Rezervleri ve Kullanımı, Toprak Su Enerji, Ankara Kırmızıtaş, a.g.e. 21. YÜZYIL [65]

4 Mustafa Kemal Özflen suları, Türkiye nin de bu suları kullanmasıyla Resul Ayn kaynağındaki su çıkışının azalmasına sebep olmakta ve Suriye tarafından baskı altına alınmaktadır. Bir başka sınır aşan yeraltısuları da yine Türkiye-Suriye sınırındaki Reyhanlı Ovası daki Yenişehir ve Cüdeyde akiferleridir. Bu akifer sisteminin yeraltısuyu akım yönü Suriye den Türkiye ye doğrudur ancak Ceylanpınar akiferi ile kıyaslanamayacak kadar küçük ölçeklidir. Her ikisi de kaynak geliştirilmeye elverişlidir. 8 Benzer bir durum, Yunanistan ile Türkiye arasında, Ergene Havzası için söz konusudur. Yeraltısuyu akımı Türkiye ye doğru olmasına karşın kirlilik ve deniz suyunun karışması nedeniyle su kalitesinde bir bozulma söz konusudur ve bu konudaki çalışmalar çok sınırlı düzeydedir. Ortadoğu İçin Sanal Su Suyun gittikçe azaldığı bölgede bazı ülkeler ısrarla gıdada kendi kendine yeterlilik peşinde koşmaktadır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi komşularına karşı olan güven eksikliği duygusudur. 9 Ortadoğu bölgesinde bugün yapılmıyorsa da gelecekte kaçınılmaz olarak su ihtiyacı fazla olan tarımsal ürünlerin yetiştirilmesinden vazgeçilip ithal edilmesi yoluna gidilmek zorunda kalınacaktır. Çok su harcanarak üretilen tarımsal ürünü ithal etmek aynı zamanda suyu da ithal etmek anlamına gelecektir ve bir taşla iki kuş vurulmuş olacaktır. Böylelikle ithal ettikleri ürün için zaten sıkıntısını yaşadıkları su yu daha elzem noktada kullanacaklardır ve hissedilecek olan su sıkıntısını azaltmış olacaklardır. Bugün tarım ve su politikasını gözden geçirmek zorunda olan ülkelerin başında Suriye gelmektedir. Suriye de su kaynakları yönetimi ile ilgili her türlü sorumluluk Sulama Bakanlığı na verilmiştir. Bakanlığın adı, suyun kullanımındaki cömertlik algılarını göstermektedir. Suriye deki tarım politikasının başlıca ürünü olan pamuk, çok fazla sula- 8 G.Yüce, Yenişehir ve Cüdeyde (Reyhanlı-Hatay) Karst Kaynaklarının Boşalım Hidrodinamiği ve Hidrojeokimyasal Özellikleri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Dergisi, C.XX., S.2, A. İ. Bağış, Orta Doğu Hidropolitiği Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiye Mühendislik Haberleri, Sayı , 2002/4-5-6 [66] 21. YÜZYIL

5 ma isteyen bir üründür. Bugün durumu kurtarmaktadır ancak yüzey ve yeraltısuları, tarımda kendi kendine yetme politikası adına bu şekilde kullanılmaya devam ederse gelecekte bu politikaların bir sonucu olarak su ihtiyacı, bölgenin şanslı devleti sayılan Türkiye ile savaşı kaçınılmaz kılacaktır. Özellikle büyük şehirlerde kullanılması titizlikle ve dikkatle düşünülmesi gereken bir kaynak olan yeraltısuyu, tarımsal sulama yapılırken de aynı hassasiyetle ele alınmalıdır. Örneğin; Konya Ovasında, yağmurlama sulama yöntemiyle (su kaybının olduğu yani suyun buharlaştığı, fazla sulamayla toprağın mineral kalitesinin değiştiği, buharlaşmaya bağlı tuzlanmanın olduğu ve sulama esnasında bitkinin üzerinde kalan su damlacıklarının güneş ışığına maruz kalarak mercek etkisiyle ürünü yakmasına sebep olurken) bilinçsizce çalışan fıskiyeleri günün her saatinde görmeniz olasıdır. ki ülke aras nda yer alan bir akiferdeki suyu ülkelerden birinin çekmesi, ötekinin su rezervini etkileyece i için s n r aflan akiferler, gelecekte su s k nt s n n artaca zamanlarda uluslararas çat flmalara yol açma potansiyeli ve çat flma Başta Konya Ovası olmak üzere tarım yapılan tüm bölgelerde, yeraltısuyu seviyelerindeki düşüşe uyum sağlamak, sebebi tafl maktad r. emniyetli verim e uymak yani akifere giren su kadar çekim yapmak gereklidir. Sulama ihtiyacı bu şekilde giderilemiyorsa da hiç değilse sulama yöntemlerinin şu an için en ileri teknolojisi olan damla sulama yöntemine geçilmesi çiftçinin vicdanına bırakılmamalı, devlet tarafından teşvik edilmelidir. Sonuç Sınır aşan akiferler ve yeraltısuları için sürdürülebilir bir yönetim ancak ülkeler arası anlaşmalarla sağlanabilir. Yeraltısularının besleniminin hangi ülkeden olduğu ve boşalımın hangi ülkeye olduğu, aynı zamanda yüzeyde açılmış olan kuyuların hangi ülke tarafından ne kadar debi ile çekim yaptığı kayıt altına alınmalı ve önce koruma sonra kullanım algısıyla paylaşım yoluna gidilmelidir. Yüzey suları ile yeraltısularının paylaşım ve kullanım esaslarının belirlenmesi noktasında farklı tipte kaynaklar olduğu için iki farklı hukuki düzenleme yapılması gereklidir. Zaman zaman savaş ve çatışma senaryoları, düşündürücü bir şekilde genelde Batı kaynaklıdır ancak bazen bölge içinden de gelmektedir. 10 Ortadoğu ülkeleri arasındaki ilişkiler hala güç politikası esasına dayanmaktadır. Karşılıklı bağımlılık Ortadoğu da bağımsızlık ve egemenliğin yok olacağı şeklinde telakki edilmektedir. Ancak ortak sıkıntılar, ortak çözümleri gerektirmektedir. Türkiye, bölge içinde ve dışında baskı altında kalmamak için sınır aşan akarsular ve yeraltısuları çalışmalarını muhataplarıyla bilimsel ortaklık kurarak çözme yoluna gitmelidir. 21. YÜZYIL 10 Bağış, A. İ., a.g.e. 21. YÜZYIL [67]