Haber kaynaklarıyla maddi ilişkiler Burcu Sümer Habercinin para ya da değeri az veya çok olsun hediye karşılığı bilgi satın alması ya da haber yapması doğru mudur? Habercilik mesleğini gerçekleştirirken kişi ve kurumlarla kurulan maddi ilişkilerin sınırı ne olmalıdır? Bu sınır yasayla mı belirlenmelidir, yoksa özdenetim yeterli midir? Bu sorular aslında toplumsal sonuçları açısından birbiriyle ilişkili ama habercilik mesleğine ilişkin süreçler açısından farklılaşan iki ayrı durumu tartışmamızı gerektiriyor. İlk durumda haberci, habere konu ya da taraf olan kişilerin maddi karşılığı olan bir çıkar sağlamalarının önünü açarken; ikinci durumda ise habercinin yaptığı haber karşılığında bir çıkar sağlaması söz konusu. Habercilerin haber yapmak için para karşılığı bilgi satın almaları elbette ki yeni bir durum değil. İngilizce checkbook journalism (çek defteri gazeteciliği) olarak adlandırılan bu habercilik faaliyetinin ilk örneği olarak, Amerikan The New York Times gazetesinin 1912 yılında, Kuzey Atlantik Denizi nde batan ve tarihe en büyük deniz felaketlerinden biri olarak geçen Titanic gemisinin telsiz operatörü ile 1000 $ karşılığı röportaj yapması gösterilmektedir. Çek defteri gazeteciliği birçok ülkede yaygın bir faaliyet olmakla birlikte, özellikle Amerika ve İngiltere de meydana gelen vakalar habercilik sektörünün değişen yapısına ve bu alanın nasıl düzenleneceğine ilişkin tartışmaları yaygınlaştırması açısından oldukça ilginçtir. Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 205
Para karşılığı bilgi satın almak habercilik mesleğinde eski ve yaygın bir pratik olmakla beraber, aslında habercilerin kendileri tarafından da eleştirilmektedir. İndiana Üniversitesi Gazetecilik Okulu tarafından ilki 1971 yılında gerçekleştirilen ve 1982, 1992 ve 2002 yıllarında güncellenen araştırma, 1982 yılında Amerikalı gazetecilerin %27 sinin para karşılığı bilgi satın almayı makul kabul edilebilir görürken, bu oranın 2002 yılında %17.3 e gerilediğini göstermektedir (Weaver vd., 2003). Ne var ki, konunun bu kadar tartışılır hale gelmesi, 1980 lerde gerçekleşti ve 1990 lara gelindiğinde artık bu faaliyetin ya yasa ya da özdenetim yoluyla sınırlandırılması için çeşitli girişimler ortaya çıkmaya başladı. 1980 lerde televizyon sektöründe artan rekabet, Avrupa da kamu hizmeti yayıncılığı tekellerinin kırılması, eğlence endüstrisinin değişen yapısı, izleyicilerin farklılaşan içerik talepleri gibi etmenler kısa bir süre içerisinde habercilik sektörünü de etkilemeye başladı. Bu etkinin en çarpıcı örneklerinden biri olarak, dünyanın en çok tanınan medya patronlarından biri olan Rupert Murdoch ın 1986 yılında Amerikan Fox kanalında yayına başlattığı A Current Affair adlı televizyon programı gösterilmektedir. Bu program tabloid haber magazin türünün ilk örneğiydi ve ele aldığı konular (suç, seks ve dedikodu) itibariyle Amerika da kısa sürede bir gecede 90 milyon izleyiciyi ekran başında tutabilecek popülerliğe ulaştı (Consalvo, 2009). Programın başarısı, kopyalarının da ardı ardına ortaya çıkmasına neden oldu. Bu programların temel özelliği, haber ve magazin arasındaki ayrımı bulanıklaştırmalarıydı. Tabloid ve sansasyonel içeriğe olan izleyici talebinin artması ile birlikte çek defteri gazeteciliği vakalarının öteki ucunda gittikçe artan bir şekilde ihanet, dedikodu ve suç içeren olaylara taraf ya da tanık olmuş kişilerin bulunması bir tesadüf değil. Habercilerin haber yapmak için taraflara ya da tanıklara para teklif etmelerinin habercilik mesleği açısından sorunlu olmasının temel nedeni, bunun haberin doğruluğu ilkesine zarar verecek bir faaliyet olarak görülmesidir. Söz konusu olayın tanıkları ya da tarafları kendi hikâyelerini daha yüksek ücretlerle gazetelere/televizyonlara satabilmek için gerçekleri saptırabilir ya da abartabilirler. Böylesi bir yanlış temsil, olayla ilgili olarak açılacak ya da devam etmekte olan dava sürecini 206 > Televizyon haberciliğinde etik
de olumsuz etkileyecektir. Bu durum en iyi bilinen örneklerinden biri 1990 larda, Amerika da eski futbol yıldızı ve aktör O.J. Simpson ın karısını ve karısının bir arkadaşını öldürmekle suçlandığı davanın görülmesi sürecinde yaşanmıştır (Sharkey, 1994). Tabloid televizyonun en değerli malzemesi haline gelen O.J. Simpson Davası nda, hikâyelerini çeşitli yayın organlarına satan tarafların tanıklıkları geçersiz sayılmış ve California Mahkemesi bu furyanın önünü kesmek için önlem almak zorunda kalmıştır. Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren yasayla beraber, bir suça tanık olan kişilerin sahip oldukları bilgi karşılığında muhabirlerden para almaları ya da başka bir çıkar sağlamaları suç sayılmıştır. O. J. Simpson Davası sürecinde, tabloid basının ve televizyonun tavrı nedeniyle çek defteri gazeteciliğinin kamuya mal olmuş benzer davalardaki olası yıkıcı etkilerine karşı önlem almak için geliştirilen yasal düzenlemeler, televizyonculuğun nasıl düzenlenmesiyle ilgili önemli bir tartışmayı ateşlemiştir. Bu, temelde, para ya da çıkar karşılığı haber satın alma faaliyetinin yasayla mı yoksa medyanın öz-denetimi yoluyla mı düzenlenmesi gerektiğine ilişkin bir tartışmadır. Öz-denetimi savunanlar, bu tür faaliyetlere ilişkin yasal düzenlemelerin kişilerin ve basının ifade özgürlüğünü garanti altına alan Amerikan Anayasası Birinci Değişiklik Maddesi yle ters düştüğünü savunmuşlardır (Denniston, 1995). Yasal düzenlemeyi savunanlar ise, çek defteri gazeteciliğinin özellikle suçlu ve hükümlüler ile herhangi bir davaya tanık olarak bilgisine başvurulan kişilere yönelik olduğu durumlarda, doğrudan hukukun işleyişine zarar veren bir faaliyete dönüştüğünü ve bu nedenle yasalar aracılığıyla düzenlenmesi gerektiğini söylemektedir. Amerika daki tartışmalara benzer bir şekilde, çek defteri gazeteciliği vakalarının en çok tartışma yarattığı ülkelerden biri olan İngiltere de de, bu faaliyetin medyanın özdenetimi yoluyla düzenlenmesi gerektiğine ilişkin bir tavır olduğu gözlemlenmektedir. Türkiye de Basın Konseyi ne eş değer sayılabilecek İngiliz Basın Şikâyetler Komisyonu (Press Complaints Commission, PCC), ceza davası tanıklarına ve/veya suçlulara yapılacak ödemeleri basının uymakla yükümlü olduğu meslek ilkeleri kılavuzunda düzenlemiştir (15. ve 16. ilkeler). Komisyon, her iki durumda da kişilere bilgileri karşılığı ödeme yapılmasını yasaklamakla birlikte, Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 207
bu kişilerin sahip olduğu bilginin açığa çıkartılmasında bir kamu yararı bulunduğu ve ödeme yapılmadan bunun mümkün olmadığı durumlara bir istisna getirmiştir. Dolayısıyla, çek defteri gazeteciliğinin hangi koşullarda meşru sayılabileceğine ilişkin tartışma, diğer birçok etik sorunda da olduğu gibi, kamu yararının nasıl tarif edilmesi gerektiğine ilişkin tartışmadan bağımsız değildir. İngiliz basın meslek ilkeleri kılavuzunda, ifade özgürlüğünün gözetilmesi gereken her durumda bir kamu yararı olduğu belirtilmekle birlikte, özellikle üç durumda kamu yararının açıkça bulunduğu saptanmaktadır: (1) Suçun ya da önemli bir uygunsuzluğun tespit edildiği ya da açığa çıkartıldığı (ifşa edildiği) durumlar; (2) Kamu sağlığının ve güvenliğin korunması; (3) Kamunun bir kişi ya da kuruluşun faaliyeti ya da demeciyle yanlış yönlendirilmesinin engellenmesi. İngiliz Basın Şikâyetleri Komisyonu, gazetelerin kamu yararı gözettikleri iddiasıyla ilgili basın ilkelerine uymadıkları durumlarda, gazetelerin editörlerinden bu iddiayı ispatlayacak ayrıntılı görüş istemektedir. Özellikle 16 yaşından küçük çocukların taraf oldukları olaylarda komisyonun daha katı davrandığı bilinmektedir. İngiltere de yayıncılık alanını düzenlemekle yükümlü kuruluş olan OF- COM da, benzer bir şekilde, yayıncıların haber yapmak için ceza davası tanıklarına ve/veya suçlulara ödeme yapmalarına sınırlama getirmektedir. Buradaki istisnai durum da basın sektörü ile aynıdır: ancak kamu yararının açık olduğu durumlarda para karşılığı haber yapılabilir. Çek defteri gazeteciliği ile ilgili bir diğer sorun da, tabloid medya ile yaygın medyanın etkileşimi değerlendirildiğinde ortaya çıkmaktadır. Yasa ya da özdenetim yoluyla düzenlensin, para karşılığı haber yapma faaliyetine getirilen sınırlamaları ihlal eden çoğu zaman tabloid medya olmakla beraber, medya sektöründeki rekabet yaygın medyanın habercilik faaliyetlerini de etkilemektedir. Yaygın medya, tabloid medyanın para karşılığı yaptığı haberleri haber yaparak faaliyeti üstü örtük bir biçimde desteklemektedir. Consalvo nun (2009) röntgenci gazetecilik (peeping tom journalism) olarak adlandırdığı bu habercilik anlayışıyla, yaygın medya tabloidlerin yazıp çizdiklerini onları mahreç göstererek aktarmakta ve hatta eleştirmekte ama sonuçta aynı haberi farklı paketleyerek hiçbir risk almadan izleyiciye ulaştırmaktadır. Dolayısıyla, 208 > Televizyon haberciliğinde etik
kendini farklı konumlandırdığını iddia eden medya kuruşlarının rekabeti, habere ulaşma yöntemlerini farklılaştırsa da her iki durumda da doğruluğu sorgulamaya açık bir haber gazetelere ya da ekrana taşınmaktadır. Yazının başında da belirtildiği gibi, habercilik mesleğini gerekçeleştirirken kişi ve kurumlarla kurulan maddi ilişkiler sadece para karşılığı bilgi toplamakla sınırlı değildir. Para karşılığı haber yapmak da bu bağlamda tartışılması gereken bir konudur. Burada haberciye yapacakları haber karşılığı para teklif edenlerin, sadece şirketler olduğu düşünülmemelidir, resmi kuruluşların ve hatta hükümetlerin de para karşılığı haber yaptırdıkları bilinmektedir. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri nde Bush yönetiminin, 2001 2005 yılları arasında on Güney Floridalı yayıncıya Fidel Castro aleyhinde yayın yapmaları için para ödediği ortaya çıkmıştır (New York Times, 09 Eylül 2006). Yine Amerikan ordusunun Irak ta görev yapan yerel gazetecilere, kendilerinin yazdıkları ve Irak ta Amerikan ordusunun imajını düzeltmeyi hedefleyen haberleri kendi adlarıyla yayınlamaları karşılığında para ödedikleri de bilinmektedir (LA Times, 30 Kasım 2005). Buradaki her iki durumda da habercinin resmi propaganda çarkının bir parçası olduğu görülmektedir. Haber kaynaklarıyla maddi ilişkiler konusunda tartışılması gereken son bir konu da, gazetecilerin haber ilişkisi içerisinde bulundukları kaynaklardan hediye kabul edip edemeyecekleri konusudur. Avrupa ve Amerika da birçok medya kuruluşu, konser biletlerinden iş yemeği tekliflerine kadar nelerin hediye olarak kabul edilip nelerin edilemeyeceğini ayrıntısıyla belirlemiştir. Burada son derece göreli olmakla birlikte gazetecilerden göz önünde bulundurmaları istenilen ölçüt hediyenin değerinin kabul edilebilir olmasıdır. Gazetecilerin şüpheye düştükleri durumlarda da konuyu haber müdürleri ya da editörleri ile tartışmaları istenmektedir. Gazetecilerin hediye kabul edip edemeyecekleri ile ilgili olarak son derece çarpıcı bir tartışma da Türkiye de ilk kez Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün Şubat 2008 de gerçekleştirdiği Katar ziyareti sırasında, Katar Emiri Al Thani nin geziye katılan gazetecilere 5000$ değerinde kol saati Televizyon haberciliğinde etik sorunlar < 209
hediye etmesinin ardından yaşandı. Türkiye de medya kuruluşlarının bu tür konularda çalışanlarına yol gösterecek yazılı ilkeleri bulunmadığı için, bu tartışma kısa süre içerisinde gazetecilerin köşe yazılarıyla birbirleriyle atıştıkları bir krize dönüştü (Hürriyet, 8 Şubat 2008). Sonuçta geziye katılan gazetecilerin çoğu, bu hediyeyi gazetecilik etiğine aykırı buldukları için iade etme kararı aldı. Ancak, söz konusu gezinin masraflarının da Katar Emiri tarafından karşılandığı düşünüldüğünde, hediye konusu, tartışmanın sadece bir boyutunu oluşturuyordu. Dolayısıyla bu olay aslında, Türkiye de gazetecilerin haber kaynaklarıyla ilişkilerinin detaylıca tartışılması açısından önemliydi, ancak bu tartışma daha ilkesel bir zemine taşınamadı. Kaynakça Denniston, Lyle (1995). Making Checkbook Journalism a Crime. American Journalism Review, Nisan 1995. www.ajr.org/article.asp?id=1727, Erişim Tarihi: 07.10.2009 Hürriyet, 5 bin dolarlık saat krizi. 08 Şubat 2008. www.hurriyet.com.tr/gundem/8191635.asp, Erişim Tarihi: 10.10.2009 Los Angeles Times, U.S. military covertly pays to run stories in Iraqi press. 30 Aralık 2005. www.freepress.net/news/12578, Erişim Tarihi: 05.10.2009 Mia Consalvo (2009). Tabloid Television. St. James Encyclopedia of Pop Culture. http://findarticles.com/p/articles/mi_g1epc/is_tov/ai_2419101192, Erişim Tarihi: 10.10.2009 New York Times, U.S. Paid 10 Journalists for Anti-Castro Reports. 09 Eylül 2008, www.nytimes.com/2006/09/09/washington/09cuba.html, Erişim Tarihi: 10.10.2009 Sharkey, E. Jacqueline (1994). Interviews For Sale. American Journalism Review, Eylül 1994. www.ajr.org/article.asp?id=1584, Erişim Tarihi: 07.10.2009 Weaver, David vd. (2003). The American Journalist Survey: The Face and Mind of the American Journalist. Poynteronline, 10 Nisan 2003. www.poynter.org/content/content_view.asp?id=28235, Erişim Tarihi: 15.08.2009 210 > Televizyon haberciliğinde etik