HEDEFLER İÇİNDEKİLER SOSYAL PSİKOLOJİ Sosyal Psikoloji Nedir? Sosyal Psikolojinin Çalışma Konuları Sosyal Etki Ve Uyma Davranışı Tutumlar Sosyal Psikolojide Temel Kuramlar PSİKOLOJİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Sosyal psikolojinin ne olduğunu ve çalışma konularını öğrenecek, Sosyal etki ve uyum süreçlerini açıklayabilecek, Tutum kavramının neyi ifade ettiğini öğrenecek, Sosyal psikoloji alanındaki temel kuramların görüşlerini açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 6
GİRİŞ İnsanları diğer canlılardan ayıran en temel özelliklerinden biri de birbirleriyle etkileşim içinde olmaları, gruplar kurup bu gruplar içinde etkileşimli biçimde yaşamalarıdır. Hepimiz günlük yaşamımızda bazı sosyal grupların içinde yer alır ve o gruplardaki bireylerle etkileşime gireriz. Bu süreçte de kimi zaman o bireylerden etkilenir, kimi zaman da onları etkileriz. İşte sosyal psikoloji bu süreçleri ele alıp açıklaması bakımından günlük yaşantımızla doğrudan ilişkili bir bilim dalıdır. SOSYAL PSİKOLOJİ NEDİR? Sosyal psikolojinin, bireyin toplum içindeki davranışlarını veya bireyin davranışlarının toplumsal faktörlerden ne şekilde etkilendiği araştıran bir bilim dalı olduğu söylenebilir. Sosyal psikoloji nedir? sorusuna verilen onlarca farklı yanıt mevcuttur. Birçok araştırmacı sosyal psikolojiyi değişik şekillerde tanımlamaya çalışsa da bu tanımlarda vurgulanan ortak noktalardan hareketle sosyal psikolojiyi şöyle tanımlamak mümkündür: Sosyal psikoloji, psikoloji ve sosyolojinin kesişim noktasında yer alan ve tam anlamıyla ne psikolojinin ne de sosyolojinin çalışma alanına giren veya bu iki disiplinin de açıklamakta yetersiz kaldığı konuları ele alan bir bilim dalıdır. Psikolojinin bireysel davranışları, sosyolojinin de toplumsal davranışları ele aldığı düşünüldüğünde sosyal psikolojinin, bireyin toplum içindeki davranışlarını veya bireyin davranışlarının toplumsal faktörlerden ne şekilde etkilendiği araştıran bir bilim dalı olduğu söylenebilir. SOSYAL PSİKOLOJİNİN EN TEMEL ÇALIŞMA KONULARI Sosyal psikolojinin ne olduğuna ilişkin birçok farklı açıklamanın var olması sorunu büyük ölçüde sosyal psikolojinin çalışma konularına göz atılarak çözülebilir ki zaten bazı araştırmacılara göre sosyal psikoloji sosyal psikologların uğraştıkları alandır. Oldukça geniş bir konu yelpazesine sahip olan sosyal psikoloji en temelde, etkili iletişim, sosyal etki ve uyma davranışı, sosyal algı, grup dinamikleri, liderlik ve tutumlar gibi konularda çalışmaların yürütüldüğü bir disiplindir. Sosyal psikolojiye giriş niteliğinde olan bu bölümde sosyal psikolojinin tüm çalışma konularını derinlemesine ele almamız zor olacağından bu bölümde kısaca sosyal etki ve uyma davranışı ile tutumlardan söz edeceğiz. Sosyal Etki ve Uyma Davranışı İnsan, sosyal bir varlıktır. Yani çevresindekileri etkilemekte ve onlardan da etkilenmektedir. Önceleri belli bir düşünceye sahip olan veya belli bir davranışı sergileyen kişi veya kişiler daha sonra başkalarının etkisinde kalarak yeni düşüncelere sahip olabilmekte ya da yeni davranışlar sergileyebilmektedirler. İşte bu etkileşim süreci sosyal etki olarak nitelendirilir. Yani sosyal etki, bir kişinin başka Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
bir insanın veya insanların düşünce ve davranışlarının etkisinde kalarak kendi düşünce ve davranışlarında oluşturduğu değişiklerdir. Uyma Davranışı Sosyal etkinin en temel formu, uyma davranışıdır. Uyma davranışı, bir kişinin kendi düşünce ve davranışlarını, bir grubun görüşleri doğrultusunda değiştirmesini veya düzenlemesini ifade etmektedir. İnsanlar başkalarından yararlı bilgiler sağlamak amacıyla uyma davranışı sergileyebilecekleri gibi, dâhil oldukları grubun onayını almak ya da grubun tepkisinden kaçmak amacıyla da uyma davranışı sergileyebilirler. Uyma davranışının benimseme, kabul etme ve itaat olmak üzere üç temel formu söz konusudur. Bireyin üyesi olduğu grubun düşünce ve davranışlarının gerçekten doğru olduğuna inanarak uyma davranışı sergilemesine benimseme denirken kişi ya da grup baskısının bir sonucu olarak bireyin düşünce ve davranışlarda bir değişimin olması durumuna kabul etme, insanların otorite olarak gördükleri kişi ya da grubun isteklerini sorgusuzca kabul edip bunlara boyun eğmesi sonucu gerçekleşen uyma davranışına ise itaat denir. Uyma Davranışını Etkileyen Unsurlar Uyma davranışı her zaman ve her yerde gerçekleşen bir davranış değildir. Uyma davranışının gerçekleşmesinde etkili olan birçok faktör vardır ve bu faktörlerin bazıları bireylerin, bazıları grubun, bazıları da ortamın özelliklerinden kaynaklanır. Uyma davranışının gerçekleşmesinde etkili olan bireysel faktörlere ilişkin araştırmalar, bağlanma ihtiyacı yüksek olan, otoriter tutumlara sahip olan ve kendilerine fazla güven duymayan bireylerin daha çok uyma davranışı gösterdiğini ortaya koymuştur. Bunların yanı sıra grubun birey için taşıdığı önemin de uyma davranışında etkili olduğu bilinmektedir. İnsanlar çekici buldukları ve üyesi olmaktan hoşlandıkları grupların kurallarına daha fazla uymaktadırlar. Uyma davranışı üzerinde etkili olan grupsal faktörlerden en önemlisi grubun büyüklüğüdür. Grubun büyüklüğü ne kadar fazla olursa bireyi uyma davranışına itme gücü de o oranda büyük olmaktadır. Bunun yanı sıra grup üyeleri arasında söz birliğinin olması da bireyin uyma davranışı göstermesini önemli ölçüde etkilemektedir. Uyma davranışı üzerinde etkili olan ortamsal özelliklerden en önemlisi de belirsizliktir. Bireyler bulundukları ortamda bir belirsizlik söz konusu olduğunda grubun eğilimine uymaktadırlar. Uyma davranışını etkileyen bir diğer ortamsal faktör de bireyin grupla yüz yüze olmasıdır. Çoğunlukla insanlar grupla yüz yüze olduklarında daha kolay uyma davranışı göstermektedirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
İnsanlar Neden Uyma Davranışı Gösterirler? İnsanların neden uyma davranışı gösterdiklerine ilişkin araştırmaların sonuçlarına göre insanların; Gruptan ayrı düşünmemek, Alaya alınmamak ya da hor görülmemek, Grup tarafından kabul edilmek, Ödüllendirilmek, Duygusal açıdan tatmin olmak, Sıkıntı ve kaygılarını paylaşmak, Doğru davranış biçimlerini öğrenmek, Beğenilmek gerekçeleriyle uyma davranışı gösterdikleri ortaya konmuştur. Tutumlar Bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir obje ile ilgili duygu, düşünce ve davranışlarını düzenli bir biçimde oluşturan eğilime tutum denir. İnsanlar tutumlara sahip olarak doğmazlar, yaşantıları yoluyla tutumları sonradan öğrenirler. Tutumların öğrenilmesi sürecinde etkili olan en temel unsur bireyin deneyimleridir. Ancak bunun yanı sıra pekiştirme ve sosyal öğrenme de tutumların oluşmasında etkili olmaktadır. Tutumun Ögeleri Tutumlar genellikle birbirleriyle uyum hâlinde bulunan duygusal, bilişsel (düşünsel) ve davranışsal boyutları içerir ki bunlara tutumun ögeleri denir. Bir tutumun duygusal ögesi, tutum nesnesine karşı gözlenebilen duygusal tepkileri ifade ederken, bilişsel ögesi tutum nesnesi hakkında sahip olunan bilgileri, davranışsal ögesi ise tutum nesnesine karşı gözlenebilen tüm davranışları ifade etmektedir. Yerleşmiş ve güçlü tutumlarda duygusal, bilişsel ve davranışsal ögeler tam olarak bulunur. Ancak zayıf tutumlarda özellikle davranışsal öge çok zayıf olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Örnek Sosyal Psikoloji Bir siyasi partiye ilişkin olumlu tutumu olan bireyin; O siyasi partinin öne sürdüğü fikirlerin değerli olduğuna inanması ve bu fikirlerin doğru olduğunu düşünmesi bilişsel ögeyi, O siyasi partinin liderini sevmesi ve bunu belli etmesi duygusal ögeyi, O siyasi partiye oy vermesi ve çevresindekilerin de oy vermesi için çaba harcaması ise davranışsal ögeyi ifade eder. Tutum Değişimi İnsanlara ilişkin pek çok özellikte olduğu gibi tutumlarda da zamanla değişimler olabilmekte, insanlar farklı tutumlar oluşturabileceği gibi mevcut tutumlarında değişiklikler de ortaya çıkabilmektedir. Tutum değişikliği ile ilgili araştırmalar, etkili iletişim sürecinin tutum değişikliği ile sonuçlanacağını varsayarak, konuyu iletişim süreci çerçevesinde ele alırlar. Bu çerçevede iletişim sürecinin temel ögeleri olan kaynak, mesaj, hedef ve ortamın hangi özelliklerinin tutum değişikliğini arttırdığı açıklanmaya çalışılır (Öğülmüş: 2000). İletişim kaynağının güvenirliği (uzmanlığı ve dürüstlüğü) ve sevilme düzeyi arttıkça iletişimin hedef kişilerde tutum değişikliğine yol açma olasılığı artar. Hedefin tutumu ile verilen mesaj arasındaki farkın miktarı da tutum değişiminde etkilidir. Görüş farkı olarak nitelendirilen bu faktörle ilgili araştırmalar görüş farkının belli bir seviyeyi aşması durumunda tutum değişikliğinin azaldığını göstermiştir. Hedefin tutuma bağlanma düzeyi, tutumuna ters düşen görüşler karşısında kendi görüşlerini savunmayı ne ölçüde öğrendiği, görüşlerinin başkalarınca desteklenip desteklenmemesi, içinde bulunduğu duygu durumu veya kendine saygısı gibi kişisel özellikleri de iletişimin tutum değişikliği ile sonuçlanıp sonuçlanmayacağını etkilemektedir. Ayrıca bireyin yer aldığı ortamda bir belirsizliğin olması veya yüz yüze olmak gibi ortamla ilgili unsurlar da tutum değişikliği üzerinde etki yaratmaktadır. SOSYAL PSİKOLOJİDE TEMEL KURAMLAR Sosyal psikolojide grup içindeki insan davranışlarını açıklamada önemli etkisi olan kuramlardan bazıları şunlardır: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
DAVRANIŞÇI KURAM Davranışçı kurama göre tüm davranışlar çevresel faktörlerin etkisiyle şekillenmektedir. İnsanların sosyalleşmesi sürecinde de bu faktörler ön plandadır. Bireylerin davranışlarının ardından çevrelerinden aldıkları tepkiler onların bu davranışları daha sonra da sürdürüp sürdürmeyeceğini belirlemektedir. Yani çevremizdekilerin bizim davranışlarımız karşısında verdikleri tepkiler ödül veya ceza işlevi görerek davranışlarımızın şekillenmesinde etkili olmaktadır. Davranışlarının ardından olumlu tepkiler alan bireyler bu davranışlarını daha sonra da sürdürmekteyken davranışlarının ardından olumsuz tepkiler alan bireyler söz konusu davranışlarını sürdürmeme eğilimi göstermektedirler. BİLİŞSEL KURAM Bu kuramın savunucuları grup içindeki davranışların yalnızca çevresel faktörlerin etkisiyle oluşmadığını, bu süreçte zihinsel faktörlerin de etkili olduğunu ileri sürerler. Yani davranışların temel kaynağı bireysel iç süreçlerdir. Bireyin zihinsel yapısı, dışarıdan alınan uyarıcıları örgütler ve anlamlı hale getirir ve bireyi davranışı yapmaya yönlendirir. Yani bireyin çevresindeki uyarıcıları nasıl algılayıp anlamlandırdığını açıklamadan tam olarak davranışları da açıklamak mümkün değildir. Sosyalleşme sürecinde de bireylerin çevrelerindeki uyarıcıları algılayıp yorumlama süreçlerini açıklamaya çalışarak davranışları bu doğrultuda ele almak gerekir. PSİKANALİTİK KURAM Sigmund Freud'un yaptığı gözlem ve incelemelere dayanılarak geliştirilen bu kurama göre insan davranışlarının temelinde bireyin farkında olmadığı ve normal koşullarda farkına varamayacağı bilinç dışı süreçler yer almaktadır. Psikanalitik kuram, insanların toplumsal çevrelerinden ziyade psikolojik yapıları ile ilgilenilmesini temele almıştır. Kısaca, psikolojik yapıları, davranışlar sergilemelerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir. ROL VE NORM KURAMI Daha çok sosyologlar tarafından savunulan bu kurama göre insanların davranış sergilemeleri sürecinde, üstlendikleri roller ve içinde yaşadıkları grup ya da toplumun kuralları önemli rol oynamaktadır. Her toplumda insanlar geçerli olan kurallara uyum gösterdiklerinde ya da rollerine uygun davrandıklarında sorunların giderildiği bir gerçektir. Bu kurama göre toplumsal yaşamda geçerli olan kurallar ve değerler, insanların tutum sahibi olmasını ve farklı davranışlar sergilemesini belirleyen temel faktörlerdir. Ayrıca her birey sahip olduğu rollere uygun davranışlar sergileyerek sosyal ilişkilerini sürdürmektedir. Dolayısıyla sahip olunan roller ve toplumda benimsenmiş normlar davranışları belirlemekte etkili olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Ödev Özet Sosyal Psikoloji Sosyal psikoloji bireylerin toplumsal gruplar içindeki davranışlarını araştıran psikoloji bir alt dalıdır ve sosyal etki, uyum, tutumlar, liderlik, sosyal algı ve grup dinamikleri gibi konuları ele almaktadır. İnsanların çevrelerindeki kişilerden etkilenerek davranışlarında veya düşüncelerinde değişikliklerin meydana gelmesi süreci sosyal etki kavramıyla açıklanırken sosyal etkinin en temel formu olan uyma kavramı bireyin düşünce ve davranışlarını, dâhil oldukları grubun görüşlerine uygun biçimde şekillendirmesini ifade etmektedir. Bir psikolojik nesneye ilişkin duygu, düşünce ve davranışları düzenleyen eğilimlere ise tutum denmektedir. Tutumlar yaşantılar yoluyla oluşmakta, birçok faktörün etkisiyle zor da olsa değişime uğrayabilmektedir. Sosyal psikoloji alanındaki kuramlara göz atıldığında da davranışçı kuramın ödül ve ceza uygulamasına, bilişsel kuramın zihinsel süreçlere, psikanalitik kuramın bilinç dışına, rol ve norm kuramının ise toplumsal değer ve normlarla sosyal rollere önem verdiği görülmektedir. İnsanların neden uyma davranışı gösterdiklerini 200 kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolojinin alanını ifade eder? a) Davranışların fizyolojik temelleri b) Bireyin grup içindeki davranışları c) Organizmanın gelişim süreci d) Öğrenmenin temel ilkeleri e) Davranış bozuklukları 2. Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolojinin çalışma konuları arasında yer almaz? a) Liderlik b) Tutumlar c) Etkili iletişim d) Grup dinamikleri e) Bilinç dışı süreçler 3. Aşağıdakilerden hangisi bireyin üyesi olduğu grubun düşünce ve davranışlarının doğru olduğuna gerçekten inanarak uyma davranışı göstermesini ifade eder? a) İtaat b) Kabul etme c) Mutlak itaat d) Benimseme e) Benimsemiş görünme 4. Aşağıdakilerden hangisi uyma davranışını etkileyen bireysel faktörlerden biridir? a) Söz birliği b) Bağlanma ihtiyacı c) Güvenirlik d) Belirsizlik e) Grubun büyüklüğü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
5. Aşağıdakilerden hangisi bireylerin uyma davranışı göstermelerinin nedenlerinden biri değildir? a) Hor görülmemek b) Ödüllendirilmek c) Duygusal açıdan tatmin olmak d) Doğru davranış biçimlerini öğrenmek e) Kendini gerçekleştirmek 1.B, 2.E, 3.D, 4.B, 5.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Güney, S. (2009). Sosyal Psikoloji. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kağıtçıbaşı, Ç. (2008). Günümüzde İnsan Ve İnsanlar. İstanbul: Evrim. Öğülmüş, S. (2000). Sosyal Psikoloji. Ankara: A. Ü. S. B. F. Riza, E. (1996). Sosyal Psikolojiye Giriş. İzmir: Anadolu. Sönmez, F. (1974). Toplum Psikolojisinin Kapsamı Ve Temel Sorunları. İzmir: Ticaret. Şerif, M. ve Şerif, C. (1996). Sosyal Psikolojiye. İstanbul: Sosyal. Tekarslan, E., Kılınç, T., Şencan, H. ve Baysal, C. (2000). Davranışın Sosyal Psikolojisi. İstanbul: İ. Ü. İletişim Fakültesi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10