(.2120ø.*g5h1h0 7h5.ø<(&80+85ø<(70(5.(=%$1.$6, $UDOÕN 1
Ulusal Program Türkiye, hedefleri ³8OXVDO3URJUDP ile belirlenmiú ve pek çok alanda yapõsal dönüúümü amaçlayan bir program uygulamaktadõr. 3URJUDPÕQ (NRQRPLN gqfholnohul (QIODV\RQX.DOÕFÕ %LUùHNLOGH ' ú UPHN Kamu Borç Stokunu Azaltmak Ekonomide Sürdürülebilir % \ PH2UWDPÕQÕ Tesis Etmektir. Bu süreçte, piyasa ekonomisinin güçlendirilmesi ve ekonominin rekabet gücünün artõrõlmasõ söz konusu DPDoODUDXODúDELOPHNLoLQ ]HO QHPWDúÕPDNWDGÕU%XNDSVDPGDSUogram çerçevesinde; 9 g]hoohúwluph\rox\odghyohwlq HNRQRPLGHNLD ÕUOÕ ÕQÕQD]DOWÕOPDVÕ 9 3L\DVDG ]HQOHPHLúOHYLQLQED ÕPVÕ] düzenleyici kurumlara devredilmesi, gqhpoleluqrnwd 9 g]hojlulúlpflol LQJ oohqglulophvl 9 6HUEHVWSL\DVDLúOH\LúLQLROXPVX] etkileyen hukuki engel ve iktisadi belirsizliklerin giderilmesi, 9 <DWÕUÕPRUWDPÕQÕQKHPKXNXNLKHP LNWLVDGLDoÕGDQL\LOHúWLULOPHVL 9 Sermaye hareketlerinin tam olarak serbestleútirilmesi ve yabancõ sermaye yatõrõmlarõnõn teúvik edilmesi hedeflenmektedir. =DPDQ]DPDQ,0)SURJUDPÕRODUDNGDDGODQGÕUÕODQX\JXODQPDNWDRODQLVWLNUDUSURJUDPÕDVOÕQGD'37 QLQ\ÕOOÕN SURJUDPODUÕQGD\LQH'37WDUDIÕQGDQKD]ÕUODQDQ³.DWÕOÕPgQFHVL(konomik Program Raporu nda ve nihayet Hükümet WDUDIÕQGDQRQD\ODQDQ³8OXVDO3URJUDP GDoRNGDKDJHQLúELUWDVDUÕPGDoHUoHYHVLoL]LOPLúRODQXOXVDOQLWHOLNWHELUSURJUDPGÕU 2
Ulusal Program Ekonomik öncelikler kapsamõnda, IL\DWLVWLNUDUÕQÕ VD ODPDN, kendi QFHOL LQLQ\DQÕVÕUD programdaki di er hedeflerin gerçekleútirilebilmesi için de bir QNRúXOYH]RUXQOXOXNWXU. 8OXVDO3URJUDPYHULLNHQSDUDYHNXUSROLWLNDODUÕDúD ÕGDNL esaslar çerçevesinde yürütülmektedir. 9 )L\DWLVWLNUDUÕQÕQ VD ODQPDVÕ0HUNH] %DQNDVÕ QÕQ QFHOLNOLKHGHIL olarak EHOLUOHQPLúWLU 9 Para politikasõ, kõsa dönemde enflasyonu düúürmeye, orta vadede ise fiyat istikrarõnõ sa lamaya ve korumaya yönelik olarak sürdürülecektir. 9 \ÕOÕHQIODV\RQKHGHIL, 2004 \ÕOÕHQIODV\RQKHGHILLVHRODUDN 0HUNH]%DQNDVÕYH+ N PHWWDUDIÕQGDQ RUWDNNDUDUODEHOLUOHQPLúWLUø]OH\HQ\ÕOODUGD ise $% \HVL ONHOHULQHQIODV\RQ RUDQODUÕQÕQ RUWDODPDVÕQDG ú U OPHVL KHGHIOHQPHNWHGLU. 9 Gerekli QNRúXOODUROXúWX XQGD, Merkez BankasÕ HQIODV\RQ KHGHIOHPHVLUHMLPLQHJHoHFHNWLU. Teknik alt yapõsõnõ KD]ÕUODPÕúWÕU 9 3DUDSROLWLNDVÕQÕQEXúHNLOGH belirlenmesi, AB ye üyelik sürecinde 0DDVWULFKWNULWHUOHULQHX\XP VD ODPD KHGHILLOHGHED ODQWÕOÕGÕU %XV UHoD\QÕ]DPDQGDHQIODV\RQXQ $%RUWDODPDVÕQD\DNODúWÕUÕOPDVÕQÕGD beraberinde getirecektir. 9 'DOJDOÕ NXU rejimi uygulamasb V UG U OHFHNWLU. Döviz kuru piyasada arz ve talebe göre belirlenecek, ancak Merkez Bankasb döviz kurunun uzun dönem seviyesini etkilemeden, VDGHFHDúÕUÕ GDOJDODQPDODUD yönelik P GDKDOHde bulunabilecektir. Döviz UH]HUYOHULQLDUWÕUPDNLoLQúHIIDI \ QWHPOHUOHJHUoHNOHúWLUHFH LG YL] DOÕPLKDOHOHULEXQXQGÕúÕQGDGÕU 9 Makro ekonomik istikrarbn kalbcb hale gelmesi ile birlikte, 7 UNOLUDVÕQÕQ GDOJDOÕ NXUUHMLPL DOWÕQGD LVWLNUDUOÕ ELU VH\LUND]DQPDVÕ KHGHIOHQPHNWHGLU. 3
Ulusal Program (NRQRPLNLVWLNUDUSURJUDPÕLOHLOJLOLYH8lusal Programda net bir úekilde ifadesini bulan unsurlara baktõ ÕmÕzda, EXJ QKDQJL QRNWD\DJHOGL LPL]LJ UPHN ve hedeflere ulaúabilmek için QHOHU\DSPDPÕ]JHUHNWL LQL tespit etmek son derece önemlidir. )L\DWøVWLNUDUÕ Kamu Borç 6WRNXQXQ$]DOWÕOPDVÕ Sürdürülebilir Büyüme 6RQXoODUDOÕQPD\D EDúODQPÕúWÕU Bundan sonra, 9 Verimlilik 9 ø\l< QHWLúLP 9 <DEDQFÕ6HUPD\H NRQXODUÕQGDLOHUOHPHND\GHGLOPHOLGLU 4
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme YH\ÕOODUÕQGDJ VWHULOHQJ oo E \ PHSHUIRUPDQVÕ \ÕOÕQGDGD GHYDPHGHFHNWLU 723/$0<857ødø7$/(39(*6<ø+ <ÕOÕ 125000 Tahmin % 3 Toplam Yurtiçi Talep *HUoHNOHúPH % 7.8 115000 <ÕOÕøON$\ 105000 *6<ø+IL\DWODUÕ\OD *HUoHNOHúPH % 5.2 'HVWHNOH\LFLXQVXUODU 95000 9 økudfdw 7RSODP<XUWLoL7DOHS 7 NHWLP+DUFDPDODUÕ*66626WRN'H LúPHVL 9 Özel sektör 85000 93Q4 94Q2 94Q4 95Q2 95Q4 96Q2 96Q4 97Q2 97Q4 98Q2 98Q4 99Q2 99Q4 00Q2 00Q4 01Q2 01Q4 02Q2 02Q4 03Q2 <XUWLoLWDOHSDUWÕúÕ*6<ø+ DUWÕúÕQÕQDOWÕQGDNDOPÕúWÕU 9 g]hovhnw UHGD\DOÕE \ PHQLQ - økudfdwwdduwõúõq - 6DQD\L UHWLPLQGHDUWÕúÕQ 9 )LQDQVSL\DVDODUÕQGDLVWLNUDUÕQYHHNRQRPLGHDUWDQ güvenin 9 5HHOIDL]RUDQODUÕQGDD]DOPDQÕQ 9 9HULPOLOLNDUWÕúÕQÕQ E \ PH\LGHVWHNOHPHVLEHNOHQPHNWHGLU 9 Kamu sektöründe önemli oranda küçülmenin 9 7 NHWLPKDUFDPDODUÕQGDNLVÕQÕUOÕDUWÕúÕQ HQIODV\RQLVWEDVNÕROPDPDVÕQÕQ 9 øvwlkgdprudqõqõqg ú NROPDVÕQÕQ \XUWLoLWDOHELNRQWURODOWÕQGDWXWPDVÕ EHNOHQPHNWHGLU 9 9HULPOLOLNDUWÕúÕQÕQGHYDPHWPHVL 9 < QHWLúLPJ VWHUJHOHULQGHL\LOHúPH 9 1LWHOL LGH LúHQ\DEDQFÕVHUPD\H V UG U OHELOLUE \ PH\LWHPLQHGHFHNWLU 5
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme % \ PHEHNOH\LúOHULLVWLNUDUSURJUDPÕQÕQE \ PHWDKPLQLQLQ VW QGHVH\UHWPHNWHGLU 6 5.4 1DVÕO " 5 5.0 5.2 5.3 5.2 5.3 9 7 UNOLUDVÕYHG YL]SL\DVDODUÕQGD J UHOLLVWLNUDUVD ODQPÕúWÕU 4.9 9 Ekonomik veriler öngörülenden 5 4 4.4 4.1 4.4 4.5 GDKDL\LJHUoHNOHúPLúWLU 9 * YHQRUWDPÕROXúPD\D EDúODPÕúWÕU <ÕOÕ 4 3.6 3.7 Tahmin % 5 3 3.2 %HNOH\LúOHU Oca.03-1 Mar.03-1 Nis.03-1 May.03-1 Haz.03-1 Tem.03-1 Agu.03-1 Eyl.03-1 Eki.03-1 Kas.03-1 Ara.03-1 Nisan % 3.2 $UDOÕN % 5.4 6
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme 7$/(%ø(7.ø/(<(181685/$5 ELU QFHNL\ÕOÕQD\QÕG QHPLQHJ UH\ ]GHGH LúLP Dahilde Kredi Tüketici Otomotiv økudfdw $OÕQDQ.DUWODUÕ Kredileri 6DWÕúÕ KDV )DL]'ÕúÕ% WoH +DUFDPDVÕ 2001-Q1 8,9 55,7-61,9 22,2 2001-Q2 13,5 55,3 0,9 32,8-71,1 43,8 2001-Q3 13,7 32,8-38,6 62,4-73,3 45,2 2001-Q4 15 12,9-49 91,7-71,2 49,7 2002-Q1 8,1 17,1-45,2 74,9-62 90,4 2002-Q2 4,2 30,7-24,9 81,3-16,7 65 2002-Q3 18,9 45,2-2,9 57,8-3,5 60,8 2002-Q4 16,5 64,8 25,6 36,5 27 61,8 2003-Q1 31,3 73,3 62,8 35,5 177,7 39 2003-Q2 33,0 70,7 68,1 34,9 72,4 35,6 Tem.03 32,0 65,4 85,6 38,8 104,9 39,8 $ X 25,1 69,4 102,9 36,7 131,0 34,3 Eyl.03 24,1 68,5 123,0 32,3-35,3 Eki.03-66,1 151,3 - - 25,6 øwkdodw h5(7ø0$57,ù,1,'(67(./(<ø&ø*g67(5*(/(5 EFT 'RODúÕP +Õ]Õ $oõodqùlunhw 6D\ÕVÕ 'D\DQÕNOÕ 7 NHWLP0DOÕ Üretimi* Kapasite.XOODQÕP 2UDQÕ Protestolu Senet 6D\ÕVÕ 7DUÕP'ÕúÕ øvwlkgdp ELQNLúL 2001-Q1-4.8 3.34 18.1-8.4 69.8-2.6 12953 2001-Q2-30.1 2.36-19.7-26.1 69.9 7.9 12905 2001-Q3-27 2.43-11.4-17.9 71.1-11.4 13200 2001-Q4-30.1 2.47-26.2-1.8 72.8-19.7 13310 2002-Q1-3.9 2.53-7.3 29.6 73.8-40.8 13181 2002-Q2 25.7 2.56 17.1 70.9 75.9-46.4 14013 2002-Q3 29.8 2.39 9.8 65.1 77.1-35.7 14125 2002-Q4 44.3 2.39 1.7 49.1 74.9-25.9 14040 2003-Q1 37.4 2.34-2.1 15.2 75-28.4 13605 2003-Q2 31.8 2.42-4.5 12.3 78-9.4 13695 Tem.03 34.6 2.46 14.9-80 -9.1 - $ X 31.6 2.35 12.4-79.1 3 - Eyl.03 36.2 2.38 19.1-83.6-2.3 - Eki.03-2.37 - - 80.8 13.9 - %LU QFHNL\ÕOÕQD\QÕG QHPLQHJ UH\ ]GHGH LúLP.D\QDN'ø(7&0%26'0DOL\H%DNDQOÕ Õ+D]LQH 7
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme 6DQD\L UHWLPLLOHLOJLOLYHULOHUE \ PHKHGHILQLGR UXODUQLWHOLNWHGLU 120 115 110 105 100 95 90 85 80 6$1$<øh5(7ø0(1'(.6ø (1997= 100) 02-00 04-00 06-00 08-00 10-00 12-00 02-01 04-01 06-01 Toplam Sanayi Üret imi 08-01 10-01 12-01 02-02 04-02 06-02 08-02 10-02 12-02 0HYVLPVHOOLNWHQ$UÕQGÕUÕOPÕú6h( yüzde 85 80 75 70 65 01-00.D\QDN'ø( 03-00 05-00 07-00 09-00 11-00 01-01 03-01 05-01 07-01 09-01 11-01 01-02 03-02 05-02 07-02 09-02 11-02 01-03 03-03 02-03 04-03 06-03 08-03 10-03 6DQD\LhUHWLP(QGHNVL6h( 9 (NLP GHDUWÕú VRQUDVÕQGDHQGHNVLQJHUHNRULMLQDO gerekse mevsimsellikten DUÕQGÕUÕOPÕúGH HUL2FDN GHQ beri en yüksek seviyededir..$3$6ø7(.8//$1,0, 05-03 07-03 09-03.DSDVLWH.XOODQÕPÕ 9 Ekim 2003 de % 80.8 9 Özel sektör, Ekim 2003 de % 81.3, Haziran 1998 den beri en yüksek seviye. 8
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme 120 100 723/$0',ù7ø&$5(7+$&0ø øwkdodwøkudfdw 'ÕúWLFDUHWYHULOHUL 80 60 40 9 7RSODPGÕúWLFDUHW hacminin ilk defa 100 PLO\DUGRODUÕJHoPHVL 20 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 tahmin yüzde 70 ø+5$&$7ø7+$/$7*6<ø+ (2002) 66.0 beklenmektedir. 9 Söz konusu veriler 60 50 40 30 46.0 24.3 30.1 34.0 51.4 26.5 Türkiye nin küresel ekonomiyle E W QOHúPHNWH 20 ROGX XQX 10 0 Türkiye Brezilya Meksika Arjantin Kore "! Peru \DQVÕWPDNWDGÕU 9
' $& Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme ø7+$/$7%ø/(ù(1/(5ø1ø1723/$0ø7+$/$7ødø1'(.ø3$<, $\OÕN. P ODWLI 30 25 6HUPD\H0DOODUÕ $UD0DOODUÕ %& #$ 76 74 'ÕúWLFDUHWHGDKD\DNÕQGDQ EDNÕOÕQFD 72 9 $UDPDOODUÕLWKDODWÕQGDKÕ]OÕELUDUWÕú 20 70 9 7 NHWLPPDOODUÕLWKDODWÕQGDVÕQÕUOÕELUDUWÕú yüzde 15 68 66 øwkdodwõq\ Q 10 9 Üretim 7 NHWLP0DOODUÕ 64 9 økudfdw 5 62 01-94 07-94 01-95 07-95 01-96 07-96 01-97 07-97 01-98 07-98 01-99 07-99 01-00 07-00 01-01 07-01 01-02 07-02 01-03 07-03 10
( ( 16+ 3& Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme ',ù7ø&$5(7+$''ø 1.0 115 'Õú7LFDUHW+DGGLVD HNVHQ 0.9 'ÕúWLFDUHWKDGGL(\O O GHQ 105 0.9 EHUL\ NVHOPHH LOLPLQGHGLU 0.9 95 85 øwkdodw)l\dw(qghnvl økudfdw)l\dw(qghnvl 0.9 0.9 0.8 9 økudfdwil\dwoduõlwkdodwil\dwoduõqgdq daha iyi bir performans J VWHUPLúWLU 75 0.8 01-01 07-01 01-02 07-02 01-03 07-03 300 275 250 *(/ø57ø&$5(7+$''ø Gelir ticaret haddi Temmuz 2003 itibariyle tarihinin en yüksek seviyesindedir. 225 200 175 150 125 01-01 03-01 05-01 07-01, *+ ) 09-01 11-01 01-02 03-02 35$ 4 4 34, 12 0 / -. -. -&+ & 05-02 07-02 09-02 11-02 01-03 03-03 05-03 07-03 t Haddi= (ihracat fiyat endeksi x ihracat miktar endeksi) / ithalat fiyat endeksi 76, + & 9 %XL\LOHúPH VDGHFHLKUDFDWÕPÕ]ÕQGH LOUHHO RODUDNGÕúWLFDUHWJHOLULPL]LQGH DUWWÕ ÕQÕ EXDUWÕúÕQhONHPL]LQHNRQRPLN ND]DQFÕQDNDWNÕ\DSDFD ÕQÕ göstermektedir. 11
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme %DQNDFÕOÕNVHNW U Q QE \ PH\HNDWNÕVÕKHQ ]LVWHQHQG ]H\GHROPDPDNOD EHUDEHUDUWPDNWDGÕU 1600 5((/7h.(7ø&ø.5('ø/(5ø9(.5('ø.$57/$5,(1'(.6ø (TÜFE, 1994= 100) 1400 1200 1000 Tüketici Kredileri.UHGL.DUWODUÕ 9%DQNDFÕOÕNVHNW U Q Q toplam kredi hacminde 800 600 belirgin bir canlanma 400 görülmemekle beraber, 200 06-00 10500 10-00 02-01 06-01 10-01 02-02 %$1.$&,/,.6(.7g5h5((/.5('ø+$&0ø(TEFE, 1994= 100) 06-02 10-02 02-03 06-03 10-03 öncü gösterge olan tüketici kredileri ve kredi 9500 NDUWODUÕUHHORODUDNDUWÕú 8500 7500 01-99 03-99 05-99 07-99 09-99 11-99 01-00 03-00 05-00 07-00 09-00 11-00 01-01 03-01 05-01 07-01 09-01 11-01 01-02 03-02 05-02 07-02 09-02 11-02 01-03 03-03 göstermektedir. 05-03 07-03 09-03 6500 5500 4500 3500 96HNW UHLOLúNLQUHIRUPODUÕQ aksamadan sürdürülmesi E \ N QHPWDúÕPDNWDGÕU Kaynak: TCMB 12
9! 7 Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme ùø5.(7/(56(.7g5h.æ5/,/,./$5, ø0.% <(.27( 8 6 4 2 0-2 -4 30 25 20 15 10 5 0-5 1HW.kU1HW6DWÕúODURUDQÕ 1998 1999 2000 2001 2002 Q2 2003 Q2 9HUJLgQFHVL.kUg].D\QDNODU2UDQÕ 9ùLUNHWOHUVHNW U Q Q NkUOÕOÕNRUDQODUÕQGDNUL] VRQUDVÕQGDKÕ]OÕELU L\LOHúPHH LOLPL görülmektedir. 9Bu, ileriye dönük olarak son derece olumlu bir JHOLúPHGLU -10! 8 1998 1999 2000 2001 2002 Q2 2003 Q2 8 13
OC A AO L???I?QI AO MH A C = :? I?F? X AO O A O? W L L? O? A U? 14 K A BH? I T ^ _ AC OC A LQ TO T F ]T B \\[ Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme *LGLúDWLOHLOJLOLEHNOH\LúOHUGHROXPOXGXU gqf * VWHUJHOHU(QGHNVL (.2120ø.)$$/ø<(7(ø/øù.ø1g1&h*g67(5*('(95(/(5ø 110 (MBÖNCÜ-SÜE) 105 9.DVÕP GH 100 9 1LVDQD\ÕQGDEDúOD\DQ\ NVHOLú evresi devam etmektedir. 95 5HHO.HVLP* YHQ(QGHNVL 90 9.DVÕP GH 85 9 Nisan 2003 den itibaren yüksek seviyelerdedir. 80 11-03 09-03 07-03 05-03 03-03 01-03 11-02 09-02 07-02 05-02 03-02 01-02 11-01 09-01 07-01 05-01 03-01 01-01 MBÖNCÜ- \ÕOÕE \ PHWDKPLQLQLQ JHUoHNOHúPHPHVLLoLQELUVHEHS \RNWXU JTI AL A R AM AZ JNC ECV JOI EC C AM D? E? OHSR AX F EH AV AM A AY R BHSR JNC ECV P? A@ DK? L N? F AF EL KHI G EH JE? B H E? L XQ JO?I HSR HI JL A? Q D? ECF EF EL AB >?@ ;< AM A R JNC ECV DI 5((/.(6ø0*h9(1(1'(.6ø 120 110 øojlolj VWHUJHOHUHEDNÕOGÕ ÕQGD HNRQRPLQLQ\ÕOÕQGDGDEHQ]HU ELUSHUIRUPDQVJ VWHUPHVL EHNOHQPHNWHGLU 100 90 80 70 %X\DSÕQÕQV UPHVLLoLQEXQGDQ E \OHHNRQRPLSROLWLNDODUÕ QFHOLNOL ROPDN ]HUHW PSROLWLNDODUÕQWDOHEL DUWÕUÕFÕGH LO DU]ÕWHúYLNHGLFL QLWHOLNWHROPDVÕJHUHNPHNWHGLU 60 50 11-03 09-03 07-03 05-03 03-03 01-03 11-02 09-02 07-02 05-02 03-02 01-02 11-01 09-01 07-01 05-01 03-01 01-01 11-00 09-00 07-00 05-00 03-00 01-00 e etmektedir. P? G H OOH AB BC JAB EAM EAV ECI JP?? JQ C B
d<b Ja? `?V B Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme 1LoLQ9HULPOLOLN" düzey 140 130 120 110 100 6 UG UHELOLUYHD\QÕ]DPDQGD\ NVHNE \ PHKÕ]ODUÕQDXODúPDNLoLQYHULPOLOLNDUWÕúÕ JHUHNPHNWHGLU ø0$/$76$1$<ø.,60ø9(5ø0/ø/ø.(1'(.6ø ddoõúõodq6ddw%dúõqd ddoõúdq.lúl%dúõqd 9 øpdodwvdqd\lnõvpõyhulpololnhqghnvlqlqvrq G QHPOHUGHGDKDKÕ]OÕDUWWÕ ÕJ U OPHNWHGLU Bununla birlikte, sürdürülebilir yüksek büyüme KÕ]ODUÕQDXODúPDNLoLQHNRQRPLGHW P VHNW UOHUGHYHULPOLOL LQoRNGDKD VW G ]H\OHUHoÕNDUÕOPDVÕ ve sürdürülebilir bir QLWHOLNND]DQPDVÕúDUWWÕU Yüzde 10 8 6 4 2 90 80 1997Q1 1997Q3 1998Q1 1998Q3 1999Q1 1999Q3 2000Q1 2000Q3 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 YIILIK ORTALAMA BÜYÜME, BÜYÜME ÖNGÖRÜSÜ VE BÜYÜMEYE KATKI Verimlilik øúj F Sermaye 9 ' Q\D%DQNDVÕ ONHJUXSODUÕLWLEDUL\OH\DSWÕ Õ JHOHFHN\ÕOOÕNE \ PHWDKPLQOHULQGH YHULPOLOLNDUWÕúÕQÕQE \ PHQLQ QHPOLELU XQVXUXKDOLQHJHOHFH LQL öngörmektedir. 9 2UWDYHX]XQYDGHGHLQVDQND\QD ÕYH WHNQRORMLG ]H\LQGHNLLOHUOHPHLOH VD ODQÕODELOHFHNRODQYHULPOLOLNDUWÕúÕ NÕVDYDGHGHRUJDQL]DV\RQYHLúHW G odoõúpdoduõvrqxfxqgd DUWÕUÕODELOPHNWHGLU 0-2 -4-6 1990-2000 2005-2015 1990-2000 2005-2015 1990-2000 2005-2015 1990-2000 2005-2015 Yüksek Gelirli Ülkeler J? c? B F H? Tb BV Ja? `?V B 'R X$V\D3DVLILN 'R X$YUXSD2UWD$V\D Latin Amerika 9 0LOOL3URG NWLYLWH0HUNH]L.2%ø OHULoLQ VDGHFHLúHW G NDSVDPÕQGD\ QWHPVHO YH UJ WVHOL\LOHúPHOHULOH OLNELU YHULPOLOLNDUWÕúÕVD ODQDELOHFH LQL KHVDSODPÕúWÕU 15
n f r s l f r r f q f p i o f n m i l i k j g i h f g f e JF KC AB AM AL {B OC? BMH N? GCI AF^ A@ < 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 1LoLQø\L< QHWLúLP" øvudlo Yunanistan Kore Fransa øwdo\d ABD Japonya Hong Kong Slovenya øuodqgd Portekiz Norveç øvylouh Danimarka ø]odqgd øvyho Hollanda Almanya Singapur Y. Zelanda Meksika Çek C. 5000 Venezuela Macar. Türkiye ùlol Rusya Romanya Malezya Polonya Belarus Endonezya Bulgar. 0 Çin -8-6 -4-2 0 2 4 6 8 10 12 14 =D\ÕI< QHWLúLP GAL Y Nx w? = AV x wu uv c t J? c? B F HSR? Tb BV Ja? `?V B 2 (.2120ø.3(5)250$169(<g1(7øùø0 (2002) = V KAIy A AF z z:v JAM A V= Cx _ AZ * oo < QHWLúLP.DPXNHVLPLQGH\ QHWLúLPGH önemli unsurlar ùhiidioõn Hesap verebilirlik Hizmetlerin kalitesi <ROVX]OXNODUÕQ QOHQPHVL +XNXNXQ VW QO Q QWHVLVLYH Siyasal istikrar 6 ]NRQXVXXQVXUODUÕQHNRQRPLN SHUIRUPDQVLOHRODQLOLúNLVLQH EDNWÕ ÕPÕ]GDNDUúÕPÕ]DúXúHNLOGH ELUWDEORoÕNPDNWDGÕU 9 3L\DVDHNRQRPLVLQLQKDNLPROGX X GHPRNUDWLN ONHHNRQRPLOHULQGHNLúL EDúÕQDPLOOLJHOLULOH\ QHWLúLP DUDVÕQGDD\QÕ\ QO J oo ELULOLúNL ROGX XLIDGHHGLOPHNWHGLU 9 %X ONHHNRQRPLOHULQGH\ QHWLúLP J VWHUJHOHULQHNDGDUJ oo LVHNLúL EDúÕQDPLOOLJHOLURRUDQGD\ NVHNWLU 9 'ROD\ÕVÕLOHL\L\ QHWLúLPJ oo ELU HNRQRPLNSHUIRUPDQVDXODúPDNLoLQ hayati bir unsurdur. 9 Bu analizde 7 UNL\H\ÕOÕ LWLEDUL\OHROGXNoDDOWVÕUDODUGDGÕU 16
ƒ ˆ ƒ 7 UNL\H GHø\L< QHWLúLP 2.0 1.5 1.0 <g1(7øùø0*g67(5*(/(5ø (2002) < QHWLúLPLQXQVXUODUÕLWLEDUL\OHGDKD D\UÕQWÕOÕEDNWÕ ÕPÕ]GD7 UNL\H, son G QHPOHUGHJ U OHQL\LOHúPH\H UD PHQJHoPLúWHNLN W SHUIRUPDQVÕ QHGHQL\OH\ÕOÕLWLEDUL\OHEHQ]HU ONHOHULQROGXNoDJHULVLQGHGLU 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-2.0 %XOJDULVWDQ %UH]LO\D ùlol dlq dhn&xp VL\DVDODoÕNOÕNYHKHVDSYHUHELOLUOLN devlet hizmetlerinin kalitesi KXNXNXQ VW QO Kaynak: D. Kaufmann, A. Kraay and M. Mastruzzi, 2003, Dünya Bank 1996- Ž Ž~ šœ 0DFDULVWDQ *.RUH } ƒ } }~ 0HNVLND 3RORQ\D 5RPDQ\D 7 UNL\H siyasal istikrar PHY]XDWYHG ]HQOHPHOHULQHWNLQOL L \ROVX]OXNODUÕQ QOHQPHVL Œ Š Ž ƒ 1HGHQ7 UNL\HN W ELUSHUIRUPDQV J VWHUPLúWLU" 9 \ÕOGÕU süregelen yüksek HQIODV\RQ YH\DUDWWÕ ÕWRSOXPVDOWDKULEDW 9 0DNURHNRQRPLNLVWLNUDUVÕ]OÕN ' ú NYHR\QDNE \ PH < NVHNNDPXPDOL\HVLDoÕ Õ 9 <DSÕVDOG Q ú PV UHFLQGHJHFLNPH 9 3ROLWLNDX\JXODPDODUÕQGDLVWLNUDUVÕ]OÕN Büyümenin sürdürülebilir nitelik ND]DQPDVÕYHJHUHN\XUWLoLJHUHNVH \XUWGÕúÕ\DWÕUÕPFÕODUDoÕVÕQGDQ VD OÕNOÕELU\DWÕUÕPRUWDPÕQÕQ ROXúWXUXODELOPHVLLoLQEXXQVXUODUGD L\LOHúPHVD ODQPDVÕJHUH LVRQ derece nettir. 17
Yüksek ve Sürdürülebilir Büyüme 1LoLQ<DEDQFÕ6HUPD\H" 'R UXGDQ\DEDQFÕ\DWÕUÕPÕGHVWHNOH\LFLRUWDPÕQVD ODQPDVÕ\XUWLoLWDVDUUXI DoÕ ÕQÕQNDSDWÕOPDVÕLoLQúDUWWÕU 25 23 21 19 17 15 723/$0<857ødø7$6$558)/$5,1*60+ <(25$1, 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 9 Türkiye NURQLNWDVDUUXIDoÕ Õ \DúD\DQELU ONHGLU6RQ\ÕOODUGDNL\ NVHNUHHOIDL]OHUH UD PHQ\XUWLoLWDVDUUXIODUÕQ*60+ \D RUDQÕ DUWPDPÕúWDPWHUVLQHD]DOPÕúWÕU 9.ÕVDG QHPGHhONHQLQJHOLU\DUDWPD SRWDQVL\HOLQLYHWDVDUUXIH LOLPLQLDUWÕUPDN ]RUGXU%X\ ]GHQQLVSHWHQGDKDNÕVDELU zaman süresinde, sürdürülebilir yüksek E \ PHKÕ]ODUÕQDXODúPDNLoLQWDVDUUXIDoÕ ÕQÕ GR UXGDQ\DEDQFÕ\DWÕUÕPLOHNDSDWPDNúDUWWÕU 9 Bu konudaki çabalar umut vericidir. 'R UXGDQ\DEDQFÕ\DWÕUÕPDoÕVÕQGDQ ]HOOLNOH NDPX\ QHWLúLPJ VWHUJHOHULQGHL\LOHúPH VD ODQPDVÕVRQGHUHFH QHPOLGLU %XQGDQVRQUDUHHOHNRQRPLLOHLOJLOL\DSÕOPDVÕJHUHNHQOHUHNRQRPL\HGDKDX]XQELUEDNÕú DoÕVÕQGDQEDNPDNYHIL\DWLVWLNUDUÕQÕQVD ODQGÕ ÕELURUWDPGDYHULPOLOLN, \DEDQFÕ VHUPD\H ve \ QHWLúLP J VWHUJHOHULQGHG Q\DVWDQGDUWODUÕQDHULúHUHNV UG U OHELOLU \ NVHNE \ PHKÕ]ODUÕQD XODúPDNWÕU 18
)ø<$7ø67ø.5$5, 19
à  Á À ¾ ¾ ½ ÔÑ ¹ µ ««««««««ÅÂ Ã Ä Ürdün ¼» º Jap. Í ÑÓÐ Ò Ÿ Ð Danimarka Çin Tayvan Kore Malezya ABD Venezu. Almanya «Ñ Í ÎŸÏÐ «Vietnam Sudan Ì ÉÊË ÆÇÈ Bolivya «««Peru ²³ ± Arjantin «)L\DWøVWLNUDUÕ 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQWHPHOKHGHILIL\DWLVWLNUDUÕQÕVD ODPDNYH V UG UPHNWLU Hin. Kosta R. Meksika Uruguay 6RQXo 6RQ<ÕOGD' Q\D(NRQRPLOHULQGH 2UWDODPD% \ PH± 2UWDODPD(QIODV\RQ ªª ž žÿ ««Brezilya Nikaragua «9 )L\DWLVWLNUDUÕLOHE \ PHELUELULLOHoHOLúPH])L\DWLVWLNUDUÕ, sürdürülebilir büyüme için gerekli bir QNRúXOGXU «3DUDSROLWLNDVÕQÕQJHYúHWLOHUHNE \ PH RUDQODUÕQÕQKÕ]ODQGÕUÕODFD Õ\DQÕOJÕVÕYDUGÕU %X\DQÕOJÕHUNHQLNWLVDWOLWHUDW U ohuohyhvlqgh 9 Statik bir ortamda 9 ' ú NHQIODV\RQDVDKLS ONH UQHNOHULoHUoHYHVLQGHYH 9.ÕVDYDGHLoLQ \DSÕODQDQDOL]OHUGHJHoHUOLGLU 2\VD OHUGHQVRQUDJHOLúHQPRGHOOHUYHX]XQ G QHPDQDOL]X\JXODPDODUÕVRQXFXQGD 9 < NVHNHQIODV\RQRUDQODUÕQGD SDUDSROLWLNDVÕQÕQJHYúHWLOPHVLLOHX]XQYDGHGH 9 VDGHFHHQIODV\RQXQDUWDFD Õ 9 büyümenin ise enflasyondan kaynaklanan belirsizlik QHGHQL\OHG úhfh L ifade edilmektedir. 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQ QFHOL LIL\DWLVWLNUDUÕGÕU0HUNH]%DQNDVÕV UG U OHELOLUE \ PHYHLVWLKGDPDUWÕúÕQÕIL\DW LVWLNUDUÕQÕVD OD\DUDNGHVWHNOHU 6DGHFHIL\DWLVWLNUDUÕQÕQVD ODQGÕ ÕGL HUELULIDGHLOHHQIODV\RQXQ\ ]GH XQDOWÕQGDROGX X ONHOHUGHSDUD SROLWLNDVÕQÕELUD]JHYúHWHUHNE \ PH\HNDWNÕVD ODPDNP PN QG U 20
)L\DWøVWLNUDUÕ 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQWHPHOKHGHILIL\DWLVWLNUDUÕQÕ VD ODPDNYHV UG UPHNWLU 7h)(+('()9(*(5d(./(ù0(/(5 9 Enflasyon hedefi Hükümet ile 45 birlikte saptanmakta, bu hedefi JHUoHNOHúWLUPH\H\ QHOLNSDUD 40 35 30 +HGHI *HUoHNOHúPH SROLWLNDVÕX\JXODPDODUÕLVH0HUNH] %DQNDVÕWDUDIÕQGDQ<DVDVÕLOH EHOLUOHQPLúHVDVODUoHUoHYHVLQGH ED ÕPVÕ]ELUELoLPGH X\JXODQPDNWDGÕU 25 20 15 10 5 +HGHI *HUoHNOHúPH øon2q%lu$\ 6 ].RQXVX8\JXODPDODU 6RQUDVÕQGD 9 \ÕOÕQGDW NHWLFLIL\DW enflasyonu %35 olan hedefin de DOWÕQGDNDOPÕúYHRODUDN JHUoHNOHúPLúWLU6 ]NRQXVXRUDQ VRQ\LUPL\ÕOÕQHQG ú N\ÕOVRQX HQIODV\RQRUDQÕGÕU 0 2002 2003 9 \ÕOÕKHGHIL GLUøONRQ ELUD\OÕNJHUoHNOHúPHLVH ROPXúWXU6 ]NRQXVXG QHPH GDKDD\UÕQWÕOÕELUELoLPGHEDNPDN gerekirse; 21
ÜÝ )L\DWøVWLNUDUÕ øon2q%lu$\ 100 90 80 70 g]hoøpdodw6dqd\l Fiyat Endeksi )ø<$7(1'(.6/(5ø ÕÖ ØØ Û ÙÖÚ ã ßàá àâ ÞÝ 9 7h)(.DVÕPD\ÕQGD\ÕOOÕNùXEDW GHQEHULHQG ú ND\OÕNED]GD\ÕOOÕN HQIODV\RQRUDQÕGÕU+D]LQH.DVÕPD\ÕHQIODV\RQXLOH GHQ EHULHQG ú N.DVÕPHQIODV\RQXGXU 'ø( 1978-79 = 100) 9 7()(.DVÕPD\ÕQGD\ÕOOÕNEkim ve.dvõpd\oduõ2fdn GHQEHULHQG ú N D\OÕNED]GD\ÕOOÕNHQIODV\RQRUDQÕGÕU 60.DVÕPD\ÕHQIODV\RQX 50 40 30 TÜFE JÕGDKDULo TÜFE *HUHN7()(JHUHNVH7h)( GHD\OÕN DUWÕúODUÕQELUHUSXDQÕ, her zaman risk XQVXUODUÕRODUDNEHOLUWWL LPL]JÕGDYHWDUÕP IL\DWODUÕQGDNL DUWÕúODUGDQND\QDNODQPÕúWÕU 9 g]hoøpdodw6dqd\l)l\dwoduõ.dvõp D\ÕQGD\ÕOOÕN, Ocak 1983 den beri en G ú ND\OÕNED]GD\ÕOOÕNHQIODV\RQRUDQÕGÕU 20.DVÕPD\ÕHQIODV\RQXLOH GHQ EHULHQG ú N.DVÕPHQIODV\RQXGXU 'ø( 10 01-02 02-02 03-02 04-02 05-02 06-02 07-02 08-02 09-02 10-02 11-02 12-02 01-03 02-03 03-03 04-03 05-03 06-03 07-03 08-03 09-03 10-03 11-03 +HU ohqghnvwhnlg ú úh LOLPOHULQLQ karakteristikleri enflasyonun gelecekteki G ú úh LOLPLQLQGHELUHUJ VWHUJHVLGLU 22
çè ç ïî ðåæ ïîæ ì ïè ì ïè è ÿ ÿþ ñ ñ ñ )L\DWøVWLNUDUÕ øon2q%lu$\ 75 <,/6218(1)/$6<21%(./(<øù/(5ø 65 9 <ÕOVRQXHQIODV\RQ 55 EHNOH\LúOHUL 45 35 25 13 Puan Güvenilirlik çè äåæ Hedef % 35 5 Puan îíìë éê KHGHILQLQDOWÕQGD seyretmektedir. \ÕOVRQXHQIODV\RQ EHNOH\LúOHUL$UDOÕND\Õ 15 Hedef % 20 itibariyle % 19.1 dir. Kas. 01-1 ùxe May. 02-1 $ X Kas.02-1 ùxe May.03-1 $ X Kas. 03-1 48 38 28 18 $</,.(1)/$6<21%(./(<øù/(5ø è ÿ ÿþ ÿþ ð ì î $\OÕN(QIODV\RQ%HNOH\LúOHUL (QIODV\RQ*HUoHNOHúPHOHUL 9 D\OÕNEHNOH\LúOHULVH 2004 hedefine oldukça \DNODúPÕúWÕU D\OÕNHQIODV\RQ EHNOH\LúOHUL$UDOÕND\Õ itibariyle % 14.1 dir. 8 ù õöø ò ósô Kas.02-1 ù ûõü úó ô May.03-1 ù õü ò ósô Kas.03-1 ù ûõý úó ô May.04-1 ù õý ò ósô þ ð ì î Kas.04-1 23
)L\DWøVWLNUDUÕ %XJ QDUWÕNHQIODV\RQGDNLG ú úndoõfõelukdodopõúwõu*hohfhn dönemde de bu G ú úghydphghfhnwlu$qfdnexqgdqvrqudgd 9 *HOLUOHUYHPDOL\HSROLWLNDODUÕQGDNLGLVLSOLQLQ tavizsiz sürdürülmesi, 9 <HUHOLGDUHOHULQ gelirleri ile uyumlu politikalar izlemeleri ve kamu maliyesinde VD ODQDQGLVLSOLQLQ \DUDWWÕ ÕROXPOXHWNLOHULWHKOLNH\HDWDFDN\DNODúÕPODUGDQ NDoÕQPDODUÕ 9.DPXIL\DWD\DUODPDODUÕ SROLWLNDODUÕQÕQ KHGHIOHQHQHQIODV\RQDuyumlu ELUúHNLOGHGHYDP etmesi, 9 3URJUDPÕQYH\DSÕVDOUHIRUPODUÕQNDUDUOÕOÕNODX\JXODQPDVÕYHEXQXQVRQXFXQGD G YL]NXUODUÕQGD VD ODQDQLVWLNUDUÕQGHYDPHWPHVL 9 %HNOH\LúOHUHdikkat edilerek PDOLSL\DVDODUGDGDOJDODQPDODUD\RODoDFDNJHOLúPHOHUHL]LQ verilmemesi, 9 *HoPLú enflasyona HQGHNVOLveya ekonomik canlanma ile birlikte NkUPDUMODUÕQÕDUWÕUPD\D\ QHOLN IL\DWODPDGDYUDQÕúODUÕQÕQ RUWDGDQNDONPDVÕ 9 7 NHWLPGHJ U OHQFDQODQPDQÕQNRQWUROO bir biçimde devam etmesi ve HQIODV\RQ ]HULQGH EDVNÕ\DUDWPDPDVÕ gerekmektedir. %XKXVXVODUVD ODQGÕ ÕQGD\ÕOÕHQIODV\RQKHGHILGHWXWDFDN ve IL\DWLVWLNUDUÕVD ODQPDVÕ \ Q QGH QHPOLPHVDIHDOÕQDFDNWÕU 9 *ÕGDWDUÕPSHWUROYHHQHUMLIL\DWODUÕKHGHILoLQKHU]DPDQELU risktir. 24
Fiyat østikrarõ ' YL]NXUXVD\HVLQGHPLROGX" 9 Reel döviz kuru endeksi ve HQIODV\RQGDNLJHOLúPHOHUHELUOLNWH 7h)(<ÕOOÕN< ]GH'H LúLP 165 EDNWÕ ÕPÕ]GDVRQG QHPGHNL\DSÕQÕQ 112 Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi 7h)( 6D (NVHQ 155 145 JHoPLúWHQIDUNOÕROGX XJ U OPHNWHGLU 9 %XJ QN \DSÕGD7 UNOLUDVÕQÕQUHHO 92 135 RODUDNGH HUND]DQGÕ ÕG QHPOHUGH HQIODV\RQXQJHoPLúWHROGX XQGDQoRN 72 125 115 GDKDG ú NGH HUOHUHLQGL LVRQLNL G QHPGHLVH7 UNOLUDVÕQÕQUHHORODUDN GH HUND\EHWPHVLQHUD PHQ 52 105 HQIODV\RQGDNLG ú úh LOLPLQLQGHYDP HWWL LJ U OPHNWHGLU 95 32 85 9 %DúNDELUGH\LúOHG YL]NXUXQGDQ HQIODV\RQDJHoLúWHHVNL\DSÕQÕQ 12 01-95 07-95 01-96 07-96 01-97 07-97 01-98 07-98 01-99 07-99 01-00 07-00 01-01 07-01 01-02 07-02 01-03 07-03 75 ]D\ÕIODGÕ ÕYHHQIODV\RQGLQDPLNOHULQGH LVWHQLOHQ\ QGHELUGH LúPHROGX X J ]OHQPH\HEDúODQPÕúWÕU (QGHNVWHNLD]DOÕú7/QLQGH HUND\EÕQÕDUWÕúLVHGH HUND]DQPDVÕQÕEHOLUWLU 25
KUR 32/ø7ø.$6, 26
Kur Rejimi 7 UNL\H GHNXUUHMLPLNDSVDPÕQGDSDUDSROLWLNDVÕWDVDUÕPODUÕQD EDNWÕ ÕPÕ]GDVHUPD\HKDUHNHWOHULQHJHWLULOHQG ]HQOHPHOHUHED OÕ olarak D\UÕG QHPNDUúÕPÕ]DoÕNPDNWDGÕU S e r m a y e H a r e k e t l e r i.õvõwoõ 1- +HPIDL]RUDQODUÕKHPGHG YL] NXUODUÕNRQWUROHGLOL\RU QFHVL Serbest 2- ' YL]NXUODUÕNRQWUROHGLOL\RUIDL]RUDQODUÕ VHUEHVW3DVLISDUDSROLWLNDVÕ 2001. 3- )DL]RUDQODUÕNRQWUROHGLOL\RUG YL]NXUODUÕ VHUEHVW$NWLISDUDSROLWLNDVÕ\ÕOÕVRQUDVÕ 6RQXo6HUPD\HKDUHNHWOHULVHUEHVWLNHQKHPIDL]RUDQODUÕ KHPGHG YL]NXUXNRQWUROHGLOHPH] 27
'DOJDOÕKur Rejimi %XJ QX\JXODQPDNWDRODQNXUUHMLPLoHUoHYHVLQGH 9' YL]NXUX UHMLPLnin seçimi Hükümet ile birlikte yapõlmaktadõr. 9' YL]NXUX SROLWLNDVÕnÕn uygulanmasõ ise Merkez BankasÕ na aittir. 9Döviz kurlarõnõn düzeyini ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyiúler belirler. 9 0HUNH]%DQNDVÕX\JXODQPDNWDRODQLVWLNUDUSURJUDPÕQÕQEXDúDPDVÕQGD X\JXQELUG YL]NXUXG ]H\LDoÕNODPD\ÕX\JXQEXOPDPDNWDGÕU 9Neden? (QIODV\RQKHQ ]\HWHULQFHG úphplú\dsõvdouhirupoduwdpdpodqpdpõúwõu (NRQRPLNGH LúNHQOHU ]HULQGHNDPXPDOL\HVLSROLWLNDVÕQÕQYHEXpolitikalarla ilgili EHNOH\LúOHULQ QHPOLHWNLOHULYDUGÕU 28
"# 29 'DOJDOÕKur Rejimi 'DOJDOÕNXUUHMLPLDQODúÕOGÕPÕ" 120ø1$/'g9ø=.858(1'(.6/(5ø (1978 = 100) 150 9 'L HU ONHOHUGHGHNXUODUNÕVDG QHPGH! hem reel hem nominal olarak, 120 $úõuõgh HUND]DQPÕúWÕU 90 $úõuõgh HUND\EHWPLúWLU Uzun dönemde ise 60 Ekonomik temeller ile uyumlu seviyelerde dengeye gelmektedir. 30 01-03 01-02 01-01 01-00 01-99 01-98 01-97 01-96 01-95 01-94 01-93 01-92 01-91 01-90 01-89 01-88 01-87 01-86 01-85 01-84 01-83 01-82 01-81 01-80 01-79 01-78 5((/()(.7ø)'g9ø=.858 9 Ülkemizde de hem reel hem nominal 210 NXUODUJHoPLúWHROGX XJLELJHOHFHNWHGH 190 170 3URJUDPGDNLJHOLúPHOHUH 150 %HNOH\LúOHUH 130 Ekonominin temel göstergelerine, 3L\DVDR\XQFXODUÕQÕQGDYUDQÕúODUÕQD 110 90 70 ED OÕRODUDN\ NVHOLSG úhelohfhnwlu 50 01-78 01-79 01-80 01-81 01-82 01-83 01-84 01-85 01-86 01-87 01-88 01-89 01-90 01-91 01-92 01-93 01-94 01-95 01-96 01-97 01-98 01-99 01-00 01-01 01-02 01-03 Kaynak: Bloomberg, IFS
'DOJDOÕ.XU5HMLPL 7 UNOLUDVÕDúÕUÕGH HUOLPLGH LOPL" ' YL]NXUODUÕQÕQ ]HOOLNOHVHYL\HVLLOHLOJLOLELUGL HU QHPOLnokta ise UHHONXU HQGHNVLYHNXOODQÕPELoLPLGLU 9 Reel kur endeksi, yabancõ ülkelerde üretilen mallarõn yurtiçinde üretilen mallar cinsinden göreli fiyatõnõ yansõtan ve uluslararasõ rekabeti ölçmek için yaygõn bir úekilde kullanõlan göstergelerden birisidir. $QFDN Uzun Vade HesaplanmasÕnda ülkelerarasõ göreli fiyat de iúimleri esas alõndõ Õndan ve ancak uzun dönemde söz konusu göreli fiyat de iúimi kura yansõyaca Õndan, NÕVDG QHPGHJ U OHQKDUHNHWOHULQ kurun seviyesi ile ilgili olarak gösterge amaçlõ NXOODQÕPÕQÕQGR UXROPDGÕ Õ G ú Q OPHNWHGLU Baz YÕlÕ Reel kur endeksi, ancak ve ancak ED]\ÕOÕ GR UXVHoLOGL L]DPDQ ekonomik olarak do ru yorumlanabilmekte, seçilen baz yõlõna ba lõ olarak endeks de erleri büyük farklõlõklar gösterebilmektedir. 30
'DOJDOÕKur Rejimi 0HUNH]%DQNDVÕGDOJDOÕNXUUHMLPLDOWÕQGDG YL]NXUXQGDJ U OHbilecek DúÕUÕR\QDNOÕNODUDIL\DWLVWLNUDUÕKHGHILQLWHKOLNH\HDWWÕ Õ Oçüde, her iki \ QGHGHúHIIDIYHVÕQÕUOÕELUúHNLOGHGR UXGDQ\DGDGX\XUXYHX\DUÕODU yoluyla müdahale etmektedir. 9 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQG YL]NXUXQXG ú NWXWPDNJLELELUSROLWLNDVÕ yoktur. 9 \ÕOÕLoLQGH$%'GRODUÕQÕQ7 UNOLUDVÕVHYL\HVLQHXODúWÕ ÕG QHPGH 0HUNH]%DQNDVÕP GDKDOHGHEXOXQPDPÕúWÕU 9 Döviz kurunda daha güçlü bir istikrar 6XQLX\JXODPDODUYHP GDKDOHOHUOHGH LO 0DNURHNRQRPLNWHPHOOHULQNXYYHWOHQPHVLHNRQRPLGHNLNÕUÕOJDQOÕNODUÕQD]DOPDVÕLOH VD ODQDFDNWÕU 31
'DOJDOÕKur Rejimi (QIODV\RQJLGHUHNULVNROPDNWDQoÕNPDNWDGÕU$QFDNNXUULVNLYDUGÕU 9 Bu kur rejimi ile döviz kurundaki oynaklõ Õn arttõ Õ, 9 Artan oynaklõ Õn ihracat yapan firmalarõn satõúlarõndan elde edecekleri gelirleri belirsizleútirdi i, 9 SonrasÕnda firmalarõn üretimlerini azalttõ Õ ifade edilmektedir. %HOLUVL]OL LQNDUDUDOPDV UHoOHULQLHWNLOHGL LGR UXGXU$QFDN EHOLUVL]OL LQWHN YHHQ QHPOLND\QD ÕG YL]NXUX GH LOGLU 9 Merkez BankasÕ politika uygulamalarõ ile enflasyon gibi, orngdkdflgglyh \ QHWLOPHVLJ o ELUULVNLQ firmalar üzerinden giderek alõndõ Õ unutulmamalõdõr. 9 'DOJDOÕNXUUHMLPLDOWÕQGDSL\DVDGD RODQNXUULVNL PRGHUQELU ILUPDLoLQ göreli olarak küçük ve yönetilebilir bir risktir. 32
$ $ 'DOJDOÕKur Rejimi ' YL]NXUXULVNLQDVÕO\ QHWLOLU" 9 $VOÕQGD7 UNL\H GHULVNWHQNRUXQPDN OW U YDUGÕU. 9$QFDNEXJ QULVNOHUGH LúPLúWLU Önceki dönemlerde ekonomik kesimler, en önemli risk unsuru olan HQIODV\RQDNDUúÕG YL]H\DWÕUÕP yaparak kendilerini enflasyon riskinden ciddi bir biçimde NRUXPXúODUGÕU ønlg QHPDUDVÕQGDNLIDUN 9 ' YL]H\DWÕUÕP\DSDUDNHQIODV\RQULVNLQGHQ NRUXQPDQÕQPDOL\HWLVRQGHUHFHD]LNHQ 9 Bugün, döviz kuru riskinden korunmak için YDGHOLSL\DVDODUGDLúOHP\DSPDQÕQ bilgili olmak daha fazla emek harcamak JLELPDOL\HWLYDUGÕU 9 $UWÕNEXPDOL\HWLQ GHQPHVLQLQJHUHNWL LNDEXOHGLOPHOLGLU 9 Ekonomik kesimlerin göreli olarak küçük ve yönetilebilir bir risk olan döviz NXUXULVNLQHNDUúÕNHQGLOHULQLNRUXPD\Õ UHQPHOHULNDoÕQÕOPD]GÕr. 1DVÕO" 33
'DOJDOÕ.XU5HMLPL 1DVÕO" )LUPDODUYDUOÕNYH\ N PO O NOHULQLGLNNDWOLELUúHNLOGHG ]HQOHPHOLGLU 9DUOÕN Yükümlülük 9DUOÕN Yükümlülük <DEDQFÕSDUD FLQVLQGHQYDUOÕN! <DEDQFÕSDUD cinsinden yükümlülük <DEDQFÕSDUD FLQVLQGHQYDUOÕN <DEDQFÕSDUD cinsinden yükümlülük 9DUOÕN Yükümlülük <DEDQFÕSDUD FLQVLQGHQYDUOÕN <DEDQFÕSDUD cinsinden yükümlülük 1DVÕOHúLWKDOHJHWLUHFH L]" 9DGHOLLúOHPOHUSL\DVDODUÕQÕNXOODQDUDNILUPDODUÕQELODQoRODUÕQdaki döviz riskinden NRUXQPDODUÕJHUHNPHNWHGLU 34
'DOJDOÕKur Rejimi 9DGHOLSL\DVDODUILUPDODUDG YL]NXUXQGDNLR\QDNOÕ DNDUúÕJHQLú ELU\HOSD]HGHULVNWHQNRUXQPDHQVWU PDQODUÕVXQPDNWDGÕU %XNDSVDPGD³YDGHOLLúOHPOHU XOXVODUDUDVÕWLFDUHWWHULVNWHQNRUXQPDDPDFÕLOH \R XQELUELoLPGHNXOODQÕOPDNWDGÕU 9DGHOLLúOHPOHUQHGLU" *HQHOELUWDQÕPoHUoHYHVLQGHHQ\D\JÕQYDGHOLLúOHPOHUGHQRODQ ³9DGHOL' YL].RQWUDWODUÕ 6SRWSL\DVDGDNLLúOHPWDULKLQLDúDQYHLOHULELUWDULKWHWHVOLPL söz konusu olacak dövizin YDGHVLPLNWDUÕYHIL\DWÕQÕQEXJ QGHQEHOLUOHQHUHNV ]OHúPH\HED ODQGÕ ÕNRQWUDWODUGÕU 35
'DOJDOÕKur Rejimi 9DGHOLSL\DVDODUILUPDODUDG YL]NXUXQGDNLR\QDNOÕ DNDUúÕJHQLú ELU\HOSD]HGHULVNWHQNRUXQPDHQVWU PDQODUÕVXQPDNWDGÕU 6 ]NRQXVXLúOHPOHURUJDQL]HSL\DVDODUDUDFÕOÕ ÕLOH\DSÕODELOGLNOHULJLELKL]PHWLVD OD\DQEDQNDYH\D EHQ]HULNXUXPODULOHP úwhuldudvõqgdwdpdphqp úwhulqlqlkwl\dooduõqdj UHúHNLOOHQHELOHQELU QLWHOLNGHWDúÕ\DELOPHNWHGLU. 9DGHOL' YL]øúOHPOHUL3L\DVDVÕQÕQ*HOLúLPL6DGHFH<DWÕUÕPFÕøoLQ'H LO 7 P(NRQRPLYH3ROLWLND8\JXOD\ÕFÕODUÕøoLQGHgQHPOLøPNDQODU6XQDU 9 * VWHUJHQLWHOL LQGHELUNXURUDQÕROXúWXUDUDNNXUODUGDRUWDYDGHOLEDNÕúDoÕVÕROXúWXUXU 9 %LOJL\HGD\DOÕKDUHNHWHGLOHFH LLoLQHWNLQIL\DWROXúXPXQDNDWNÕGDEXOXQXU 9 $OWHUQDWLI\DWÕUÕPDUDoODUÕ\DUDWDUDNILQDQVDOSL\DVDODUÕQGHULQOHúPHVLQHNDWNÕGDEXOXQXU 9 6SRWSL\DVDQÕQGDKDOLNLWROPDVÕQD\DUGÕPFÕRODUDNYHG YL]WDOHELQLG ú UHUHNG YL]IL\DWODUÕQGD R\QDNOÕ ÕD]DOWÕU 9 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQJHOHFHNWHNLG YL]LKWL\DFÕKDNNÕQGDILNLUVDKLELROPDVÕQDYHUH]HUY\ QHWLPLQH \DUGÕPFÕROXU 9.XUULVNLDOPDNLVWHPH\HQ\DEDQFÕ\DWÕUÕPFÕQÕQYDGHOLSL\DVD\ÕNXOODQPDVÕ\ODG YL]NXUXQXQIDL]OHU ]HULQGHNLEDVNÕVÕQÕQD]DOPDVÕQÕGHVWHNOHU 36
**( 9 8 /@ 4 *&1 9 0:( *(+ =( 9 (7 <18 ( /4; 4' *,( ( ' ( '8 *&1 *& + **( 9 8 /@ ( '8 *(+ =( / <1 *0 9 9 ( *8 ;4' 7 8 GFFE 49 BC 01 'DOJDOÕ.XU5HMLPL 9DGHOLSL\DVDODUILUPDODUDG YL]NXUXQGDNLR\QDNOÕ DNDUúÕJHQLú ELU\HOSD]HGHULVNWHQNRUXQPDHQVWU PDQODUÕVXQPDNWDGÕU 100% 80% 60% 40% 20% 0% 'h1<$'$63279(9$'(/ø3ø<$6$/$5,1øù/(0+$&ø0/(5ø1ø1723/$0øù/em +$&0ø1'(.ø3$<, Spot Piyasa Vadeli Piyasa 1989 1992 1995 1998 2001 7 UNL\H 9 Dünyada zaman içinde YDGHOLSL\DVDODUÕQW UHY U QOHULúOHPKDFPLVSRW SL\DVDODUÕQLúOHPKDFPLQL DúDUNHQhONHPL]GHEXRUDQ VRQGHUHFHG ú NELU seviyededir. 9 Aynen enflasyonla P FDGHOHGHROGX XJLEL ³EL]GHROPD] ³VÕUDVÕGH LO GHQLOPHVLQLQDQODPÕ\RNWXU 68 *+ 4+ >(? *& /46 + *0 *47 8 *: 4 49 98 =8 1 A 47 4) 46 45 *,23 & /01 '&,(.- ( *(+ )( %&' Kaynak: BIS 4D /47 & Kaynak: TCMB 0: (7 8 68 *+ =8 1 A 37
DalgalÕ Kur Rejimi 9DGHOLSL\DVDODUILUPDODUDG YL]NXUXQGDNLR\QDNOÕ DNDUúÕJHQLú ELU\HOSD]HGHULVNWHQNRUXQPDHQVWU PDQODUÕVXQPDNWDGÕU 7$5ø+ø1'(.ø9$'(/ø.85/$5 2500000 UT TT S O RQ NPO KLM J HI 9 Oysa, Ülkemizde döviz üzerine vadeli piyasalarõn altyapõsõ hazõrdõr. 2000000 1500000 1,543,400 1,626,400 1,711,700 1,790,900 Bankalar vadeli döviz kotasyonlarõ vermektedir. 9 Yandaki Grafikte $UDOÕNtarihinde bankalarõn 3-12 ay arasõ verdi i vadeli döviz alõú kurlarõ görülmektedir. Bu 1000000 tarihte bir anlaúma yapõlgõ ÕQGD ABD dolarõnõn 6 ay sonra 1.626.400 bin 500000 liradan satõodelohfh Lgörülmektedir. DolayÕsÕyla, vadeli piyasalarda iúlem yapõlarak riskten korunabilece i açõktõr. 0 3M 6M 9M 12M.D\QDN5HXWHUV³75/075/075/0YH75/< VD\IDODUÕQGDEDQNDODUÕQYHUGLNOHULNRWDV\RQODUÕQRUWDODPDVÕ NXOODQÕOPÕúWÕU 38
'DOJDOÕKur Rejimi 0HUNH]%DQNDVÕGDOJDOÕNXUUHMLPLDOWÕQGDYDGHOLLúOHPOHUSL\DVDVÕQÕQ 9ø3YHULVNWHQNRUXQPD KHGJLQJDUDoODUÕQÕQJHOLúWLULOPHVLQHE \ N önem vermektedir. 9 øúlemlerin vergilendirilmesine iliúkin belirsizlik Maliye BakanlÕ Õ nõn yaptõ Õ düzenleme ile çözüme kavuúmuútur. 9 Haziran 2002 itibariyle, vadeli sözleúmeler üzerinden damga vergisi alõnmasõ uygulanmasõna son verilmiútir. 9 øúohpohulqpxkdvhehohúwlulophvlqh iliúkin sorunlar BDDK nõn düzenlemesi ile çözüme kavuúturulmuútur. 9 ømkb nezdindeki VøP e uzaktan eriúim sistemi sorunu AralÕk 2001 itibariyle çözülmüútür. %XJ QLWLEDUL\OHEXSL\DVDODUÕQ\D\JÕQNXOODQÕPÕQÕQVD ODQPDVÕiçin; 9 ømkb nezdindeki VøP in yeterince tanõtõmõnõn yapõlmavõ 9 Modern anlamda ULVNWHQNRUXQPDN OW U Q Q yerleúmesi gerekmektedir. 9 %XNRQXGDVLYLOWRSOXP UJ WOHULQH QHPOLUROOHUG úphnwhglu 39
X W _ W ] [^ \ Z [ Z \[ \[ V [ Y[ Y[ \ V ] V V V XV WV WV WV ZY 'DOJDOÕKur Rejimi ' YL]NXUXUHNDEHWLQWHNYHHQ QHPOLXQVXUXGH LOGLU.h5(6(/5(.$%(7ødø1'(7h5.ø<(1(5('(" 100 'HYDO DV\RQODUDUD PHQUHNDEHW Türkiye'nin yeri.dwõodq ONHVD\ÕVÕ gücümüzde sürekli gerileme 80 60 Rekabet gücü bir bütündür. Düzey 9 Döviz kuru rekabet gücünü etkileyen unsurlardan sadece birisidir. 40 9.XUD\DUODPDODUÕLOHV UG U OHELOLU UHNDEHWJ F ND]DQÕODPD] 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1LKD\HW\ÕOÕQGDNXUGDNLGH HU ND]DQÕPÕQDUD PHQUHNDEHW gücümüz halen oldukça gerilerde ROVDELOHELUPLNWDUL\LOHúPLúWLU Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabet Raporu, TCMB. (QGHNVPDNURHNRQRPLNRUWDPNDPXNXUXPODUÕQÕQNDOLWHVLYHWHNQRORMLXQVXUODUÕQÕGLNNDWHDODUDNKD]ÕUODQPÕúWÕU 40
'DOJDOÕKur Rejimi ' YL]NXUXUHNDEHWLQWHNYHHQ QHPOLXQVXUXGH LOGLU 6 UG U OHELOLUUHNDEHWJ F Q EHOLUOH\HQXQVXUODU )L\DW5HNDEHWL Reel Kurlar, Nispi Pozisyon, Birim Ücretler 1LWHOLNVHO8QVXUODU 6DWÕú6RQUDVÕ+L]PHWhU QGH6WDQGDUWODúPD <DSÕVDO8QVXUODU 0DNUR(NRQRPLN3HUIRUPDQV(NRQRPLNYH6RV\DO*HOLúPLúOLN' ]H\L, 9HULPOLOLN1LWHOLNOLøúJ F $UDúWÕUPD *HOLúWLUPHdDOÕúPDODUÕGÕU 7 PEXQODUÕQ\DQÕVÕUDILUPDODUÕQG Q\DSL\DVDODUÕQGDUHNDEHWHdebilmeleri için JLUGLPDOL\HWOHULQLQG Q\D OoHNOHULQGHPDNXOVHYL\HOHUGHROPDVÕ gerekmektedir. 41
DalgalÕ Kur Rejimi ' YL]NXUXLOHLKUDFDWÕQGHVWHNOHQPHVLQHVRQXoYHULU" Kurun reel olarak de er kaybetmesi için (QIODV\RQVRUXQXQXQ QFHOLNOL RODUDNo ] OPHVL\OH Enflasyon arttõkça, kurun reel olarak de er kaybetmesi için nominal olarak daha çok de er kaybetmesi gerekir. Nominal kurun de er kaybetmesi gerekir. 9KÕsÕr döngü NÕUÕOÕU 9Sa lõklõ bir ekonomik ortam ROXúXU 9Kur, makro ekonomik göstergelere uygun bir denge seviyesine gelir. Nominal kurdaki de er kaybõ enflasyonist etki yaratõr. Ekonomi kõrõlganlaúõr. 9Ekonomiyi tahrip etmeden ihracata destek olur. 42
md kl e abc j b h bic bgf 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0-1.0-2.0-3.0-4.0-5.0-6.0 40000 35000 1992Q4 1993Q2 1993Q4 1994Q2 1994Q4 1995Q2 &$5ø$d,.*6<ø+ ecd bcc `ab 1995Q4 1996Q2 1996Q4 1997Q2 1997Q4 1998Q2 0(5.(=%$1.$6,'g9ø=5(=(59ø (BRÜT, HAFTALIK) 'DOJDOÕKur Rejimi &DULGHQJHULVNLQHNDGDUGÕU" 1998Q4 1999Q2 1999Q4 2000Q2 2000Q4 2001Q2 2001Q4 2002Q2 2002Q4 2003Q2 3 2.5 &DULGHQJHVRQG QHPGHDoÕNYHUPHH LOLPL göstermektedir. 9 $QFDNNRúXOODUIDUNOÕGÕU 1. %DQNDFÕOÕNUHIRUPXVRQUDVÕQGDILQDQV VLVWHPLQGHNLDoÕNSR]LV\RQPLNWDUÕoRNGDKDD]GÕU 2. 7 UNOLUDVÕ0HUNH]%DQNDVÕ QÕQG YL]VDWPDVÕ VXUHWL\OHVXQLRODUDNGH HUOLWXWXOPDPDNWDGÕU 7DPWHUVLQH0HUNH]%DQNDVÕG YL]DOPÕúWÕU 3..ÕVDYDGHOLVHUPD\HWHúYLNHGLOPHPHNWHGLUG YL] NXUXULVNLYDUGÕU 9 0HUNH]%DQNDVÕG YL]UH]HUYLJHoPLúHJ UH oldukça yüksek seviyelerdedir. 9 0DOL\HSROLWLNDVÕSURJUDPoHUoHYHVLQGHVÕNÕELU ELoLPGHX\JXODQPDNWDGÕU NET 0%5(=(59/(5ø ($/7,1+$5ød) /.,6$9$'(/ø ',ù%25d672.8.ruh 30000 25000 2 1.5 1 7 UNL\H 0HNVLND %UH]LO\D 20000 0.5 $UMDQWLQ 15000 01-01 03-01 05-01 07-01 09-01 11-01 01-02 03-02 05-02 07-02 09-02 11-02 01-03 03-03 05-03 07-03 09-03 11-03 0 1996Q4 1997Q4 1998Q4 1999Q4 2000Q1 2000Q2 2000Q3 2000Q4 2001Q1 2001Q2 2001Q3 2001Q4 2002Q1 2002Q2 2002Q3 2002Q4 2003Q1 2003Q2 43
8\JXODQPDNWD2ODQ)DL]3ROLWLNDVÕ.DSVDPÕQGD' YL].XUXLOHøOJLOL$QODúÕOPDVÕ*HUHNHQ1RNWDODU.ÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕLOHG YL]NXUXDUDVÕQGDNLLOLúNLLVH orner\xwoxyhndupdúõnwõu.õvdydgholidl]rudqoduõg ú U OG QGH ow UJHOLúPHRODELOLU 7 UNOLUDVÕFLQVLQGHQ YDUOÕNODUÕQJHWLULVLG úhu Döviz talebi artar. TL üzerinde GH HU ND\EHWPH EDVNÕVÕROXúXU *LGLúDWODLOJLOLROXPOXVLQ\DO Güven artar. Ters para ikamesi güçlenir. TL üzerinde GH HUND]DQPD EDVNÕVÕROXúXU Döviz likiditesindeki JHOLúPHOHUHED OÕ olarak döviz kuru, HNRQRPLN WHPHOOHUGHQ NRSXN hareket eder. 44
8\JXODQPDNWD2ODQ)DL]3ROLWLNDVÕ.DSVDPÕQGD ' YL].XUXLOHøOJLOL$QODúÕOPDVÕ*HUHNHQ1RNWDODU 8\JXODQDQSURJUDPDJ YHQLQDUWPDVÕQDSDUDOHO RODUDNDúD ÕGDNLV UHFLQJHUoHNOHúPHVLSURJUDP NDSVDPÕQGDEHNOHQHQELUJHOLúPHGLU Olumlu döngü 0HUNH]%DQNDVÕQH\DSDELOLU" 97 UNOLUDVÕQD JHoLú 96HUPD\HJLULúL YHJLULú EHNOH\LúL ' YL]DU]ID]ODVÕ TL üzerinde GH HUOHQPH EDVNÕVÕ.ÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕVDGHFH enflasyon öngörüsü GR UXOWXVXQGDG ú U OPHNWHGLU o halde ' YL]DU]ID]ODVÕQÕQGDOJDOÕNXU UHMLPLLOHWXWDUOÕúHIIDI politikalarla sterilize edilmesi en iyi çözümdür. ' YL]DOÕPLKDOHOHUL Döviz rezervleri güçlenmektedir. 45
~u pvq ƒ o tou ˆƒ ~u vq vq ˆ ˆ ˆ ˆ ~q ˆq ˆq o tou 30 20 10 0-10 -20-30 1.65 7 UN/LUDVÕ3RUWI \ <DEDQFÕ3DUD3RUWI \ Piyasalar <(5/(ùø./(5ø13257)g<7(5&ø+/(5ø%$1.$&,/,.',ù, <ÕOÕ6RQXQD* UH5HHO< ]GH'H LúLP 01-03 02-03 03-03 04-03 05-03 06-03 07-03 08-03 09-03 10-03 rs poq no s o Œˆu Š{u xyz w tvu }~ { w o v u no t Ž ƒ w o }~ { xyz w tvu ˆƒ wsu s ou s 7h5./ø5$6,&ø16ø1'(1<$7,5,0$5$d/$5,<$%$1&,3$5$ &ø16ø1'(1<$7,5,0$5$d/$5, 9 %DQNDFÕOÕNGÕúÕ\HUOHúLNNHVLP \ÕOÕEDúÕQGDQLWLEDUHQUHHO RODUDN7 UNOLUDVÕSRUWI \OHULQL DUWÕUPDNWD\DEDQFÕSDUD SRUWI \OHULQLLVHD]DOWPDNWDGÕUODU 9 7 UNOLUDVÕFLQVLQGHQ\DWÕUÕP DUDoODUÕQÕQ\DEDQFÕSDUD FLQVLQGHQ\DWÕUÕPDUDoODUÕQDRUDQÕ DUWPDNWDGÕU 9 Döviz kuru ve çapraz kurdaki GH LúLPOHUGHQDUÕQGÕUÕOGÕ ÕQGDELOH RUDQÕQDUWPDH LOLPLEHOLUJLQGLU Hatta son dönem itibariyle oldukça yüksek seviyelerde ROGX XJ U OPHNWHGLU 1.55 1.45 1.35 1.25 1.15 7RSODP7/$UDoODU7RSODP<DEDQFÕ Para Araçlar (cari kur) 7RSODP7/$UDoODU7RSODP<DEDQFÕ3DUD Araçlar (sabit kur ve sabit çapraz) Toplam TL Araçlar / Toplam <DEDQFÕ3DUD$UDoODUVDELWNXU 02-03 04-03 05-03 05-03 06-03 07-03 08-03 09-03 10-03 11-03 6RQXo 7/\DQOÕVÕSRUWI \ GH LúLPLHNRQRPLNYH siyasi perspektifin J YHQLOLUOL LLOHLOLúNLOLGLU s o Œˆu Š{u rs poq no ~q ˆq ˆq u o w o }~ ou u o w o }~ ou ƒ ~u ~ ƒ ~u ~ no wsu s v u ou s pvq Ž~ vš ˆ ˆ ~u ~ 46
(1)/$6<219()$ø=25$1/$5, 47
(QIODV\RQYH)DL]2UDQODUÕ 3ROLWLNDDUDFÕ.DUDUODUQDVÕODOÕQÕU".ÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕ Sadece gelecekteki enflasyon 0HUNH]%DQNDVÕNÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕLOHLOJLOLNDUDUODUÕQÕ HQIODV\RQXQJHOHFHNWHNL L]OH\HFH LVH\ULQHQIODV\RQKHGHILLOHX\XPXQX gözeterek vermektedir. *HOHFHNWHNLHQIODV\RQX QJ UHELOPHN LoLQQHOHUHEDNÕOÕU" Toplam arz ve talep; maliye SROLWLNDVÕJ VWHUJHOHULSDUDVDO göstergeler ve kredi büyüklükleri (QIODV\RQEHNOH\Lú anketleri ve Merkez %DQNDVÕ QÕQLoVHOHQIODV\RQ tahminleri ' YL]NXUODUÕYH ödemeler dengesi Gelecekteki enflasyon.õvdydgholidl]nduduoduõ 'ÕúHNRQRPLN JHOLúPHOHU Ücretler, istihdam ve LúJ F ELULPPDOL\HWOHUL Kamu ve özel sektörün IL\DWODPDGDYUDQÕúODUÕ 48
(QIODV\RQYH)DL]2UDQODUÕ 1HGHQVDGHFHHQIODV\RQJ ]HWLOL\RU" 6DGHFHHQIODV\RQKHGHILQLQYH QJ U OHULQLQHVDVDOÕQPDVÕ *HoPLúWHROGX XJLELG YL]NXUX GHPHOHUGHQJHVLE \ PHNDPX PDOL\HVLEDQNDFÕOÕ ÕQGHVWHNOHQPHVLJLELKHGHIOHULQJ ]HWLOPHPHsi ile: Ekonomik birimlere net sinyaller verilir. <DWÕUÕPDUDoODUÕQÕQULVNSULPL Reel faizler 6 UG U OHELOLUE \ PHRUWDPÕYH øvwlkgdpduwõúõ 49
Ÿ Ÿž œ 85 75 65 55 45 35 25 14.03.02-1% -3% 01-02 01-02 08.04.02 30.04.02 05.08.02 11.11.02 25.04.03 04.06.03 )DL]2UDQODUÕ 7&0%)$ø=25$1,9(*g67(5*(1ø7(/øöø1'(.ø'ø%6)$ø=ø 03-02 04-02 05-02 05-02 06-02 07-02 08-02 09-02 10-02 11-02 12-02 01-03 16.07.03 ª«TCMB O/N ALT KOTASYONU 02-03 03-03 04-03 05-03 06-03 07-03 06.08.03 18.09.03 08-03 09-03 10-03 10-03 12-03 0HUNH]%DQNDVÕIDL]OHULKDQJLKÕ]OD -5% -4,2% -4,3% G ú UP úw U" 15.10.03 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQNÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕLOH SL\DVDIDL]RUDQODUÕDUDVÕQGDDVOÕQGDROPDVÕ JHUHNHQD\QÕ\ QGHNXYYHWOLLOLúNLKHQ ]WDP RODUDNWHVLVHGLOHPHPLúWLU 9 %D]ÕG QHPOHUGH, 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQIDL]LQGLULPLQHUD PHQ IDL]OHULQ\ NVHOGL L 9 'L HUED]ÕG QHPOHUGHLVH 3L\DVDIDL]OHULQLQ0HUNH]%DQNDVÕRUDQODUÕQÕQ ROGXNoDDOWÕQGDVH\UHWWL L görülmektedir. 0HUNH]%DQNDVÕ QÕQNÕVDYDGHOLIDL]RUDQODUÕLOH IDL]OHUJHQHOVHYL\HVLQLGR UXGDQHWNLOHPHVL úxdqlolqehnohqphpholglu 9 Bugün için faizler genel düzeyi daha çok, JHoPLúWH\DúDQDQNÕUÕOJDQOÕNODUGDQGROD\Õ kamu maliyesi, VL\DVLJHOLúPHOHUYH QHWLFHVLQGHSURJUDPDLOLúNLQEHNOH\LúOHU ohuohyhvlqghúhnloohqphnwhglu -7% -9% -11% -5,3% -5,6% -5,9% Kaynak: TCMB -6,8% -7,3% -7,9% -8,6% -9,4% -10,3% 9 0HUNH]%DQNDVÕHQIODV\RQXQJHOHFHNWHNL RODVÕVH\ULQLGLNNDWHDODUDN\ÕOÕQGDIDL] RUDQODUÕQÕGHID HUSXDQLQGLUPLúWLU< ]GH GH LúLPRODUDNEDNÕOGÕ ÕQGDLVHIDL]RUDQODUÕQÕQ JLGHUHNKÕ]ODQDQELUúHNLOGHG ú U OG *UDILNWHQQHWELUúHNLOGHJ U OPHNWHGLU 50
)DL] 2UDQODUÕ %(./(1(1 5((/ )$ø= 9( 6$1$<ø1ø1 *(1(/ *ø'øù$7, 34 50 beklenen reel faiz 40 30 30 yüzde 26 20 22 VDQD\LQLQ JHQHO JLGLúDWÕ NRQXVXQGD J U úohu VD HNVHQ L\LOHúWLNoH UHHO IDL]OHU G úphnwh N W OHúWLNoH UHHO 0 faizler -10 DUWPDNWDGÕU -20 01-0 2 02-0 2 03-0 2 04-0 2 05-0 2 06-0 2 07-0 2 08-0 2 09-0 2 10-0 2 11-0 2 12-0 2 01-0 3 02-0 3 03-0 3 04-0 3 05-0 3 06-0 3 07-0 3 08-0 3 09-0 3 10-0 3 11-0 3 10 LOLúNLQ EHNOH\LúOHU 10 18 14 9*HQHO JLGLúDWD 7&0% ønwlvdgl < QHOLP $QNHWL VDQD\LQLQ JHQHO JLGLúDW H LOLPL NRQXVXQGD J U úohu ø\lpvhu - Kötümser 51
*HOHFHNWH3DUD3ROLWLNDVÕ 0HUNH]%DQNDVÕGR UXGDQHQIODV\RQKHGHIOHPHVLLoLQ JHUHNOLNXUXPVDOYHWHNQLNKD]ÕUOÕNODUÕQÕWDPDPODPÕúWÕU 9 9HULWDEDQÕQÕQYHUDSRUODPDVLVWHPOHULQLQNXYYHWOHQGLULOPHVL 9 (QIODV\RQWDKPLQVLVWHPOHULQLQJHOLúWLULOPHVL 9 hod\oõnohnlughnpdnurhnrqrplnprgholqkd]õuodqpdvõ 9 øvwdwlvwlnyhudsruoduõq\d\õpodqpdvõ 9 $\UÕFD3DUD3ROLWLNDVÕ.XUXOXWRSODQWÕODUÕQDDLWG N PDQODUGD \D\ÕPODQDFDNWÕU 52
Kamu Borç Stoku - Maliye PolitikasÕ 53
Kamu Borç Stoku - 0DOL\H3ROLWLNDVÕ Kamunun borcunun yüksek oldu u ülkelerde, ERUo VWRNXQXQ ohyuloheloluol L konusundaki EHNOH\LúOHU, bu ülke ekonomilerindeki geliúmelerin, özellikle de HQIODV\RQve E \ PHGLQDPLNOHULQLQ WHPHOEHOLUOH\LFLVL olmaktadõr. Borç stokunun milli gelire RUDQÕQÕQ]DPDQODD]DOWÕOPDVÕLoLQ 9 % \ PHKÕ]ÕQÕQDUWPDVÕ 9 )DL]GÕúÕE WoHID]ODVÕ verilmesi, 9 5HHOIDL]OHULQG úphvl 9 7 UNOLUDVÕQÕQLVWLNUDUND]DQPDVÕ gerekir. 0HYFXWNRúXOODUDOWÕQGDHNRQRPLSROLWLNDVÕQÕROXúWXUDQODUFDNRQtrol HGLOHELOLUWHNGH LúNHQ IDL]GÕúÕE WoHID]ODVÕGÕU. 54
µ ² ² ³ º± ±² ³ ± ±» ¹ Kamu Borç Stoku - Maliye PolitikasÕ gqhpolelugl HUQRNWD %RUFXQV UG U OHELOLUOL LELUVWRNVRUXQXROGX XNDGDUD\QÕ]DPDQGDELUDNÕPVRUXQXGXU 80 70 60 50 40 (IHNWLIGR UXGDQYHUJLRUDQÕ (IHNWLIGROD\OÕYHUJLRUDQÕ øo%ruo*6<ø+ 1990 2002 ORTALAMASI + øo%ruo*6<ø+ 9 Bir ülkede V UG U OHELOLUERUFXQseviyesini EHOLUOH\HQHQ QHPOLXQVXUNDPXQXQVD ODP ND\QDNODUDGL HUELUGH\LúOHYHUJLOHUHGD\DQDQ gelir yaratma kapasitesidir. 9 7 UNL\H GHJHUHNGROD\OÕJHUHNVHYH ]HOOLNOHGH GR UXGDQHIHNWLIYHUJLRUDQODUÕQÕQVRQGHUHFH G ú NROPDVÕERUFXQV UG U OHELOLUOL LVRUXQXQX ERUoVWRNXQXQ*6<ø+ \DRUDQÕQÕQGL HU ONHOHUH J UHROGXNoDG ú NROGX XG QHPOHUGHGDKL V UHNOLJ QGHPGHWXWPXúWXU 30 20 9 ' ú NHIHNWLIYHUJLRUDQODUÕL\LLúOHPH\HQ vergi sisteminden, vergi muafiyetlerinden ve E \ NER\XWWDNLND\ÕWGÕúÕHNRQRPLGHQ ND\QDNODQPDNWDGÕU 10 0 øvyho Kanada Norveç Fransa Polonya Finlandiya øuodqgd Tunus Güney Afrika Kaynak: IFS, TCMB 7h5.ø<( (IHNWLI'R UXGDQ9HUJL2UDQÕ %LU ONHGH\DUDWÕODQELUELULPJHOLUGHQDOÕQDQYHUJLRUDQÕGÕU. (IHNWLI'ROD\OÕ9HUJL2UDQÕ %LU ONHGH\DSÕODQELUELULPKDUFDPDGDQDOÕQDQYHUJLRUDQÕGÕU 9 'ROD\ÕVÕ\ODEXDODQODUD\ QHOLNDOÕQDFDN WHGELUOHULOHHIHNWLIYHUJLRUDQODUÕQÕQGL HU ONH VHYL\HOHULQH\ NVHOWLOPHVLLONDúDPDGDERUo VWRNXQXQD]DOWÕOPDVÕLPNDQÕQÕYHUHFHN VRQUDVÕQGDLVHV UG UG OHELOLUOLNVRUXQXQX hafifletecektir. 55
Kamu Borç Stoku - Maliye PolitikasÕ 6RQXoRODUDN\DSÕOPDVÕJHUHNHQ 9(QIODV\RQODP FDGHOHGHNDUDUOÕOÕN 96ÕNÕPDOL\HYHSDUDSROLWLNDODUÕQÕQX\XPOXOXNYHNDUDUOÕOÕNOD X\JXODQPDVÕ 9(NRQRPLNSURJUDPÕQGD QJ UG \DSÕVDOUHIRUPODUÕQWLWL]OLNOHKayata geçirilmesi 9(NRQRPLNSURJUDPÕWHKOLNH\HDWDFDNX\JXODPDODUGDQ NDoÕQÕOPDVÕGÕU 56