T.C. BOLU VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ BOLU İLİ ÇEVRE DURUM RAPORU

T.C. BOLU VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ BOLU İLİ I

T.C. BOLU VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ BOLU İLİ 2010 YILI HAZIRLAYAN Kerim YEL ÇED ve Planlama Şube Md. V. Ali SAPBAYIR Çevre Mühendisi Yücel Onur YILDIZ Çevre Mühendisi BOLU 2010

Üzerinde yaģadığımız dünyanın kaynaklarının sınırlı olduğunu, teneffüs edebildiğimiz havanın, içebildiğimiz suyun, ekebildiğimiz bir avuç toprağın ne kadar önemli olduğunu anlamaya baģladığımızdan bu yana karģımıza çıkan çevre ve çevre sorunları hala dünya gündeminin üst sıralarındaki yerini korumaya devam etmektedir. Ġnsanların huzur içerisinde bir geleceğe sahip olması için çaba sarf edenler çevrenin korunması gereken ortak bir değer olduğu hususunda birleģmiģlerdir. Bu ortak değer ırk, dil, din ve sınır farklılıkları tanımaksızın tüm insanlığı etrafında birleģmeye adeta mahkûm etmiģtir. Ġçinde yaģadığımız yüzyılda endüstri ve teknoloji alanlarında meydana gelen olağanüstü geliģmeler bir yandan insanın doğa üzerindeki egemenliğini artırıp yaģam düzeyinin yükselmesini, onu daha mutlu kılacak bir ortamın oluģmasını sağlarken, öte yandan hızlı kentleģme ve plansız sanayileģme olgusunun da etkisiyle doğal dengenin bozulması, kaynakların hızla yok edilmesi insan yaģamını tehdit edecek boyutlara varan çevre kirliliğini de ortaya çıkarmıģtır. Çevre kirliliği özellikle son 50-60 yılda sanayileģmiģ ülkelerde önemli boyutlara ulaģırken, Türkiye gibi geliģmekte olan ülkelerde de aynı hızla devam etmektedir. Çevre kirliliği iklim, toprak, su ve doğal yapıyı olumsuz yönde etkileyerek doğal kaynakları ve doğal yaģamı tekrar düzeltilmesi mümkün olmayacak Ģekilde tahrip etmektedir. Çevre kirliliği özellikle kiģi ve toplum hayatını ciddi bir Ģekilde tehdit ettiğinden fertler, hükümetler, ulusal ve uluslararası kuruluģlar çevreyi korumak, oluģan veya oluģması muhtemel zararları en aza indirmek adına büyük bir seferberlik içerisine girmiģlerdir. Ülkemiz geliģmekte olan her ülke gibi üretimi artırmak, kentleģmek, sanayileģmek, alt yapısını geliģtirmek ve güçlendirmek, sonuçta insanların refahı ve mutluluğunu sağlamak zorundadır. Ancak bunu yaparken çevresel değerlerin tahribine yol açmadan, kaynakları akılcı kullanarak, tabiatın dengesini bozmadan yani sürdürülebilir kalkınma ve yaģanabilir çevre stratejileri doğrultusunda hareket edilmesi önem arz etmektedir. Uzun I

vadede ekonomik sistemin sürekliliğini sağlamak her Ģeyden önce, o ekonomik sistemi besleyen çevre değerlerini korumak, geliģtirmek ve kullanımını gerçekçi temellere oturtmakla mümkün olabilecektir. Ġlimizin çevre değerlerinin mevcut durumunun ortaya konulması çevre konusunda yapılan çalıģmaların bir arada yer alması, nitelik ve nicelik yönünden tespit edilmesi için gerekli olan veri ve bilgilerin toplanması, sınıflandırılması amacıyla Bolu Ġl Çevre Durum Raporu hazırlanarak kullanıcıların hizmetine sunulmuģtur. Bu raporun hazırlanmasında katkı sağlayan tüm kiģi, kurum ve kuruluģlara ayrı ayrı teģekkür ederim. Daha temiz, daha sağlıklı, daha yeģil bir çevrede yaģamak dileklerimle. Ġbrahim ÖZÇĠMEN Bolu Valisi II

Çevre insanların ve diğer canlıların yaģamları boyunca iliģkilerini sürdürdükleri ve karģılıklı olarak birbirlerinden etkilendikleri Fiziki, Biyolojik, Sosyal, Ekonomik ve Kültürel ortamdır. Diğer bir değiģle çevre bir canlının olduğu ortam ya da Ģartlardır ve yeryüzünde ilk canlı ile birlikte var olmuģtur. Yani çevrenin temelindeki odak noktasında insan oturmaktadır. Çevreyi koruyan geliģtiren de kirleten de insandır. Ġnsan ve çevre arasındaki münasebet ve etkilenmenin vazgeçilmez nitelikte olması, çevre kavramının günümüzde kazandığı boyutları da büyütmektedir. Çevrenin ulusal düzeyde olduğu kadar uluslararası düzeyde de ele alınması sağlıklı bir dünya için Ģarttır. Anayasamızın 56. maddesinde Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaģama hakkına sahiptir. Çevreyi geliģtirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaģın ödevidir. denilmekle devlet ve vatandaģlarımıza önemli sorumluluklar yüklemektedir. Ülkemizde ve dünyada bu gün ortaya çıkan çevre sorunlarının ana nedenlerinden birisi insanların yaģadığı dünyayı, kendisinden sonra baģkalarının da kullanacağını idrak edememesidir. Hâlbuki yaģanılır bir dünya bize emanet edilen gelecek nesillere devredilmesi gereken en önemli varlıktır. Ġçinde bulunduğumuz yüzyıl, birçok teknolojik imkânları insanlığın hizmetine sunarken, bir yandan da geri dönüģü zor hatta imkânsız olan varlıkları da alıp götürmektedir. Hızlı nüfus artıģına bağlı olarak insanların ihtiyaçlarının çeģitlenmesi, beslenme, enerji, çarpık kentleģme, sağlıksız sanayileģme, azalan ve tükenen canlı türler, artan kirlilik, ormanların ve meraların yok olmasına bağlı iklim değiģiklikleri çevre sorunlarını oluģturmaktadır. Saydığımız ana baģlıkları alt kategorilerde daha da detaylandırmak mümkündür. Ġlimizin çevre dengelerinin mevcut durumunun ortaya konulması amacıyla; gerekli olan veri vb. bilgilerin toplanması sınıflandırılması kullanıcılara sunulması için Çevre Envanteri nin çıkarılması büyük önem arz etmektedir. Bilindiği gibi, Ġl Çevre Durum Raporları, O ilin tüm çevre bilgileri ve değerlerini bir sistem bütünlüğü içerisinde toplayacağı gibi Bakanlığımızca hazırlanacak Türkiye Çevre Durum Raporu ve Çevre Envanterinin hazırlanmasına önemli bir temel kaynak oluģturacaktır. Çevre Durum III

Raporları ve Çevre Envanterleri dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleģtirirken korunması gereken ekosistemlerin, ihtiyaçlar ve doğal kaynaklar arasındaki dengenin kurulmasında araģtırmacılara temel bilgi sunarken, yön ve hedeflerinin belirlenmesinde ÇED Raporlarının hazırlanmasında, Çevreye ait bilgilerin tespitinde önemli kaynak özelliğini taģımaktadır. Ġl Çevre Durum Raporu verilerinin hazırlanmasında bize veri akıģı sağlayan tüm Kamu Kurum ve KuruluĢlarına ve büyük özveri ile raporu hazırlayan tüm personele teģekkürlerimi sunarım. Sezgin AKAY Ġl Çevre ve Orman Müdürü IV

ĠÇĠNDEKĠLER V Sayfa A. COĞRAFĠ KAPSAM... 001 A.1. GiriĢ... 001 A.2. Ġl ve Ġlçe Sınırları... 002 A.3. Ġlin Coğrafi Durumu... 002 A.4. Ġlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu... 002 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi... 008 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma... 008 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya... 009 B. DOĞAL KAYNAKLAR... 010 B.1. Enerji Kaynakları... 010 B.1.1. GüneĢ... 010 B.1.2. Su Gücü... 010 B.1.3. Kömür... 010 B.1.4. Doğalgaz... 011 B.1.5. Rüzgar... 011 B.1.6. Biokütle... 011 B.1.7. Petrol... 011 B.1.8. Jeotermal Sahalar... 011 B.2. Biyolojik ÇeĢitlilik... 012 B.2.1. Ormanlar... 012 B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları... 012 B.2.2. Çayır ve Mera... 012 B.2.3. Sulak Alanlar... 013 B.2.4. Flora... 013 B.2.5. Fauna... 013 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler... 013 B.3. Toprak... 014 B.4. Su Kaynakları... 014 B.4.1. Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar... 014 B.4.2. Yeraltı Suları... 018 B.4.3. Akarsular... 019 B.4.4. Göller ve Göletler... 020 B.5. Mineral Kaynaklar... 024 B.5.1. Sanayi Madenleri... 024 B.5.2. Metalik Madenler... 025 B.5.3. Enerji Madenleri... 026 B.5.4. Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler... 026 C. HAVA (ATMOSFER VE ĠKLĠM)... 029 C.1. Ġklim ve Hava... 029 C.1.1. Doğal DeğiĢkenler... 030

C.1.1.1. Rüzgâr... 030 C.1.1.2. Basınç... 031 C.1.1.3. Nem... 031 C.1.1.4. Sıcaklık... 031 C.1.1.5. BuharlaĢma... 031 C.1.1.6. YağıĢlar... 032 C.1.1.6.1. Yağmur... 032 C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı... 032 C.1.1.7. Seller... 032 C.1.1.8. Kuraklık... 032 C.1.1.9. Mikroklima... 032 C.1.2. Yapay Etmenler... 032 C.1.2.1. Plansız KentleĢme... 032 C.1.2.2. YeĢil Alanların Azalması... 032 C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar... 033 C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar... 033 C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar... 036 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları... 036 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman... 036 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları... 037 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları... 037 C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları... 037 C.2.5. Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları... 037 C.3. Atmosferik Kirlilik... 037 C.3.1. Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri... 037 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri... 037 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri... 038 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri... 038 C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri... 038 C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri... 038 C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri... 039 C.4.1.4. Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri... 039 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri... 040 D. SU... 041 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı... 041 D.1.1. Yeraltı Suları... 041 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar... 041 D.1.3. Akarsular... 042 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar... 044 D.1.5. Denizler... 047 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri... 047 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri... 047 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik... 047 D.3.2. Akarsularda Kirlilik... 048 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik... 050 D.3.4. Denizlerde Kirlilik... 050 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları... 050 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri... 050 VI

D.5.1. Tuzluluk... 050 D.5.2. Zehirli Gazlar... 050 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik... 050 D.5.4. Ağır Metaller ve Ġz Elementler... 050 D.5.5. Zehirli Organik BileĢikler... 050 D.5.5.1. Siyanürler... 050 D.5.5.2. Petrol ve Türevleri... 050 D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller... 050 D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği... 050 D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği... 050 D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği... 050 D.5.6. ÇözünmüĢ Organik Maddeler... 050 D.5.7. Patojenler... 050 D.5.8. Askıda Katı Maddeler... 050 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği... 050 E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI... 051 E.1. Genel Toprak Yapısı... 051 E.2. Toprak Kirliliği... 051 E.3. Arazi... 051 E.3.1. Arazi Varlığı... 051 E.3.1.1. Arazi Sınıfları... 051 E.3.1.2. Kullanım Durumu... 052 E.3.2. Arazi Problemleri... 052 E.3.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları.053 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER... 054 F.1. Ekosistem Tipleri... 054 F.1.1. Ormanlar... 054 F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı... 054 F.1.1.2. Ġlin Orman Envanteri... 054 F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları... 055 F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları... 056 F.1.2. Çayır ve Meralar... 057 F.2. Flora... 057 F.3. Fauna... 057 F.3.3. Hayvan YaĢama Hakları... 058 F.3.3.1. Evcil Hayvanlar... 058 F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar... 058 F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar... 058 F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar. 058 F.3.3.3. Hayvan Hakları Ġhlalleri... 058 F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü KuruluĢlarla ĠĢbirliği... 058 F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin Ġsteneceği Alanlar... 059 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar... 059 F.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, VII

Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları... 059 F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleĢtirme Alanları... 061 F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) Ġlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar... 069 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası SözleĢmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar... 071 F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku YaĢama ve Üreme Alanları... 071 F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (Barcelona SözleĢmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar... 072 F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak BelirlenmiĢ Alanlar... 072 F.4.2.2.2. 13/9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği SeçilmiĢ BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı Tarafından YayımlanmıĢ Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar... 072 F.4.2.2.3. Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin YaĢama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar... 072 F.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması SözleĢmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar... 072 F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su KuĢları YaĢama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması SözleĢmesi (RAMSAR SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlar... 072 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar... 072 F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve YapılaĢma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.)... 072 F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, YağıĢa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı... 072 F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, BaĢta Su KuĢları Olmak VIII

Üzere Canlıların YaĢama Ortamı Olarak Önem TaĢıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden Ġtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler... 073 F.4.3.4. Göller, Akarsular, Yeraltı suyu ĠĢletme Sahaları... 073 F.4.3.5. Bilimsel AraĢtırmalar Ġçin Önem Arz eden ve/veya Nesli Tehlikeye DüĢmüĢ veya DüĢebilir Türler ve Ülkemiz Ġçin Endemik Olan Türlerin YaĢama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik OluĢumların Bulunduğu Alanlar.. 073 G. TURĠZM... 074 G.1. Yörenin Turistik Değerleri... 074 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri... 074 G.1.1.1. Konum... 074 G.1.1.2. Fiziki Özellikleri... 074 G.1.2. Kültürel Değerleri... 074 G.2. Turizm ÇeĢitleri... 083 G.3. Turistik Altyapı... 091 G.4. Ġlde Konaklayan Turist Sayısı... 093 G.5. Turizm Ekonomisi... 093 G.6. Turizm-Çevre ĠliĢkisi... 093 H. TARIM VE HAYVANCILIK... 096 H.1. Genel Tarımsal Yapı... 096 H.2. Tarımsal Üretim... 096 H.2.1. Bitkisel Üretim... 096 H.2.1.1. Tarla Bitkileri... 097 H.2.1.1.1. Buğdaygiller... 097 H.2.1.1.2. Baklagiller... 098 H.2.1.1.3. Yem Bitkileri... 098 H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler... 098 H.2.1.2. Bahçe Bitkileri... 099 H.2.1.2.1. Meyve Üretimi... 099 H.2.1.2.2. Sebze Üretimi... 099 H.2.1.2.3. Süs Bitkileri... 101 H.2.2. Hayvansal Üretim... 101 H.2.2.1. BüyükbaĢ Hayvancılık... 101 H.2.2.2. KüçükbaĢ Hayvancılık... 102 H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi)... 103 H.2.2.4. Su Ürünleri... 104 H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı... 104 H.2.2.6. Arıcılık ve Ġpekböcekçiliği... 104 H.3. Organik Tarım... 105 H.4. Tarımsal ĠĢletmeler... 105 H.4.1. Kamu ĠĢletmeleri... 105 H.4.2. Özel ĠĢletmeler... 105 H.5. Tarımsal Faaliyetler... 105 H.5.1. Pestisit Kullanımı... 105 H.5.2. Gübre Kullanımı... 106 IX

I. MADENCĠLĠK... 108 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler... 108 I.1.1. Sanayi Madenleri... 108 I.1.2. Metalik Madenler... 109 I.1.3. Enerji Madenleri... 109 I.1.4. Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler... 111 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri... 113 I.3. Cevher ZenginleĢtirme... 113 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri... 113 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon ÇalıĢmaları... 113 J. ENERJĠ... 114 J.1. Birincil Enerji Kaynakları... 114 J.1.1. TaĢkömürü... 114 J.1.2. Linyit... 114 J.1.3. Asfaltit... 114 J.1.4. Bitümlü ġist... 114 J.1.5. Ham petrol... 115 J.1.6. Doğalgaz... 115 J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum)... 115 J.1.8. Orman... 115 J.1.9. Hidrolik... 115 J.1.10. Jeotermal... 115 J.1.11. GüneĢ... 116 J.1.12. Rüzgâr... 116 J.1.13. Biyokütle... 116 J.2. Ġkincil Enerji Kaynakları... 116 J.2.1. Termik Enerji... 116 J.2.2. Hidrolik Enerji... 116 J.2.3. Nükleer Enerji... 117 J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi... 117 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı... 117 K. SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ... 118 K.1. Ġl Sanayinin GeliĢimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler... 118 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması... 120 K.3. Sanayinin Ġlçelere Göre Dağılımı... 124 K.4. Sanayi Gruplarına Göre ĠĢyeri Sayıları ve Ġstihdam Durumu... 138 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı... 138 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler... 138 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği... 138 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği... 139 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği... 139 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği... 139 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar... 139 X

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı... 139 L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME... 140 L.1. Altyapı... 140 L.1.1. Temiz Su Sistemi... 140 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi... 143 L.1.3. Elektrik Ġletim Hatları... 143 L.1.4. Doğalgaz Boru Hatları... 143 L.2. UlaĢım... 144 L.2.1. Karayolları... 144 L.2.1.1. Karayolları Genel... 144 L.2.1.2. UlaĢım Planlaması... 145 L.2.1.3. Toplu TaĢıma Sistemleri... 145 L.2.1.4. Kent Ġçi Yollar... 145 L.2.1.5. Araç Sayıları... 145 L.2.2. Demiryolları... 145 L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler... 145 L.2.2.2. TaĢımacılıkta Demiryolları... 146 L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaĢımacılığı... 146 L.2.3.1. Limanlar... 146 L.2.3.2. TaĢımacılık... 146 L.2.4. Havayolları... 146 L.3. HaberleĢme... 146 L.4. Ġlin Plan (Ġmar) Durumu... 146 L.5. Ġldeki Baz Ġstasyonları Sayısı... 146 M. YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS... 147 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama... 147 M.1.1. Kentsel Alanlar... 147 M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri... 147 M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni... 147 M.1.1.3. Planlı Kentsel GeliĢme Alanları... 148 M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk... 150 M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları... 150 M.1.1.6. Endüstri Alanlarda Yer Seçimi... 151 M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar... 151 M.1.2. Kırsal Alanlar... 151 M.1.2.1. Kırsal YerleĢme Deseni... 151 M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti... 151 M.2. Altyapı... 151 M.3. Binalar ve Yapı ÇeĢitleri... 151 M.3.1. Kamu Binaları... 152 M.3.2. Okullar... 152 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri... 152 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler... 152 M.3.5. Endüstriyel Yapılar... 152 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar... 152 M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar... 152 XI

M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar... 152 M.3.9. Kırsal Alanda YapılaĢma... 152 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler... 152 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller... 153 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı... 153 M.4.1. ĠĢ Alanları ve ĠĢsizlik... 153 M.4.2. Göçler... 153 M.4.3. Göçebe ĠĢçiler (Mevsimlik)... 153 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı... 153 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri... 153 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri... 153 M.5. YerleĢim Yerlerinin Çevresel Etkileri... 153 M.5.1. Görüntü Kirliliği... 153 M.5.2. Binalarda Ses Ġzolasyonu... 154 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde OluĢturulan Gürültü Zonları... 154 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü... 154 M.5.5. Kentsel Atıklar... 154 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı... 154 M.6. Nüfus... 154 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre DeğiĢimi... 154 M.6.2. Nüfusun YaĢ ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı... 155 M.6.3. Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Yoğunlukları... 156 M.6.4. Nüfus DeğiĢim Oranı... 157 M.7. Sosyal Durum...157 M.7.1. Sosyal Güvenlik..157 N. ATIKLAR... 159 N.1. Evsel Katı Atıklar... 159 N.2. Tehlikeli Atıklar... 166 N.3. Özel Atıklar... 168 N.3.1. Tıbbi Atıklar... 168 N.3.2. Atık Yağlar... 168 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar... 168 N.3.4. Pil ve Aküler... 168 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller... 168 N.3.6. Tarama Çamurları... 169 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar... 169 N.3.8. Kullanım Ömrü BitmiĢ Araçlar... 169 N.3.9. Ömrü BitmiĢ Lastikler..169 N.4. Diğer Atıklar... 169 N.4.1. Ambalaj Atıkları... 169 N.4.2. Hayvan Kadavraları... 169 N.4.3. Mezbaha Atıkları... 169 N.5. Atık Yönetimi... 169 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu... 169 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, TaĢınması ve Transfer Ġstasyonları... 169 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri... 170 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması... 170 XII

N.8.2. Atıkların Yakılması... 170 N.8.3. Kompost... 170 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi... 170 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri... 170 O. GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM... 171 O.1. Gürültü... 171 O.1.1. Gürültü Kaynakları... 171 O.1.1.1. Trafik Gürültüsü... 171 O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü... 172 O.1.1.3. ĠnĢaat Gürültüsü... 173 O.1.1.4. YerleĢim Alanlarında OluĢan Gürültüler... 173 O.1.1.5. Havaalanları Yakınında OluĢan Gürültü... 174 O.1.2. Gürültü ile Mücadele... 175 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri... 175 O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri... 175 O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri... 175 O.1.4. Gürültünün Ġnsanlar Üzerine Olan Etkileri... 175 O.1.4.1. Fiziksel Etkileri... 175 O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri... 175 O.1.4.3. Psikolojik Etkileri... 175 O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri... 176 O.2. TitreĢim... 176 P. AFETLER... 177 P.1. Doğal Afetler... 177 P.1.1. Depremler... 178 P.1.2. Heyelan ve Çığlar... 179 P.1.3. Seller... 179 P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları... 180 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri... 180 P.1.6. Fırtınalar... 181 P.2. Diğer Afetler... 181 P.2.1. Radyoaktif Maddeler... 181 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar... 181 P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler... 181 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri... 181 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri... 182 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri... 182 P.3.3. Ġlkyardım Servisleri... 182 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden Ġskanı... 182 P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası TaĢınımı Ġçin Alınan Tedbirler... 183 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar... 183 R. SAĞLIK VE ÇEVRE... 184 R.1. Temel Sağlık Hizmetleri... 184 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı... 184 XIII

R.1.2. BulaĢıcı Hastalıklar... 191 R.1.2.1. Ġçme, Kullanma ve Sulama Suları... 191 R.1.2.2. Denizler... 193 R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar... 193 R.1.3. Gıda Hijyeni... 193 R.1.4. AĢılama ÇalıĢmaları... 193 R.1.5. Bebek Ölümleri... 195 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, YaĢ ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı... 196 R.1.7. Aile Planlaması ÇalıĢmaları... 197 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından OluĢan Sağlık Riskleri... 199 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 199 R.2.2. Su Kirliliğinin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 199 R.2.3. Atıkların Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 200 R.2.4. Gürültünün Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 200 R.2.5. Pestisitlerin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 200 R.2.6. Ġyonize Radyasyondan Korunma... 200 S. ÇEVRE EĞĠTĠMĠ... 201 S.1. Kamu KuruluĢlarının Çevre Eğitimi ile Ġlgili Faaliyetleri... 201 S.2. Çevre Ġle Ġlgili Gönüllü KuruluĢlar ve Faaliyetleri... 201 S.2.1. Çevre Vakıfları... 201 S.2.2. Çevre Dernekleri... 201 S.2.3. Çevreyle Ġlgili Federasyonlar... 201 T. ÇEVRE YÖNETĠMĠ VE PLANLAMA... 202 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi... 202 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve GeliĢtirilmesi... 203 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin TaĢıma Kapasitesini AĢmayacak Biçimde Planlanması... 203 T.4. Çevrenin Ġnsan- Psikososyal Ġhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması... 203 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması... 204 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi... 204 XIV

TABLOLAR TABLOLAR SAYFA Tablo A.1. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli 4 Tablo B.1. Bolu Ġli Çayır ve Mera Durumu 12 Tablo B.2. Bolu Ġlinde 1988 Yılı Ġtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına AlınmıĢ TaĢınmaz Doğal Çevre Varlıklar 14 Tablo B.3. Merkez Gölköy Barajı 16 Tablo B.4. Proje AĢamasındaki Gerede Tekke Barajı 17 Tablo B.5. Bolu Ġli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları 18 Tablo B.6. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli 19 Tablo B.7. 2010 Yılı Sonu Ġtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar 26 Tablo C.1. Ġlimizdeki Meteoroloji Ġstasyonlarının Durumu 29 Tablo C.2. Bolu Ġklim Parametresi Ortalamaları 30 Tablo C.3. Bolu Meteoroloji Ġstasyonu Uzun Süreli Yıllık Rüzgâr Kayıtları 30 Tablo C.4. Bolu Ġli Basınç Değerleri 31 Tablo C.5. Ġlimizde Emisyon Ġzni Alan Tesisler 33 Tablo C.6. 2010 Yılında Ġlimizde Kükürtdioksit (SO 2 ) Durumu 36 Tablo C.7. 2010 Yıllında Ġlimizde Partikül Madde (PM) Durumu 37 Tablo D.1. Bolu Ġli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları 41 Tablo D.2. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli 43 Tablo D.3. Merkez Gölköy Barajı 45 Tablo D.4. Proje AĢamasındaki Gerede Tekke Barajı 46 Tablo D.5. 2010 Yılında Yeraltı Sularında 48 Yapılan Analiz Sonuçları Tablo D.6. 2010 Yılında Yüzey Sularında Yapılan Analiz Sonuçları 49 Tablo E.1. Bolu Ġli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı 51 Tablo E.2. Ġlimizin Arazi Dağılımı 52 Tablo E.3. Bolu Ġlinin Tarım Arazisi Kullanım Durumu 52 Tablo E.4. 2010 Yılında KarĢılaĢılan Toprak Erozyonu Türü ve Derecesi 53 Tablo E.5. Bolu Ġlinde BaĢlangıçtan Bu Yana Yapılan Yıllar Ġtibari Ġle Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü, Rehabilitasyon ve Mera Islağı ÇalıĢmaları 53 Tablo F.1. Türkiye ve Bolu da Orman Durumu 55 Tablo F.2. Bolu Ġli 2010 Yılı Orman Kadastro Durumu 56 Tablo F.3. Bolu Ġli 2010 Yılı Kaybedilen Orman Alanı Durumu 56 Tablo F.4. Bolu Ġli Çayır ve Mera Durumu 57 Tablo F.5. Bolu Ġlinde 1988 Yılı Ġtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına AlınmıĢ TaĢınmaz Doğal Çevre XV

Varlıklar 61 Tablo F.6. Bolu Ġlinde Bulunan Sit Alanları 70 Tablo G.1. Kütüphanelere ĠliĢkin Sayısal Veriler 77 Tablo G.2. Yöresel Kutlamalar 82 Tablo G.3. Ġlimizde Bulunan Bazı Toplantı Salonları 85 Tablo G.4. Bolu Ġli Turizm ĠĢletme Belgeli Tesisler 91 Tablo G.5. Bolu Ġli Turizm ĠĢletme Belgeli Restaurantlar 92 Tablo G.6. Yatırım Belgeli Tesisler (Proje ve ĠnĢaat AĢamasında Olan Tesisler) 92 Tablo G.7. Turizm Belgeli Tesislerde Konaklama (Bolu Ġl Geneli) 92 Tablo G.8. Ġldeki Konaklama Tesisleri Toplam Oda-Yatak Kapasitesi 92 Tablo G.9. Bolu Ġli Belgeli Seyahat Acenteleri 93 Tablo H.1. Ġlimizin Arazi Dağılımı 96 Tablo H.2. Bolu Ġli Tarım Arazisi Kullanım Durumu 97 Tablo H.3. Tarla Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 97 Tablo H.4. Buğdaygillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 97 Tablo H.5. Baklagillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 98 Tablo H.6. Yem Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 98 Tablo H.7. Endüstriyel Bitkilerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 99 Tablo H.8. Ġlimizde Üretimi Yapılan Meyveler 99 Tablo H.9. Ġlimizde Sebze Ekim Alanı ve Miktarları 100 Tablo H.10. Ġlçelerdeki Sebzecilik Alanları 100 Tablo H.11. Ġlimizde Üretimi Yapılan Sebzelerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 100 Tablo H.12. Ġlimizin Hayvansal Üretimi 101 Tablo H.13. Ġlimizin BüyükbaĢ Hayvan Mevcudu Durumu 102 Tablo H.14. Ġlimizin KüçükbaĢ Hayvan Mevcudu Durumu 102 Tablo H.15. Bolu Ġli Merkez ve Ġlçelerin Kanatlı Hayvan Mevcudu Durumu 103 Tablo H.16. Ġlimizdeki Kanatlı ĠĢletmelerinin Dağılımı 104 Tablo H.17. Bolu Su Ürünleri 104 Tablo H.18. Bolu Ġli Merkez ve Ġlçelerin Kovan Mevcudu Durumu 105 Tablo H.19. Bolu Ġli ve Ġlçeleri Ġlaç-Alet Bayi Sayıları 106 Tablo H.20. Ġl Sınırları Ġçerisinde Kullanılan Zirai Mücadele Ġlaç Tüketimi 106 Tablo H.21. Ġl Sınırları Ġçerisinde Kullanılan Ticari Gübre Tüketimi 107 Tablo Ġ.1. 2010 Yılı Sonu Ġtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar 111 Tablo J.1. 2010 Yılı Abone Gruplarına Göre KWH SatıĢı 117 Tablo K.1. Bolu Organize Sanayi Bölgeleri 123 Tablo K.2. Ġlimizde Faaliyet Gösteren Küçük Sanayi Siteleri 124 Tablo K.3. 2010 Yılı Sanayi Tesisleri 124 Tablo L.1. Bolu Merkez Ġlçede Sektörel Su Tüketimi 141 XVI

Tablo L.2. 2010 Yılı Geneli Su Numune Analiz Sonuçları 142 Tablo L.3. Bolu Ġli Karayolları Genel Durumu 144 Tablo L.4. Bolu Ġli Köy Yolu Durumu 145 Tablo M.1. Tablo M.2. Tablo M.3. Belediye Sınırları Ġçinde Binaların Kullanım Amacına Göre Dağılımı 151 Ġlçelere Göre Nüfus Sayımı Sonuçları ve Kır-Kent Dağılımı 154 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (Adnks) 2010 Yılı Nüfusun Ġlçelere Ve Cinsiyetine Göre Dağılımı 155 Tablo M.4. Bolu Ġl Merkezi ve Ġlçeleri Arası Uzaklık Cetveli 156 Tablo M.5. Tablo M.6. Tablo M.7. 2010 yılı Ġlçelerimizin Nüfusu, Yüzölçümleri ve Nüfus Yoğunluğu 156 Sosyal Güvenlik Kapsamındaki KiĢi Sayılarının Kurumlara Göre Dağılımı 157 Bolu Ġl Genelindeki YeĢilkart Sayısı ve Nüfusa Oranı 157 Tablo N.1. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bolu Belediyesi) 159 Tablo N.2. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (TaĢkesti Belediyesi) 160 Tablo N.3. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Mengen Belediyesi) 160 Tablo N.4. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Gerede Belediyesi) 161 Tablo N.5. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Seben Belediyesi) 161 Tablo N.6. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kıbrıscık Belediyesi) 162 Tablo N.7. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Göynük Belediyesi) 162 Tablo N.8. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Gökçesu Belediyesi) 163 Tablo N.9. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Yeniçağa Belediyesi) 163 Tablo N.10. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Pazarköy Belediyesi) 163 Tablo N.11 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Karacasu Belediyesi) 164 Tablo N.12. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Dörtdivan Belediyesi) 164 Tablo N.13. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Mudurnu Belediyesi) 165 Tablo N.14. Ġl Sınırları Ġçinde Sanayi Tesislerinde OluĢan Tehlike 166 Atıkların Toplanma, TaĢınma ve Bertaraf Edilme Durumu Tablo O.1. 2010 Yılı Gürültü Ölçümleri 171 Tablo O.2. Endüstriyel Tesisler Ġçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri 172 Tablo O.3. ġantiye Alanı Ġçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri 173 Tablo O.4. Ġç Mekân Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri 173 Tablo O.5. Hava Alanı Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri 174 Tablo P.1. 2004-2010 Yıllarında Ġlimizdeki Orman Yangınları 180 XVII

Tablo P.2. Yangınla Mücadelede Kullanılan Ekip, Bina, Araç ve Gereçler 180 Tablo R.1. Ġl Genelinde Bulunan Sağlık Kurum ve KuruluĢları 184 Tablo R.2. Hastanelerin yatak sayısı 185 Tablo R.3. Bolu Ġl Genelindeki Sağlık Kurum ve KuruluĢlarındaki 186 Mevcut Yatak ve Personel Sayısı Durumu Tablo R.4. Bolu Sağlık Kurumları Personel Durumu 187 Tablo R.5. Yataklı Tedavi Kurumları Personel Durumu 188 Tablo R.6. Yataklı Tedavi Kurumları ÇalıĢmaları 190 Tablo R.7. BulaĢıcı Hastalıkların Yıllara Göre Dağılımı 191 Tablo R.8. 2010 Yılı Su Numune Sonuçları 182 Tablo R.9. 2010 Yılı BağıĢıklama ÇalıĢmaları 193 Tablo R.10. 2010 Yılı Tespit Edilen Bebek Ölümleri 195 Tablo R.11. Ölümlerin Hastalık, YaĢ ve Cins Gruplarına 196 Göre Dağılımı Tablo R.12. Bebek, Anne ve Kaba Doğum Hızları 197 Tablo R.13. Aile Sağlığı Merkezi, Aile Hekimliği 198 Birimi ve Toplum Sağlığı Merkezleri Tablo R.14. Bolu Ġli 2010 Yılı Aralık AHBS Kayıtlarına Göre 198 Bazı Koruyucu Sağlık Hizmeti Verilerinin Dağılımı Tablosu Tablo R.15. Bolu Ġli 2010 yılı saha denetimi yapılan Gebe ve Bebek 199 sayılarının ilçelere göre dağılımı tablosu Tablo T.1. 2010 Yılında Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği Kapsamında Karar Verilen Faaliyetler 204 XVIII

HARĠTALAR HARĠTALAR SAYFA Harita A.1. Ġlçe Sınırları 2 Harita G.1. Bolu Ġl GeliĢme Planı Turizm GeliĢme Alanları 95 GRAFĠKLER GRAFĠKLER Grafik G.1. SAYFA 2002-2010 Yılları Arası Bolu da Konaklayan Yerli -Yabancı Turist Sayısı 93 Grafik H.1. Ġlimizin Arazi Dağılımı 96 Grafik R.1. Ġçme ve Kullanma Suyu Sayıları 192 RESĠMLER RESĠMLER SAYFA Resim A.1. Abant Gölü Tabiat Parkı 6 Resim A.2. Abant Gölü Tabiat Parkı 6 Resim A.3. Yedigöller Milli Parkı 6 Resim A.4. Yedigöller Milli Parkı 6 Resim A.5. Sünnet Gölü 7 Resim A.6. Sülük Gölü 7 Resim A.7. Karagöl Gölü 7 Resim B.1. Yeniçağa Gölü Balık Türleri 22 Resim B.2. Turna 22 Resim F.1. Yedigöller Milli Parkı 59 Resim G.1. Köroğlu Heykeli 74 Resim G.2. Çeltikdere Kilise Kalıntısı 74 XIX

Resim G.3. Bolu Müzesinden Görünüm 75 Resim G.4. Eski Kentsel Dokuyu Yansıtan AhĢap Bir Ev 77 Resim G.5. Mudurnu Yıldırım Bayezid Camii 78 Resim G.6. Mudurnu Yıldırım Bayezid Hamamı 79 Resim G.7. Bolu Valilik Binası 79 Resim G.8. Akkaya Travertenleri 80 Resim G.9. Yöresel El Sanatları 80 Resim G.10. Yöresel Halk Oyunları 81 Resim G.11. Yöresel Ürünler 82 Resim G.12. Kartalkaya Kayak Merkezi 83 Resim G.13. Gerede Esentepe 83 Resim G.14. Olta Balıkçılığı 83 Resim G.15. Bolu Termal Otel 84 Resim G.16. At Yaylasından Bir Görünüm 86 Resim G.17. Kıbrıscık Yaylaları 86 Resim G.18. Yedigöller Milli Parkı 87 Resim G.19. Gölcük Orman Ġçi Dinlenme Merkezi 88 Resim G.20. Sünnet Gölü 88 Resim G.21. Göynük Evleri 89 Resim G.22. AkĢemseddin Türbesi 89 Resim G.23. Bürnük (ġirinyazı) Göleti 89 Resim G.24. Armutçular Konağı 90 Resim G.25. Seben Kaya Evleri 90 Resim G.26. Yeniçağa Gölü 90 Resim G.27. Gerede Keçi Kalesi 91 XX

Resim P.1. 12 Kasım Deprem Anıtı 178 Resim R.1. Aile Hekimliği Merkezleri 197 XXI

A. COĞRAFĠ KAPSAM A.1.GiriĢ Karadeniz Bölgesinin batı bölümünde bulunan Bolu Ġli, 40 0 06 ve 41 0 01 kuzey enlemleriyle, 30 0 32 ve 32 0 36 doğu boylamları arasında yer alır. Kastamonu, Zonguldak ve Düzce Ġlleriyle birlikte, Batı Karadeniz topraklarını oluģturan il, kıyıya paralel olarak uzanan Kuzey Anadolu dağlarının iç sıraları arasındaki vadi oluklarına oturmuģ durumdadır. 8.276 km² alanı ile Türkiye yüzölçümü (827.600 Ha) nün % 1.02 sini kaplayan Bolu, kuzeyden Zonguldak'ın Devrek, Düzce nin Yığılca ve KaynaĢlı ve Karabük ün Eskipazar Ġlçeleri tarafından çevrilmektedir. Kuzeybatı da Düzce Ġli Gölyaka Ġlçesi ile Batıdan Sakarya ilinin Hendek, Akyazı ve Taraklı, Bilecik ilinin Yenipazar Ġlçeleriyle, Güney, Güneydoğu ve Doğudan EskiĢehir ilinin Sarıca kaya Mihalgazi; Ankara ilinin Nallıhan, Beypazarı, Güdül, Çamlıdere ve Çankırı ilinin ÇerkeĢ ilçeleriyle çevrelenmiģ bulunmaktadır. Ġlin Tarihi Tarih öncesi çağlara ait bilgilerin yetersizliği nedeniyle Bolu tarihi tam anlamıyla açığa çıkarılamamasına rağmen, arkeolojik eserler, yazılı belgeler ve tarih kaynaklarına göre Bolu yöresine ilk yerleģenlerin Proto-Hititler olduğu bilinmektedir. Eski Bolu, Paphlagonia ile Bithynia arasında sınır oluģturan Filyos ırmağının kıyısında yer alıyordu. Ġskender in ölümünü izleyen dönemde Bolu yöresinde, bağımsız Bithynia Devleti kuruldu ve kentin ilk çağdaki adı Bithynion du. Ġ.Ö. 1. yüzyılda bu devletin Roma'ya bağlanmasıyla Bolu yöresi de Roma yönetimi altına girdi. Kent, Ġmparator Claudius döneminde (Ġ.S. 41-54) Claudiopolis olarak anılmaya baģlandı. Hıristiyanlığın Roma Ġmparatorluğu nda resmen kabulünden sonra (313), piskoposluk haline getirilen Bolu, imparatorluğun bölünmesinin (395) ardından Bizans sınırları içinde kaldı. 7. ve 9. yüzyıllardaki Ġslam akınlarından doğal konumunun elveriģli olması sayesinde korunan Bolu, 13. yüzyılda Anadolu Selçuklularının daha sonra da Ġlhanlıların eline geçti. Osman Gazi döneminde (1299-1324) Konur Alp tarafından Osmanlı topraklarına katıldı ve sancak merkezi yapıldı. Konuralp, Gündüz Alp, I. Süleyman (Kanuni) ve Zor Mustafa PaĢa 1324-1692 dönemine Bolu'yu yöneten sancak beyleridir. Ayrıca, bir halk ozanı ve toplumsal eleģtiri ustası olan Köroğlu da 16. yüzyılda yaģamıģtır. Hakkında verilen haksız hükümlere ve çıkarılan fermanlara baģkaldırmasıyla tanınan Köroğlu, Ģiirlere dile getirdiği bu baģkaldırıģıyla destanlaģmıģtır. Bolu, bir dönem Ġsfendiyaroğulları nın kontrolüne girmiģ, sancak beyleri yerine atanan voyvodalarca yönetilmiģtir. II. Mahmut döneminde (1811) voyvodalık kaldırılınca, Bolu-ViranĢehir adıyla yeniden sancak oldu. II. MeĢrutiyetten (1908) Cumhuriyet dönemine kadar geçen sürede bağımsız sancak olarak yönetildi. Milli mücadeleye önemli katkılarda bulunan Bolu halkı, bu mücadeleden baģarıyla çıkılmasında pay sahibi olmuģtur. Bolu, 1923 yılında Cumhuriyetin ilanından sonra il olmuģtur. Kent merkezinde Bithynia dönemine ait olduğu sanılan birçok kalıntı vardır. Henüz yetersiz olan araģtırmalar sebebiyle kent yapıları ortaya çıkarılamamıģtır. Ġ.S.130-138 - 1 -

arasında Ġmparator Hadrianus'un yaptırdığı Antinos Tapınağı 1300'lerin sonlarına ait, Yıldırım Beyazıd Külliyesi, 1389 yılında Yıldırım Beyazıt ın yaptırdığı Orta Hamam, 15. yüzyıl sonları ya da 16. yüzyıl baģlarında DemirtaĢ PaĢazade Mehmet Bey'in yaptırdığı sanılan Kadı Camii, 1511'de yapılan Ilıca Camii, 1563'de yapılan Karaköy Camii,16. yüzyıla ait Sultan Hamamı ve Tabaklar Hamamı ve 1805'de yapılan TaĢ Han kentin önemli tarihsel yapıtları arasındadır. A.2. Ġl ve Ġlçe Sınırları Bolu Ġlinin Dörtdivan, Mengen, Mudurnu, Gerede, Göynük, Kıbrıscık, Seben, Yeniçağa ve Merkez ile birlikte 9 Ġlçesi, 4 beldesi ve 512 olan köy sayısı Ġl Mahalli Ġdareler Müdürlüğünün 12.02.2008 tarih ve 703 sayılı yazılarına istinaden; Merkez Ġlçemizde 15 adet köy Bolu Belediye BaĢkanlığına ve Dörtdivan Ġlçemizde 6 adet köy Dörtdivan Belediye BaĢkanlığına bağlanıp mahalle olması nedeni ile 491 köyü bulunmaktadır. Harita A.1. Ġlçe Sınırları Bolu Ġl Merkezine göre; Dörtdivan, Yeniçağa ve Gerede doğuda, Mengen kuzeydoğuda, Göynük ve Mudurnu güneybatıda, Seben ve Kıbrıscık ise güneyde yer almaktadır. Harita A.1. de ilçe sınırları gösterilmiģtir. A.3.Ġlin Coğrafi Durumu Bolu ili Karadeniz Bölgesinde 30 0 32 ve 32 0 36 doğu boylamları ile 40 0 06 ve 41 0 01 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Kuzeyde Zonguldak ve Karabük, doğuda Çankırı, güneydoğuda ve güneyde Ankara, güneybatıda EskiĢehir ve Bilecik, batıda Düzce ve Sakarya illeri ile komģudur. Bolu il alanının geniģliği 827.600 hektar, yani 8276 km 2 dir. Bu alan Türkiye alanının % 1,02 si kadardır. Doğu-Batı uzunluğu yaklaģık 186 km.dir. Düzce nin 584 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname kararı ile (09.12.1999 tarih ve 23901 sayılı R.G.) il olarak ayrılmasıyla, Bolu nun denizle bağlantısı kalmamıģtır. A.4. Ġlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Dağlar 8 276 km 2 lik Bolu il alanının yaklaģık % 56 sı, rakımları 2.499 m ye kadar çıkan dağlarla kaplıdır. Dağlar kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda sıralanan ve oluģumlarında Kuzey Anadolu fay kuģağı hareketinin etkisi bulunan ovalarla bölünmüģtür. - 2 -

Bu kuģağın kuzeyinde doğudan batıya Göçeler dağı, Bolu dağları ve Elmacık dağı; güneyinde ise Köroğlu dağları, Köroğlu dağı, Abant dağları yer almaktadır. Yükseklikler kuzeyden güneye ve batıdan doğuya gidildikçe artmaktadır. Ovalar Ġl alanının % 12 lik bir kısmı ovalarla kaplıdır. Ovaların toplam alanları 102.000 ha kadar olup, en geniģleri 46.000 ha ile Bolu ovasıdır. Ovalar kuzeydoğudan güneybatıya doğru, dağlık araziyi bölecek Ģekilde uzanırlar. En doğuda Gerede-Dörtdivan ovası, batıya doğru Yeniçağa ve Bolu ovaları; Bolu ovasının güneybatısında Mudurnu ovası, onun da güneybatısında Himmetoğlu ovası bulunmaktadır. Yaylalar Bolu arazi yapısı, iklimi, su kaynakları ve doğal bitki örtüsü gibi özellikleriyle yayla zengini illerimizden biridir. Bolu yaylaları sayı bakımından fazlalığın yanında, doğal güzellik ve uygun iklim bakımından da, Türkiye nin önde gelen yaylaları arasındadır. Sayının fazla olmasına karģın, genelde her bir yaylanın alan geniģliği fazla değildir. Yaz aylarının sadece sağlıklı serinlik içinde geçmesi değil, fazla yağıģlı olmaması da, Bolu yaylalarının kullanıģlılığını artırmaktadır. UlaĢım olanakları genelde iyi durumdadır. Ayrıca çoğu yaylalar orman kenarı, kimileri de orman içi konuma sahiptir. Bütün bu olumlu özellikler, Bolu yu yayla turizmi açısından önemli bir potansiyel bölge yapmaktadır. Aladağ Yaylaları: Bolu nun 25 km güneyindeki Köroğlu dağları üzerinde, orman alanları arasında yer alırlar. Burada Aladağ Göleti, Orman ĠĢletme Tesisleri, Aladağ Ġzcilik Kampı da bulunmaktadır. BaĢlıcaları Değirmenözü, Sarıalan, Gölcük, Ardıçtepe ve Üstyaka yaylalarıdır. At Yaylası: Bolu ovası kuzeybatısında, Bolu dağlarının ovaya bakan yamaçları üzerinde, merkez ilçeye yakın mesafedeki bir yayladır. Her yıl yapılan kiraz Ģenlikleri ile ünlüdür. Gerede Yaylaları: Gerede nin güneyinde 1.200-1.500 m yüksekliklerde bulunan baģlıca yaylalar HaĢat, Zorpan ve Köroğlu dağlarının doğu kesimindeki Dörtdivan yaylalarıdır. Kıbrıscık Yaylaları: Köroğlu dağlarının güney yamaçlarındaki düzlükler üzerinde bulunan yaylalardır. Bunların en önemlileri Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Karadoğan ve Köroğlu zirvesinin kuzeyinde 1.825 m yüksekte bulunan Deveören yaylaları ve zirvenin doğusundaki Yazıca yaylaları bulunmaktadır. Mengen Yaylaları: Mengen ilçesinin doğusunda yer alırlar. BaĢlıcaları Sarıklı, Soğucak, Mile, Sepetçiler, Çelebioğlu ve Çiftçatak yaylalarıdır. Mudurnu Yaylaları: Mudurnu ilçesinin kuzeyinde ve Abant gölünün güneyinde yer alırlar. BaĢlıcaları Dedeler, Alpagut, Dodurga ve Dağyolu yaylalarıdır. Göynük Yaylaları: 1.000-1.500 m arasında, dar bir Ģeritte sıralanan yaylaların en önemlileri Karabey ve KaĢıkçı yaylalarıdır. - 3 -

Seben Yaylaları. Kiraz dağı çevresinde toplanmıģ, ortalama 1400 m. yükseklikte olan bu yaylaların en önemlileri Gerenözü ve Kızık yaylalarıdır. Bunlardan Kızık yaylası, evlerinin değiģik mimarisiyle dikkati çeker. Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek baģına nehir debisine ulaģan bir akarsu bulunmamaktadır. Ġlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e boģalmaktadır. DSĠ çalıģmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak vermiģtir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSĠ çalıģmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkıģı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiģtir. Bu miktarın 450 hm 3 / yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 / yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 / yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. Tablo A.1. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 Ġl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu Ġli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) Filyos Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölünden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovasına girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleģir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karıģır. Ġldeki yağıģ alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu ovası giriģinde Büyüksu ya karıģan bir koldur. Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağlarının kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu - 4 -

dağlarından inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur. Gerede ovasına girdikten sonra ise Gerede çayı olarak değiģir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, Ġsmet PaĢa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağına karıģır. Sakarya Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağlarının güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleģmesi ile meydana gelir. Ġlk çıkıģ alanının ormanlık olması buralara düģün yağıģların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu çayının suları fazla değildir. Ġlkbaharda düģün fazla yağıģların ve eriyen kar sularının etkisiyle taģkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akıģ yönü batıya doğrudur. TaĢkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuģağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleģir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluģturduğu Dokurcun vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu dağlarında Sarıalan yaylasından doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleģir, sonra Kıbrıscık bölgesinde Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal Dereleri ile birleģerek, il sınırı dıģında Sakarya nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajına dökülür. Aladağ Çayı Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. Göynük Çayı: Çubuk Gölünden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğra akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra Ġbrahimler deresi ve Hatip Deresini de alarak, Göynük ün yaklaģık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya nehrine karıģır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde TaĢlıdoruk tepenin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleģerek (Çatak adı) Çatak çayını oluģturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km. kadar güneyde Sakarya nehriyle birleģir. YağıĢların düzensiz, yağıģ alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elveriģsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. Doğal Göller Yeniçağa Gölü: Yeniçağa Ġlçe merkezinin kuzey bitiģiğindedir. Rakımı 989 m olan, oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha dır. Ancak yağıģ durumuna bağlı olarak mevsimsel değiģiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluģturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiģtir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa Deresiyle Mengen yakınında Büyük Su çayına boģalır. Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluģumlu bir göldür. 125 hektar geniģliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiģtir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. - 5 -

Resim A.1. Abant Gölü Tabiat Parkı Resim A.2. Abant Gölü Tabiat Parkı Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meģe, kavak, diģbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muģmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuģburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaģık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluģtururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavģan, yırtıcı-ötücü kuģlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluģturur. Yazın piknik ve dinlenme yeri, kıģın da bazı kıģ sporlarının yapılabileceği bir alandır. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaģam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüģ alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Göl etrafında 2 adet otel ile Özel Ġdareye ait Göl Gazinosu, Orman Ġdaresine ait bir sosyal tesis, kamping alanı, bungalov evler ve restaurantlar mevcuttur. Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluģmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, Ġncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıģtır. Çok güzel bir piknik ve dinlenme alanı olan Yedigöller e ulaģımı sağlayan yolun kötü durumda olması nedeniyle ulaģım çok zahmetli olmaktadır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meģe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değiģik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Resim A.3. Yedigöller Milli Parkı Resim A.4. Yedigöller Milli Parkı Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuģtur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüģü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin - 6 -

yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meģe ormanlarıyla çerçevelenmiģ üst üste dizilmiģ göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeģitliliği, irili ufaklı Ģelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, Geyik Üretme Sahası, özellikle sonbahardaki flora çeģitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eģsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Sünnet Gölü: Orman içi dinlenme yeri özelliğine sahip bir göldür. Göynük ün 27 km. doğusunda yer alır. Rakımı 820 m ve alanı 18 ha olan gölün en derin yeri 22 m dir. Resim A.5. Sünnet Gölü Sülük Gölü: Tabiatı koruma alanı özelliği taģır. Göynük ün 15 km kadar kuzeydoğusunda, etrafı yeģilliklerle çevrili küçük bir göldür. Heyelan sonucu oluģtuğu kabul edilmektedir. Resim A.6. Sülük Gölü Çubuk Gölü: Göynük ün 11 km. kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha geniģliğindeki gölün en derin yeri 13 m.dir. Çubuk Gölü de, ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da GölbaĢı köyü bulunmaktadır. Karamurat Gölü: Mudurnu nun 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür. Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir. Karagöl: Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara Ġl sınırı yakınında yer alan, 1 ha geniģliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göldür. Bir heyelan gölüdür. - 7 - Resim A.7. Karagöl

Gerede Gölü: D-100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkıģında ve Ģehir merkezine 2.5 km mesafede bulunan çok küçük bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluģmuģ bir tektonik göldür. ġehrin hemen kenarında, fakat dıģında olması nedeniyle; çevresinin iyi düzenlenmesi halinde, yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Ġl arazisinin yüzde 56 sını dağlık arazi, yüzde 12 sini ovalar oluģturmaktadır. Arazinin en yüksek noktası 2.499 m ile Köroğlu zirvesidir. Rakım bazı vadilerde, örneğin Göynük güneyindeki Çatak çayı vadisinde 240 m ye kadar düģmektedir Ġl alanının yüzde 0,7 sinin rakımı 240-500 m; yüzde 8,8 inin rakımı 500-750 m, yüzde 21,4 ünün rakımı 750-1.000 m, yüzde 24,2 sinin rakımı 100-1.250 m, yüzde14,7 sinin rakımı 1500-1750 m, yüzde 0,7 sinin rakımı 1.750-2.000 m, yüzde 0,1 inin rakımı da 2.250-2.397 m arasındadır. Ancak Köroğlu zirvesinin rakımının 2.499 m olduğu kayıtlarda bulunmaktadır. A.5.1.Metamorfizma ve Mağmatizma Düzce, Hendek, Adapazarı arasının güneyinde bulunan Bolu Masifi bir ova gibi doğu-batı istikametinde uzanır. Batıdan Samanlı Dağları'na doğudan da Ilgaz Dağı'na ve oradan da Tokat-Amasya Masifine bağlanır. Doğuya doğru uzanan eski temel Ģeridi genel durumuyla bir eksen ondülasyonu gösterir. Bu eksen ondülasyonunun altından bu masifler birbirine bağlanır. Bu eski temel Alp Orojenizi sonucu yer yer alçalmıģ ve daha genç formasyonlarla örtülmüģ durumdadır. Bolu Masifinin en tipik yeri Mudurnu'nun kuzeyindeki Elmacık ve Bolu'da Sünnice Dağı bölgesidir. Bunun da merkezi kısmında ileri derecede metamorfik kayaçlar, onun güneyinde ve kuzeyinde daha genç kayaçlar görülür. Bu Elmacık-Sünnice Dağından kuzey-güney istikametinde bir kesit alırsak dağın güney yamacının dik bir Ģekilde olduğu (KesilmiĢ gibi) görülür. En altta ihtilatlanma gösteremeyen ileri derecede metamorfik gnays amfibolit, diorit, granit serisi bulunur. Bunun üzerinde alttaki seriye göre daha ince temellerden meydana gelmiģ bir seri gelir. Bu üstteki seri içinde mikaģist, dolomit ve kalkerler bulunur. MikaĢistler içinde kalker mercekleri, kalkerlerle mikaģistler arasında tedrici bir geçiģ vardır. Tabakaların genel istikameti kuzey-güney ve eğimi de kuzeybatıya doğrudur. Bu tabakaları oluģturan kayaçlara uzaktan baktığımız zaman nefti olarak görülür. Bunun da sebebi amfibolit, piroksenit, peridotit gibi kayaçların olmasındandır. Volkanik Alanlar Genç volkanikler Bolu güneyinden Gerede, Kızılcahamam ve Kıbrıscık arasında geniģ alanlar kaplar. Yer yer gözlenen tortullarla ara katkılar volkanizmanın eosende baģlayıp, son zamanlara kadar devam ettiğini göstermektedir. Riyolit tüfleri ve aglomeraları bazı yerlerde volkanik kütlenin tabanında geliģmiģtir. (Kurtboğazı, Pazar, Kızılcahamam dolaylarında andezit, trakit ve trakiandezit ile birlikte alanda en çok yüzeylenen kayaç olarak görülür.) Bazaltlar yer yer diğer volkanik üyeleri keser. Bazalt dıģında bütün volkanik kayaçlar gölsel neojen arasında yanal geçiģler ve ardalanmalar gösterir. Köroğlu Dağı ve Ardıç Dağı alan üstünde yükselen iki büyük volkanın kalıntılarıdır. Kayaçların büyük bir kısmı yarık püskürmelerinden, bazaltlar ise özellikle merkezi püskürtmelerden oluģmuģtur. - 8 -

A.5.2.Tektonik ve Paleocoğrafya Tektonik kavramı, kaya kütlelerinin katmanlı, katmansız, kırıklı-faylı, kıvrımlı vb. biçimsel ya da yapısal niteliklerini ifade etmektedir. Depremsellik ise bir bölgede meydana gelen depremlerin sıklığını ve büyüklüğünü içeren bir kavramdır. Kaya türlerinin sadece türsel değil, yapısal-biçimsel özellikleri de onların zemin oluģturma niteliklerini, dolayısıyla bunlar üzerinde yapılacak yapıların depreme karģı dayanıklılıklarını etkiler. Katmanlı heterojen yapılar, çok kırıklı-ezikli yapılar, özellikle de halen deprem üretme potansiyeli taģıyan ve bu nedenle de diri fay, ya da aktif fay olarak adlandırılan kırıkların varlığı, zeminin yapılaģmaya uygunluk değerini düģüren etmenlerdir. Köroğlu dağları genelde tabakalı yapısı olmayan volkanik kayaçlardan oluģmaktadır. Mudurnu ile Göynük çevrelerinde; ayrıca Bolu-Yeniçağa-Gerede-Mengen kuģağında tabakalı yapıya sahip tortul kayaçlar egemendir. Göynük ve Mudurnu nun, özellikle güney kesimlerinde bu kayaçlarda kıvrımlı yapı sık görülür. Ġl de yapılaģma konusunu yakından ilgilendiren en önemli tektonik öğe Kuzey Anadolu fay kuģağıdır. Bingöl-Karlıova, Erzincan, SuĢehri, Niksar, Lâdik üzerinden gelen bu fay kuģağı; Gerede-Yeniçağa-Karacasu-Abant hattı ile il arazisinin ortasından geçerek, Dokurcun yakınında Sakarya iline girer. Batıya doğru Marmara üzerinden Saros körfezine kadar uzanan bu ana fay kuģağının kollarından biri Akyazı nın 5 km kadar güneyinde ana faydan ayrılıp doğuya doğru Karadere Gölyaka-Efteni gölü, Düzce-Beydibi beldesi ve KaynaĢlı dan geçerek, Bolu nun 10 km kadar batısında Elmalık köyü yakınlarında sona erer. Ana fay gibi, bu kol da diri bir faydır ve 12 Kasım 1999 tarihinde 7,2 büyüklüğündeki Düzce depremini üretmiģtir. Depremsellik konusu Bolu için son derecede önemli bir konudur. Çünkü Ġl arazisinin tamamına yakını I. derece deprem kuģağı içinde kalmakta; sadece Göynük, Seben ve Kıbrıscık ilçelerinin güney kesimlerinde çok dar bir alan II. dereceli deprem kuģağı içinde bulunmaktadır. Türkiye nin, hatta Dünyanın da en fazla yıkıcı deprem üreten karasal fay kuģaklarından biri olan Kuzey Anadolu fay kuģağı, Bolu il arazisini kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda ortalayıp geçmektedir. KAYNAKÇA 1-DSĠ 53. ġube Müdürlüğü 2-Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü - 9 -

B.1.Enerji Kaynakları B.1.1.GüneĢ B. DOĞAL KAYNAKLAR GüneĢ enerjisinin en büyük avantajı tükenmeyen ve çevre kirliliğine yol açmayan bir kaynak oluģudur. GüneĢten dünyaya gelen enerjinin yoğunluğu atmosferin üzerinde m 2 baģına 1.35 KW kadardır. Bu yoğunlukta dünya çapının kapladığı alana gelen güneģ gücü 178 x 10 9 TET (ton eģdeğeri taģkömürü) ya da 0.814 x 10 14 TEP (ton eģdeğeri petrol) gibi görkemli boyuttadır. BaĢka bir deyiģle bir yılda gelen güneģ enerjisi miktarı, bilinen kömür rezervinin 50 katı ve bilinen petrol rezervinin 800 katı kadardır. GüneĢ enerjisinin kullanımı, gündelik yaģam yapısından ve konutlardan baģlamakta, haberleģmeye, tarıma, endüstriye, elektrik santrallerine uzanmaktadır. Günümüzde oldukça yaygınlaģan güneģli su ısıtıcılarının dıģında, güneģle ısınan binaların yapımı, güneģ enerjili su pompalarının tarımsal sulamada kullanılması, sokak ve bahçe aydınlatmaları, mobil telefonlar gibi çeģitli alanlarda kullanılmaktadır. GüneĢ enerjisinden yararlanma açısından öncelikli ülkeler olarak kabul edilen GüneĢ KuĢağı Ülkeleri arasında Türkiye de yer almaktadır. Ġlimizde de özellikle son yıllarda güneģ enerjisinden faydalanmak üzere çalıģmalar yapılmaktadır. Bu kapsamda Ġl Müdürlüğümüz tarafından 2010 yılında Ġlimiz sınırlarındaki 40 orman köyüne 1.067.200 TL tutarında, toplam 736 adet güneģ enerjisi sistemleri kurulmuģtur. B.1.2.Su Gücü Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek baģına nehir debisine ulaģan bir akarsu bulunmamaktadır. Ġl deki akarsular iki havzaya aittir. Bunlardan biri Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e dökülmektedir. Ġl içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak verilmiģtir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyüksu çayına, 75 hektarı Gerede çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. Bolu ili akarsularının toplam Ġl çıkıģı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiģtir. Bu miktarın 450 hm 3 /yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 /yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan Filyos havzasına ait 800 hm 3 /yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyüksu çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. B.1.3.Kömür Ġlimizin en önemli yeraltı zenginliği linyit kömürüdür. Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit linyit Mengen MerkeĢler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton - 10 -

linyit Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton B.1.4.Doğalgaz Bolu ili sınırları içerisinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. B.1.5.Rüzgar Ġlimizde rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır. Bu konudaki bilgiler C.1.1.1. Rüzgâr bölümünde verilmiģtir. B.1.6.Biokütle Biokütle biyolojik kökenli fosil olmayan organik madde kütlesidir. Ana bileģenleri, karbon hidrat bileģikleri olan bitkisel veya hayvansal kökenli tüm doğal maddeler, biokütle enerji kaynağını oluģturur. Biyomas kaynakları içerisinde yer alan odun, hayvan ve bitki atıkları ülkemizde uzun yıllardan beri özellikle kırsal kesimdeki konutlarda ısınma ve yemek piģirme amaçlı tüketilmektedir. Ġlimizde bu tür enerji üretimi ve tüketimi mevcut değildir. B.1.7.Petrol Bolu ili sınırları içerisinde ham petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8.Jeotermal Sahalar Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluģmuģ 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. BileĢimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaģım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalıģmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıģtır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. DeğiĢik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıģtır. Kaynak noktaları zaman içinde değiģmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. Ġçme Ģeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiģtir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. BileĢiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara - 11 -

iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kiģi/gün dür. Önümüzdeki yıllarda inģa edilecek tesislerle Sarot Kaplıcası, termal turizmde önemli bir yere gelecektir. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araģtırmada beģ değiģik kaynağın su sıcaklıkları 26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiģtir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaĢım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına Ģifa olmaktadır. Özel sektörce iģletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıģtır.(50 lt/sn). Artezyen Üretimi 15lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaģık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaģılmıģtır. Bu kaynak Ġlçemiz için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akıģkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araģtırma ve çalıģmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileģimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. B.2.Biyolojik ÇeĢitlilik B.2.1.Ormanlar 845 800 hektarlık il alanının 506,551 hektarı orman alanıdır. 506,551 hektar ormanın 380,761 hektarı normal koru ormanı, 125,790 hektarı bozuk koru ormanıdır. B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. B.2.2.Çayır ve Mera Bolu ilinde iklim, orman örtüsü, topografya, su kaynakları gibi olumlu koģulların etkisiyle çayır ve meralar hem alan bakımından geniģ, hem de kalite olarak iyi durumdadır. Çayır ve mera alanlarının geniģliği il arazisinin yaklaģık % 14.71 ini oluģturur. Tablo B.1. de çayır ve meraların ilçelere göre dağılımı verilmiģtir. Tablo B.1. Bolu Ġli Çayır ve Mera Durumu Tespit Merası Mevcut mera edilen Tespit Edilen Mevcut Ġlçe Adı Köy adedi olan Alanı (Ha) Parsel Yaylak Sayısı yaylak Köy adedi sayısı Alanı (Ha) Merkez 129 93 1.450 603 2 392,7471 Dörtdivan 30 13 981,2624 131 1 404,4209 Gerede 92 73 6.422,35 990 24-12 -

Göynük 66 19.567 Kıbrıscık 22 17 1.369,37 Mengen 57 52 1.831,78 679 2 Mudurnu 74 20.717 Seben 29 24 461, 44 Yeniçağa 16 17 951,194 214 3 22,3212 Genel 515 289 53.290 2617 32 Toplam 819,4892 Kaynak: Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) B.2.3.Sulak Alanlar A.Coğrafi Kapsam konu baģlığında incelenmiģtir. B.2.4. Flora Türkiye nin flora zenginliğinde Bolu önemli bir yer tutmaktadır. Bolu florasında 89 familya, 363 cins, 771 tür bulunmaktadır. Bunların 82 si Türkiye endemik türlerindendir. Sadece Bolu ya da endemik olan 3 tür bulunmaktadır. Bunlar Circium boluensis, Crocus abantensis ve Jasione supina akmani dir (www.tubitak.gov.tr/tubives ). Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeģitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, diģbudak, meģe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeģitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değiģik sarmaģık türleri bulunur. B.2.5. Fauna Ġl in zengin bitki örtüsü, topografyası, su kaynakları ve iklimi yaban hayatı için de elveriģli koģullar oluģturmaktadır. Ancak Bolu ilinde yaban hayvanları varlığı konusunda, özellikle bunların popülasyon büyüklükleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Göllerde ve akarsularda sazan, alabalık, tatlısu midyesi, yengeç, kurbağa, kaplumbağa gibi suda yaģayan hayvan türleri; yaban ördeği, yaban kazı, karabatak, su tavuğu gibi kuģlar bulunur. Ormanlık alanların yüksek kesimlerinde ayı, vaģak, yaban domuzu, geyik, karaca görülmektedir. Bolu da bulunan diğer hayvan türleri kurt, sansar, tilki, porsuk, tavģan, kokarca, gelincik, sincap gibi kara hayvanları; keklik, üveyik, bıldırcın, yaban ördeği, çil, toy, turna, çulluk, güvercin, atmaca, Ģahin, kartal gibi kuģlardır. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler Bolu ilinde korunması gerekli olan baģlıca doğal çevre varlıkları Tablo B.2 de verilmiģtir. Buna göre Bolu il alanı içinde 1 milli park, 1 tabiat parkı, 1 tabiatı koruma alanı, 4 tabiatı koruma alanı ve 1 yaban hayvanları koruma alanı bulunmaktadır. - 13 -

Tablo B.2. Bolu Ġlinde 2010 Yılı Ġtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına AlınmıĢ TaĢınmaz Doğal Çevre Varlıkları. S.No Alan* Adı Alanı(ha) Karakteristiği 1 MP Yedigöller 2.019 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon. Tesis tarihi: 29.04.1965 1 TKA Kökez 324 Çok yaģlı ve boylu Uludağ Göknarı ve kayın mesçereleri. Tesis tarihi: 30.12.1987 2 TKA Sülüklü Göl 809,5 Göl ve orman ekosistemleri ile, zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. 25.03.1988. 3 TKA Akdoğan ve Rüzgârlar Ebe Çamı 174 Dünya üzerinde Ebe Çamı nın tek doğal yayılıģ alanı. Tesis tarihi: 16.08.1988. 4 TKA Bolu Kale Fındığı 460 Bolu fındığının olağanüstü boy ve çapa ulaģtığı, zengin bitki ve hayvan türlerine sahip, nadir bir ekosistem. Tesis tarihi: 05.10.1988 1 TP Abant Gölü 1.150 Manzara güzelliği, flora, fauna, rekreasyon. Tesis tarihi: 21.10.1988 23.246 Korunan tür: Geyik 2 YHKA Kapı Ormanı / Göynük * MP- Milli Park, TKA- Tabiatı Koruma Alanı, TP- Tabiat Parkı, YHKA- Yaban Hayatı Koruma Alanı. Kaynak: Bolu Çevre Durum Raporu (2009) B.3.Toprak Ġlimizde tarım yapılan toprakların; % 69,7 sinde toprak tın tekstürlü % 77,4 ünde organik madde yetersiz % 78,2 sinde ph nötr ve hafif alkali (%15 inde ise hafif asit) % 57,2 i kireçli, bunun % 27,7 sinde kireç % 15 in üzerinde (%42,8 i ise kireçsiz) Tuz problemi yok % 51,6 sınde fosfor çok az ve az, % 18 inde ise orta düzeyde % 4,3 ünde potasyum yetersiz düzeyde olduğu belirlenmiģtir. Bu konudaki bilgiler E.Toprak ve Arazi Kullanımı bölümünde verilmiģtir. B.4.Su Kaynakları B.4.1.Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Bolu Merkez Ġlçede Kullanılan Yüzeysel Kaynak Bolu merkez ilçenin içme suyu, Gölköy Barajından alınarak Ġlimiz Salıbeyler Mahallesi üzerinde bulunan Ġçme Kullanma Suyu Arıtma Tesisi nde arıtılarak temin edilmektedir. Arıtım Tesisinin geçici kabulü 2010 yılında yapılmıģ olup faaliyetine baģlamıģtır. Arıtma Tesisinin kapasite debisi 650 lt/sn olup Arıtma Tesisine ait 1 adet 2000 m³ lük klorlama deposu, 1 adet 7500 m³ lük ve 1 adet 10.000 m³ lük olmak üzere toplam 3 adet su deposu bulunmaktadır. Bolu nun en ünlü doğal kaynak suyu ise Kökez dir. - 14 -

Kökez Kaynağı: Kökez Kaynağı, Aladağ Ormanı Gölcük mevkiinden çıkmaktadır. 760 m. kotunda olup debisi 10 lt/sn dir. Kökez suyunun bir kısmı Hisartepe mevkiinde bulunan 1300 m 3 lük gömme depoya cazibe ile iletilmektedir. Depoya iletilen su, mahallelerde bulunan 29 adet çeģmeye verilmekte, geri kalan kökez suyu ise depoya girmeden 58 çeģmeye iletilmektedir. Bu durumda halk kökez suyunu toplam 87 mahalle çeģmesi aracılığı ile kullanmaktadır. Kökez suyundan ayrıca Karacasu Beldesininde kıģ mevsiminde 1 lt/sn, hasat mevsiminde ise 2 lt/sn su hakkı bulunmaktadır. BayramıĢlar Kaynağı: ġehrin 25 km kuzeyinde yer alan kaynak 15 lt/sn debiye sahiptir. Kaptaj kotu 955 m dir. 1300 m 3 lük 765,38 m kotlu Hisartepe deposu, BayramıĢlar kaynağından beslenmek üzere cazibeli isale hattı tesisi edilmiģtir. Değirmenözü Kaynağı: Kaynak suyu en fazla 350 lt/sn, en az 160 lt/sn debiye sahiptir. Suyun 1.300 m 3 lük Hisartepe deposuna iletilmesi amaçlanmıģ, ancak depo 765,38 m kotta olduğundan suyun terfisi gerekmiģtir. ġehrin geliģmesi ile beraber alt kat ihtiyacı için mevcut 1.300 m 3 depo yanına ilave 4.000 m 3 depo; orta kat ihtiyacı için de mevcut 300 m 3 depo yanına ilave 3.000 m 3 depo inģa edilmiģtir. Bu durumda Değirmenözü kaynak suyu, dört gruplu terfi merkezindeki pompalar vasıtası ile bu depolara terfi edilmektedir. Ayrıca Bolu merkez ilçenin içme suyu, 11 noktadaki derin kuyulardan da sağlanmaktadır. Bu kuyuların toplam debileri 201 lt/sn dir. Bolu Merkez içme suyu ihtiyacının karģılanması amacıyla Gölköy Barajından su alınması uygun görülmüģ ve gerekli su alma yapısı, terfi merkezi, iletim hatları ve arıtma tesisi projeleri Ġller Bankasınca yaptırılarak 10.10.2001 tarihinde tasdik edilmiģtir. Ancak inģaat safhasına geçilmeden Bolu Belediyesinin arıtma yerinin değiģtirilmesi ile ilgili talebi üzerine Ġller Bankasınca gerekli incelemeler yapılmıģ ve yapılan yazıģmalar neticesinde arıtma yerinin değiģtirilmesine karar verilmiģtir. Bu durumda yeni su alma yeri Gölköy Barajının dip savağı olarak değiģtirilmiģtir. Yeni arıtma yeri de Bolu nun kuzeyinde TEM otoyolunun kuzeyindeki TaĢocakları alanına yapılmasına karar verilmiģtir. Ġlçelerde Kullanılan Doğal Kaynak ve Sondaj Suları Dörtdivan: Ġlçe merkezinin su ihtiyacı Yazı mevkiinde bulunan derin kuyu ve merkeze 35 km mesafede Köroğlu kaynak sularının cazibeli sistem ile getirilmesi ile karģılanmaktadır. Derin kuyunun debisi 21 lt/sn, cazibeli su debisi ise 5 lt/sn dir. Gerede: Ġlçenin su ihtiyacı Yünlü yaylası ve Yeniçağa derin kuyuları ile Arkut Dağı kaynak suyundan temin edilmektedir. Yünlü yaylası derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Yeniçağa derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Arkut Dağı kaynağının debisi ise 10 lt/sn dir. Göynük: Ġlçede üç adet doğal kaynak suyu bulunmaktadır. Bu kaynakların isimleri ve debileri Ģöyledir: Çubuk 11 lt/sn, Ilıcaksu 8 lt/sn, Örencik 8 lt/sn dir. Kıbrısçık: Ġlçenin su ihtiyacı Karlık ve Yazıca yaylası Kürtler çayırı Mevkiinde bulunan doğal kaynaktan karģılanmaktadır. Debisi 12 lt/sn dir. - 15 -

Mengen: Ġlçenin içme suyu üç kaynaktan karģılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kavacık Mevkii Ġnanç doğal kaynağın debisi 11 lt/sn, Hızır Deresi doğal kaynağın debisi ise 12 lt/sn, Akbükeson Kuyunun debisi ise 15 lt/sn dir. Mudurnu: Ġlçenin su ihtiyacı Fındıcak ve KarayokuĢ Mevkiinde bulunan kuyudan karģılanmaktadır. Debisi 10 lt/sn dir. Seben: Ġlçenin su ihtiyacı 15 km mesafedeki doğal kaynaktan karģılanmaktadır. Debisi 20 lt/sn dir. Yeniçağa: Ġlçenin içme suyu üç kaynaktan karģılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kemaller doğal kaynağın debisi 3,5 lt/sn, Eylü doğal kaynağın debisi 8 lt/sn, Deller Kuyunun debisi ise 29 lt/sn dir. Karacasu: Beldenin içme suyu Orman içersinde bulunan 13 adet kaynaktan 9,5 lt/sn olarak cazibeli olarak gelmektedir. Barajlar: Bolu Havzasında mevcut 2 baraj vardır. Bunlar; Gölköy Barajı-Sulama amaçlı; Hasanlar Barajı- Sulama, enerji (elektrik ) amaçlıdır. Bu iki baraj dıģında 6 baraj da Proje halindedir. 1. Merkez Gölköy Barajı: Bolu nun 10 km batısında Gölköy ile Karaköy toprakları üzerinde yer alan baraj, Mudurnu ve Büyük Su çayları üzerinde kurulmuģtur. Su toplama hacmi 24 milyon m 3 'tür. Gölde çeģitli balık türleri ( sazan ve alabalık ) yetiģtirilmekte olup, zaman zaman yaban ördekleri de gelmektedir. Baraj, Bolu Ovasını sulama amaçlıdır, ova tarımına katkıda bulunur. Ayrıca % 30 luk kısmı Bolu Ġline içme suyu sağlanma amaçlı kullanılmaktadır. Tablo B.3. Merkez Gölköy Barajı Amacı Sulama ve taģkın YağıĢ alanı 1205 km 2 kontrol Yüksekliği Yıllık ortalama 24,5 m. (temelden) su 133,5 hm 3 Yüksekliği ĠĢletmeye Cazibe hattı 1970/ 21,5 m. (talvegden) açıldığı yıl Pompaj hattı 1985 Tipi Toprak dolgu Cazibe sulaması 5.800 ha. (net) Baraj hacmi 1.534.00 m 3 Pompaj sulaması 2.800 ha. (net) Toplam göl hacmi 24,1 hm 3 Toplam sulama 11.228 ha (brüt / alanı 8.600 ha. (net) Normal kotta 1.31 km 2 DSĠ Genel ĠĢletme gölalanı Müdürlüğü. Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) - 16 -

2.KöprübaĢı Barajı ve HES ĠnĢaatı DSĠ 5. Bölge Müdürlüğü sınırları içinde Bolu Ġli Mengen Ġlçesinde Bolu çayı üzerinde enerji ve taģkın koruma amaçlı inģa edilmiģ olup santral kısmının yapımı devam etmektedir. Göl: Max. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Nor. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Max. su seviyesi 445,00 m Nor. su seviyesi 445,00 m Min. su seviyesi 400,00 m Min su seviyesinde göl hacmi 56,34x10 6 m³ Max su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Nor su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Min su seviyesinde göl alanı 2,53 km² Faydalı hacim 186,58x10 6 m³ Memba batardosu önünde en yüksek 396,76 m su seviyesi Baraj: Tipi Kil çekirdek + Kaya dolgu Kret kotu 449,00 m Kret uzunluğu 841,194 m Kret geniģliği 12,00 m Talveg kotu 341,00 m Talvegden yüksekliği 108,00 m Temelden yüksekliği 120,00 m Memba batardosu kotu 379,50 m Temel kotu 330,00 m Gövde hacmi 7 330 500 m³ 3.Gerede Tekke Barajı (Proje AĢaması): Gerede ilçesinin 25 km batısında yapılması projelendirilmiģ olan bu baraj sulama amaçlıdır. Tablo B.4. Proje AĢamasındaki Gerede Tekke Barajı Amacı Sulama Çekilen su 19,6 hm 3 / yıl Yüksekliği 70,7 m. Minimum su 1214,3 m (temelden) seviyesi Yüksekliği 55,7 m. Normal su 1240,4 m. (talvegden) seviyesi Tipi Zonlu toprak YağıĢ alanı 193,8 km2 dolgu Toplam gövde 1,7 hm3 Sulama sahası 11.317 ha (brüt) hacmi Toplam göl hacmi 21,2 hm 3 ĠĢletmeye Proje aģamasında - 17 -

açıldığı yıl Aktif hacim 18,9 hm 3 ĠĢletme - Yıllık ortalama su 59,9 hm 3 Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) 4.Gerede IĢıklı Regülatörü: Ankara Ģehrinin içme ve kullanma suyu gereksiniminin karģılanması amacıyla yapılması DSĠ tarafından planlanmıģtır. Gerede Sistemine ait proje ve ihale doküman çalıģmaları Haziran 2008 de tamamlanmıģ olup sistemin inģasına baģlanabilmesi için Japon kredi kuruluģu JĠCA ile yeniden görüģmelere baģlanmıģtır. Kredi anlaģmasının imzalanmasına yönelik JĠCA ile birlikte yapılan çalıģmalar sonuçlandırılmıģ olup, kredi anlaģması imzalanmıģ bulunmaktadır. Kredi anlaģmasının imzalanmasına müteakip ihale çalıģmalarına baģlanmıģ olup, ihalenin 2010 yılı içerisinde yapılması planlanmaktadır. Bu çalıģma ile Gerede Havzası ndan gelecek 226.05 hm 3 /yıl suyun, Gerede Çayı üzerinde teģkil edilecek olan IĢıklı regülatörü ile çevrilmesi ve 31.59 km uzunluğunda 4,5 m çapında (TBM ile açılacak) iletim tüneli vasıtasıyla Çamlıdere Baraj gölüne cazibeli olarak aktarılması önerilmiģtir. B.4.2.Yeraltı Suları: Bolu ili iklimine, doğal bitki örtüsüne ve jeolojik yapısına bağlı olarak, yeraltı suyu ve doğal kaynak suları bakımından da zengin sayılabilecek bir araziye sahiptir. DSĠ çalıģmalarına göre ildeki yeraltı suyu rezervi toplamı 108 hm 3 ü bulmaktadır. Bu miktarın havzalara dağılımı Tablo B.5. da verilmiģtir. Tablo B.5. Bolu Ġli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları Havza adı Havza no - 18 - YAS rezervi (hm 3 ) YAS tahsisi (m 3 ) (30.04.2001 e göre) Büyük Su 13-5 25.50 16.265.766 Gerede-Dörtdivan 13-7 32.00 4.695.000 Göynük Himmetoğlu 12-41 ve 12-33 29.00 438.000 Mengen 13-8 3.50 51.000 Mudurnu-Seben 12-40 ve 12-30 9.00 - Yeniçağa 13-6 9.00 1.657.832 TOPLAM 108.00 23.107.598 Yeraltı suyu rezerv rakamları, yıllık besleniģin kullanılabilir kısmıdır. Yeraltı suyu tahsisleri özel ve tüzel kiģilere bugüne kadar yapılan tahsisler olup, Bolu ilinde DSĠ nin herhangi bir yeraltı suyu sulama tesisi bulunmamaktadır. Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) Tablo B.5. dan anlaģılacağı gibi, yeraltı suyu rezervlerinin büyük kısmı ovalarda bulunmaktadır. Yeraltı suyu varlığı yapıların depreme dayanıklılığını azaltan bir etken olduğundan, ovalarda yapılaģma konusunda dikkate alınması gerekir. Bolu ilinde merkez ilçe ve diğer ilçeler genel olarak içme ve kullanma sularının önemli bir kısmını doğal kaynaklardan sağlamaktadır. Merkez ilçeye su sağlayan Kökez, BayramıĢlar ve Değirmenözü kaynakları özellikle kayda değer kaynaklar arasında bulunmaktadır. Kökez kaynağından sağlanan su, Belediye tarafından Ģehrin dört bir

tarafına serpiģtirilmiģ çeģmelerle, serbestçe kullanılmak üzere halkın hizmetine sunulmaktadır. Bolu ili normal doğal kaynak suları dıģında, madensuyu kaynaklarına da sahiptir. Merkez ilçede Kokaksu, Akkaya ve Ömerler; Mengen de Ġncedere maden suları bulunmaktadır. Bunlardan Akkaya maden suyu 1998 yılında kurulan bir iģletme tarafından ĢiĢelenerek pazarlanmaktadır. B.4.3.Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek baģına nehir debisine ulaģan bir akarsu bulunmamaktadır. Ġlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e boģalmaktadır. DSĠ çalıģmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak vermiģtir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSĠ çalıģmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkıģı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiģtir. Bu miktarın 450 hm 3 / yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 / yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 / yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. Tablo B.6. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 Ġl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu Ġli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) Filyos Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölünden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovasına girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleģir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karıģır. Ġldeki yağıģ alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu ovası giriģinde Büyüksu ya karıģan bir koldur. - 19 -

Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağlarının kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu dağlarından inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur, Gerede ovasına girdikten sonra ise Gerede çayı olarak değiģir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, Ġsmet PaĢa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağına karıģır. Sakarya Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağlarının güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleģmesi ile meydana gelir. Ġlk çıkıģ alanının ormanlık olması buralara düģün yağıģların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu çayının suları fazla değildir. Ġlkbaharda düģün fazla yağıģların ve eriyen kar sularının etkisiyle taģkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akıģ yönü batıya doğrudur. TaĢkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuģağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleģir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluģturduğu Dokurcun vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu dağlarında Sarıalan yaylasından doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleģir, sonra Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal Dereleri ile birleģerek, il sınırı dıģında Sakarya nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajına dökülür. Aladağ Çayı Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. Göynük Çayı: Çubuk Gölünden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğra akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra Ġbrahimler deresi ve Hatip Deresini de alarak, Göynük ün yaklaģık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya nehrine karıģır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde TaĢlıdoruk tepenin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleģerek (Çatak adı) Çatak çayını oluģturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km kadar güneyde Sakarya nehriyle birleģir. YağıĢların düzensiz, yağıģ alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elveriģsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. B.4.4.Göller ve Göletler Göletler 1. Gölcük Göleti: Çevre ve Orman Bakanlığınca, orman içi dinlenme merkezi olarak değerlendirilen bu gölet, Bolu nun 13 km güneyinde, gür ormanlar içinde bulunmaktadır. Özellikle günü birlik rekreasyon turizmi için yoğun olarak kullanılan bir yerdir. 2. Seben Aladağ Göleti: Bolu nun 25 km güneyinde Aladağlar ın yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde, Aladağ çayı üzerinde bulunmaktadır. Göletin yanında gençlik kamp yeri de bulunmaktadır. Ayrıca piknik alanları vardır. Gençlik kampları dıģında günübirlik rekreasyon ve doğa turizmi için de kullanılmaktadır. - 20 -

3.Göynük Çayköy Göleti: Göynük güneyinde Çatak çayı üzerinde sulama amaçlı bir gölettir. 4-Seben TaĢlıyayla Göleti: Bolu ilinin 38 km güneyinde Aladağların yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde 1440 m kotunda yer alır. 2008 yılı sonu itibariyle inģaatı bitmiģ olup su tutmaya baģlamıģtır. Yapılan bendin uzunluğu 196 m, yüksekliği 14 m dir. Gölet bendinin maksimum su tutma kotu 12 m dir. 8.333 km² göl alanı ve 10 milyon m³ su hacmine sahip olan TaĢlıyayla göleti sulama ve turizm amaçlı kullanılmak üzere inģa edilmiģtir. Aladağ göletine 15 km uzaklıktadır. TaĢlıyayla göleti Karlanboğazı deresi ve Aladağ çayının yan kolu olan sarpuncuk derelerinin derivasyonla bağlanmasından sonra 3 yıl içersinde dolması planlanmıģtır. Seben Gölet ÇalıĢmaları ile Ġlçe Merkezi, Gerenözü, Musasofular, Haccağız, Yağma, Güneyce ve Nimetli Köylerimiz sınırları içerisinde kalan ve hala kuru tarım yapılan 50 bin dekarlık arazide sulu tarıma geçilecektir. 2009 Yılı baģlarında Karlan Boğazı Mevkiine 10 km lik mesafeden kanal kazılarak, dere suyunun gölete aktarılması sağlanmıģtır. Gölet yapılması nedeniyle yol güzergah çalıģması kapsamında, TaĢlıyayla da 3 km lik dolgu ve stabilize yol yapımı tamamlanarak, ulaģıma açılmıģtır. Gölet etrafında 27 km lik çevre yolu çalıģmaları ve su kanalı çalıģmaları 2011 yılında da devam edecektir. SEBEN TAġLIYAYLA GÖLETĠ Amacı Sulama ve Turizm YağıĢ Alanı 76.60 km 2 Yüksekliği(temelden) 20.00 m Yıllık Ort.su 20.18 hm 3 Tipi Toprak dolgu Cazibe sulaması 14.120 ha. Baraj dolgu hacmi 94.034 m 3 Pompaj sulaması - Toplam göl hacmi 44.hm 3 Toplam sulama alanı 14.120 ha. Normal kotta göl alanı 8.33 km 2 ĠĢletme Ġl Özel Ġdaresi Kaynak: Bolu Ġl Özel Ġdaresi (2010) 5-Merkez Saraycık Göleti: Bolu ilinin güneybatısında kartalkaya yolu üzerinde sarıalan bölgesinde 1540 m kotunda çevresi ormanlarla kaplı alanda yer alır. 1982 yılında Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıģtır. Göletin talvegten yüksekliği 7.0 m olup gölet su hacmi 150.000 m³ tür. Göletin kenarında Ġl Özel Ġdaresine ait 17 yatak kapasiteli Saraycık Sosyal ve Eğitim Tesisi vardır. Tesis yaz-kıģ hizmet vermektedir. 6-Seben Kesenözü Sulama Göleti: Seben ilçe merkezinin güneybatısında yer alıp ilçe merkezine 14 km uzaklıktadır. 1977 yılında inģaatı Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıģtır. Sulama amaçlı olarak yapılan göletten 120 (ha) arazinin sulaması yapılıp 150 hane yararlanmaktadır. Gölet talvegten 15 m yüksek olup gölet su hacmi 600.000 m³ tür. 7-His (Hayvan Ġçme Suyu )Göletleri: Bolu ili Merkez ve Ġlçe köylerde ve yaylalarında yaz aylarında hayvanların içmesuyu ihtiyaçlarını karģılamak için 2010 yılı sonu itibariyle 125 adet HĠS Göleti tamamlanmıģtır. - 21 -

HĠS Göletleri hayvan içmesuyu ihtiyacının karģılanması ile birlikte balıkçılık, yangın anında rezervuar, merada hayvancılık yapan çiftçiler için kullanma suyu v.s gibi tali faydaları bulunmaktadır. Ayrıca uygun olan birkaç HĠS göletinden sulama amaçlı olarak faydalanılmaktadır. Doğal Göller Yeniçağa Gölü: Yeniçağa Ġlçe merkezinin kuzey bitiģiğindedir. Rakımı 989 m olan, oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha dır. Ancak yağıģ durumuna bağlı olarak mevsimsel değiģiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluģturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiģtir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa Deresiyle Mengen yakınında Büyük Su çayına boģalır. Resim B.1. Yeniçağa Gölü Balık Türleri Resim B.2. Turna Yeniçağa Gölü Turnaların Üreme Bölgesidir. Balık Türleri Üstteki Resimdedir. - 22 -

Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluģumlu bir göldür. 125 hektar geniģliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiģtir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meģe, kavak, diģbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muģmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuģburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaģık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluģtururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavģan, yırtıcı-ötücü kuģlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluģturur. Yazın piknik ve dinlenme yeri, kıģın da bazı kıģ sporlarının yapılabileceği bir alandır. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaģam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüģ alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Göl etrafında 2 adet otel ile Özel Ġdareye ait Göl Gazinosu, Orman Ġdaresine ait bir sosyal tesis, kamping alanı, bungalov evler ve restaurantlar mevcuttur. Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluģmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, Ġncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıģtır. Çok güzel bir piknik ve dinlenme alanı olan Yedigöller e ulaģımı sağlayan yolun kötü durumda olması nedeniyle ulaģım çok zahmetli olmaktadır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meģe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değiģik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuģtur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüģü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meģe ormanlarıyla çerçevelenmiģ üst üste dizilmiģ göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeģitliliği, irili ufaklı Ģelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, Geyik Üretme Sahası, özellikle sonbahardaki flora çeģitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eģsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Sünnet Gölü: Orman içi dinlenme yeri özelliğine sahip bir göldür. Göynük ün 27 km doğusunda yer alır. Rakımı 1050 m, en derin yeri 13 m, alanı 18 ha olarak verilmektedir. Sünnet Gölü Y Ģeklinde iki koldan oluģur ve Gökdere vadisine Sarıkaya Tepesi (1450 m) ve Göldağ (1442 m) tepelerinden gelen toprak kayması sonucunda su toplanması sonucu oluģtuğu düģünülmektedir. - 23 -

Sülük Gölü: Tabiatı koruma alanı özelliği taģır. Göynük ün 15 km kadar kuzeydoğusunda, etrafı yeģilliklerle çevrili küçük bir göldür. Heyelan sonucu oluģtuğu kabul edilmektedir. Çubuk Gölü: Göynük ün 11 km kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha geniģliğindeki gölün en derin yeri 6 m dir. Çubuk Gölü de, ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da GölbaĢı köyü bulunmaktadır. Karamurat Gölü: Mudurnu nun 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür. Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir. Karagöl: Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara Ġl sınırı yakınında yer alan, 1 ha geniģliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göldür. Bir heyelan gölüdür. Gölün etrafında konaklama amaçlı evler bulunmaktadır. Gerede Gölü: D-100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkıģında ve Ģehir merkezine 2.5 km mesafede bulunan çok küçük bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluģmuģ bir tektonik göldür. ġehrin hemen kenarında, fakat dıģında olması nedeniyle; çevresinin iyi düzenlenmesi halinde, yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir. B.5.Mineral Kaynaklar B.5.1.Sanayi Madenleri KAOLEN(Kao) Gerede Yeniçağa-AĢağıkuldan Kaolen Yatağı Tenör : % 14-38 Al 2 O 3, % 1,1-1,7 Fe 2 O 3 Rezerv: 137 734 ton görünür + muhtemel rezerv vardır. GeçmiĢ yıllarda porselen ve beyaz fayans üretimine yönelik kaolen üretimi yapılmıģtır. Mudurnu TımaraktaĢ Sahası: Tenör : % 31 Al 2 O 3 Rezerv: 7 200 ton görünür + muhtemel rezerv. TALK(Talk) Mudurnu Dereköy-GözlükbaĢı Sahası Tenör: DüĢük Rezerv: GeçmiĢ yıllarda iģletilen yatakta halen bir miktar rezerv vardır. TRAVERTEN Göynük-Hayırlar Tepe, Bozluk Sırtı, Tesis Üstü ve Düz Tarla Traverten Yatakları Tenör: % 55,12-55,24 CaO, % 0,19-0,26 Fe 2 O 3-24 -

Rezerv: 4 625 500 ton görünür + muhtemel rezerv. ÇĠMENTO HAMMADDELERĠ ( Çmh ) Bolu civarı Tenor: Bilinmiyor. Rezerv: 280 000 000 ton mümkün kireçtaģı. JIPS ( Jips ) Merkez-Sülük Gölü Sahası Tenor: Bilinmiyor Rezerv: 20 000 ton görünür rezerv. B.5.2.Metalik Madenler DEMĠR ( Fe ) Yeniçağa ( Kemaller Köyü, Fülüsüulvi ) Demir Zuhurları Tenor : % 55 Fe Rezerv: BelirlenmiĢ bir rezerv yoktur. GeçmiĢ dönemlerde Fülüsüulvi demir zuhurundaki cevherce zengin seviyeler küçük galerilerle iģletilmiģtir. MANGANEZ ( Mn ) Gerede-Çayviran Sahası Tenor : % 40 Mn Rezerv: 105 000 ton muhtemel rezerv. MANYEZĠT ( Mag ) Mudurnu-Ilıca Sahası Tenor : % 46 MgO Rezerv: 14 000 ton toplam rezerv. TUĞLA-KĠREMĠT ( Tğki ) Gerede ( AvĢar-Çayırlı-Karharmanı ) tuğla-kiremit toprakları Kalite: Orta-Ġyi Rezerv: Etüt tamamlanmamıģ. TURBA ( Turb ) Yeniçağa Sahası Tenor: Kalori değeri: AID = 866 Kcal / kg Rezerv: Yatak iģletilmektedir. Rezerve iliģkin çalıģma yoktur. - 25 -

B.5.3.Enerji Madenleri KÖMÜR(LĠNYĠT) Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit. linyit. linyit. Mengen MerkeĢler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton BĠTÜMLÜ ġġst Mengen Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 8,26, ısıl değeri 1 000 Kcal Rezerv: 50 000 000 ton muhtemel rezerv. Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 10 bitüm, ısıl değeri 1 390 Kcal/Kg Rezerv: 65 869 000 ton görünür rezerv. Hatıldağ Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 5 bitüm, ısıl değeri 774 Kcal/Kg Rezerv: 78 372 000 ton görünür ve 281 587 000 ton muhtemel olmak üzere toplam 359 959 000 ton rezerv. B.5.4.Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler Tablo B.7. 2010 Yılı Sonu Ġtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar ĠĢletmenin Bulunduğu YerleĢim Merkezinin Adı ĠĢletmenin ĠĢletmenin Adı Türü Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.ġ. Müstakimler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.ġ. Semerciler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.ġ. Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.ġ. Çatakören Köyü-Merkez Kalker ÇEBĠ Ltd. ġti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Belediyesi Değirmenbeli(Kuğum) Köyü-Merkez Kil Ercan Fidan Gövem Köyü-Merkez Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi - 26 -

Demirciler Köyü-Merkez Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Tekke Köyü-Merkez Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Kabak Köyü-Seben Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Dereboyu Köyü-Seben Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Külef Yaylası-Gerede Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Salur Yaylası-Gerede Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Kazanlar Yaylası-Gerede Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Bekdemirler Köyü Mudurnu Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Çeltikdere Köyü-Seben Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.ġ. Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ġsmail Hakkı ÖZMEN Müstakimler Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. ġti TaĢcılar Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. ġti Babahızır Köyü-Mengen Kum-Çakıl Mengen Belediyesi AĢağıkuldan Köyü-Yeniçağa TaĢ Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Feruz Köyü-Mudurnu Ariyet Ġl Özel Ġdare Müdürlüğü Seymenler Mevkii-TaĢkesi-Mudurnu Ariyet Ġl Özel Ġdare Müdürlüğü Karakaya Köyü-Gökçesu-Mengen Kömür Ocağı Üçpınar Mad. Ve Tic Ltd. ġti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.ġ. VakıfaktaĢ-Mudurnu Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Cankurtaran Mevkii-Gerede Bazalt ocağı Onur Taah. TaĢ. Ve Tic. Ltd. ġti Yukarıçamlı Köyü-Merkez Kalker Ocağı (*) Kumsan Nak. Taah. Tic. Ltd ġti. Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Ali Murat UYMAN Umurlar Köyü-Göynük Ariyet Bolu Ġl Özel Ġdaresi Dereboyu Köyü-Seben Kalker Ocağı Timsan ĠnĢ. Ve Mad. Ltd. ġti. Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Metin KARACA Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Kapasite Bolu Ġl Özel Ġdaresi Artırmı Tekke IĢıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. ġti. Tekke IĢıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Metin KARACA Hacetler Köyü-Dörtdivan Torf (Turba ) Ocağı Ömerül Faruk UYSAL Pelitçik Köyü-Göynük Zeolit Ocağı Söğütsen Seramik San. A.ġ. Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Ali Murat UYMAN Kındıra Köyü-Merkez Torf Ocağı Metin ARACI ÇalıĢlar Köyü-Gerede Mermer Ocağı Gülyaka Mermer AvĢar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. ġti. Hamza Bey Köyü-Yeniçağa Torf ( Turba) Ocağı. DoğuĢ Torf Turba Gübre San. ve Tic Ltd. ġti. Çatakören Köyü- Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. TaĢ. Ve Tic. Ltd. ġti. Hacetler Köyü-Dördivan Torf ( Turba) Ocağı. Ömerül Faruk UYSAL AktaĢ Köyü-Gerede Kalker Ocağı Mcs Mad. Taah. Nak. Ve ĠnĢ. Tic. Ltd. ġti Müstakimler Köyü- Merkez Kil Ocağı Bolu Çimento San..A.ġ. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Bolu Çimento San..A.ġ. Havullu Köyü-Gerede Torf (Turba) Ocağı Yılmaz Sercan EREL Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü AkçaĢehir Köyü-Gerede Kalker Ocağı Onur Taah. TaĢ. Ve Tic. Ltd. ġti. Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. TaĢ. Ve Tic. Ltd. ġti. - 27 -

AĢağıkuzuören Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü ÇavuĢderesi Köyü-Mudurnu Kalker Ocağı Ankara ĠnĢ. Tic. San. Ltd. ġti. Eskiçağa Köyü- Yeniçağa Kalker Ocağı Kemal BĠRBĠLENLER Hasanlar Köyü-Göynük Bitümlü ġist Ocağı(*) Türkiye Kömür ĠĢletmeleri Tekke IĢıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Bolu Çimento San..A.ġ. Kadısusuz Köyü-Mengen Ariyet Ocağı Ġl Özel Ġdaresi BaĢyellice Köyü-Mengen Ariyet Ocağı Ġl Özel Ġdaresi SamsaçavuĢ Köyü-Mudurnu Ariyet Ocağı Ġl Özel Ġdaresi TaĢçılar Köyü- Merkez Kil Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. ġti. 2010 YILI Çatacık Köyü-Göynük AlçıtaĢı Ocağı Düzenli Mad. Mik. End. Ham. Ser. San. ve Tic. A. ġ. Kadısusuz Köyü-Mengen Kalker Ocağı ve Kırma-Eleme Tesisi ÇEBĠ ĠnĢ. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. ġti. Tekke Köyü-Gerede ve Dörtdivan Tekke Barajı, Sulama DSĠ 5. Bölge Müdürlüğü ve Malzeme Ocakları (*) Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Kapasite Ali Murat UYMAN Artırımı Projesi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara ĠnĢaat Tic. ve San. Ltd. ġti. Kırma-Eleme Tesisi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara ĠnĢaat Tic. ve San. Ltd. ġti. Kırma-Eleme Tesisi Kapasite Artırımı Projesi Yahyalar Mahallesi-Yeniçağa Torf (Turba) Ocağı DoğuĢ Torf Turba Gübre San. ve Tic. Ltd. ġti. Yenicepınar Köyü-Merkez Marn Ocağı (*) Ġsmail Hakkı ÖZMEN Küplüce Köyü-Merkez Marn Ocağı Ali Yavuz YILMAZ Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Ocağı Ercan UYMAN * ÇED Olumlu Kararı Kaynak: Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2010) KAYNAKÇA 1-DSĠ 53. ġube Müdürlüğü 3-Bolu Ġl Özel Ġdaresi 4-Bolu Orman Bölge Müdürlüğü 5-Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü 6-Bolu Belediyesi Su ĠĢleri Müdürlüğü 7-Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü - 28 -

C.1. Ġklim ve Hava C.HAVA ( ATMOSFER VE ĠKLĠM ) Bolu ilinin kuzey kesimlerinde, Yedigöller civarında dar bir alanda, Batı Karadeniz iklimi görülür. Oradan güneye doğru gidildikçe Karadeniz ikliminin etkisi azalmaya baģlar ve Ġç Anadolu ikliminin etkisi hissedilir. Ġlimizin en güney kesimlerinde Ġç Anadolu iklimi etkisi ağır basar. Aradaki kısımda Karadeniz ardı iklimi olarak tanımlanan bir iklim tipi yaģanır. Bu genel duruma ek olarak, yerel ölçüdeki topoğrafik yükseklik farkları da önemli bir iklim etkenidir. Örneğin rakımı 725 olan Bolu ovası ile ovadan sadece 20 km kadar güneydoğuda bulunan, rakımı 2000 m ve üzerinde olan, Kartalkaya bölgesinin iklimi birbirinden hayli farklıdır. Batı Karadeniz iklimi, Doğu Karadeniz iklimine göre daha az yağıģlıdır. Sıcaklık da Karadeniz boyunun öteki kesimlerine göre gerek yazın, gerekse kıģın biraz daha azdır. Karadeniz ardı iklim tipi Karadeniz iklimi ile Ġç Anadolu iklimi arasında bir geçiģ iklimi niteliğindedir. Ġç Anadolu ikliminin özelliği yazların kurak ve sıcak, kıģların soğuk ve sert olmasıdır. YağıĢlar da daha azdır. Bolu da geçmiģ yıllarda çalıģıp bugün kapalı bulunan ve halen çalıģır durumdaki rasat istasyonları ile bunların hizmet gördükleri yıllar, Tablo C.1 de verilmiģtir. Tablo C.1. Ġlimizdeki Meteoroloji Ġstasyonlarının Durumu Ġstasyon adı ve yeri KuruluĢ yılı KapanıĢ yılı Bolu 1929 ÇalıĢıyor Gerede 1957 1997* Göynük 1954 1980* Mudurnu 1957 1997* Seben 1958 1998* Gökçesu 1964 1991* Pazarköy 1943 1997* Seben 2003 AWOS çalıģmaktadır. Gerede 2003 AWOS çalıģmaktadır Kıbrıscık 2003 AWOS çalıģmaktadır Bolu Dağı 2003 AWOS çalıģmaktadır * Aralıklarla çalıģmıģlardır. AWOS (Automatical Weather Observation Sistem) Otomatik Hava Gözlem Sistemi Kaynak: Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü (2010) - 29 -

Tablo C.2. Bolu Ġklim Parametresi Ortalamaları (1975-2010) Parametre BOLU Ortalama sıcaklık ( 0 C) 10,4 En yüksek sıcaklık ( 0 C) 39,8 En düģük sıcaklık ( 0 C) -22,6 Ortalama yağıģ (mm/yıl) 550,4 Ortalama yağıģlı gün sayısı 141,5 Ortalama kar yağıģlı gün sayısı 39,6 Ortalama karla örtülü gün sayısı 37,5 En yüksek kar kalınlığı (cm) 64,0 Ortalama donlu günler sayısı 90,2 Ortalama oransal nem (yüzde) 72,5 Ortalama bulutluluk (0-10) 5,2 Ortalama açık gün sayısı (0,0-1,9) 66,4 Ortalama kapalı gün sayısı (8,1-10) 83,5 Ortalama sisli günler sayısı 19,9 Kaynak: Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü (2010) C.1.1. Doğal DeğiĢkenler C.1.1.1. Rüzgâr Bolu ili, ortalama rüzgâr hızı 10 20 m/sn arasında olan bölge içinde kalmaktadır. Türkiye arazisinin yarısı kadar bir kısmında bu hız aralığı etkindir. Ülkenin, Bolu nun da dâhil olduğu çok büyük bir kısmında, rüzgâr potansiyeli 250 W/m 2 gibi düģük bir değere sahiptir. Merkez meteoroloji istasyonu uzun yıllara ait rüzgâr kayıtları aģağıdaki Tablo C.3. de özetlenmiģtir. Tablo C.3. Bolu Meteoroloji Ġstasyonu Uzun Süreli Yıllık Rüzgâr Kayıtları Yıl Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1) 55 1,5 1,3 1,4 1,5 1,6 1,5 1,5 1,5 1,5 1,4 1,2 1,1 1,2 2) 55 w28.9 s24,5 s24,7 s23,6 w23,8 w20,7 sw22,9 w18,0 nw16,7 w19,7 S17,8 wsw24,0 S 21.4 3) 36 31.1 3,1 3,1 4,0 4,8 2,9 2,8 2,3 2,3 1,8 1,2 2,3 2,1 4) 43 2,7 0,3 0,4 0,3 0,4 0,2 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,3 Kaynak: Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü (2010) 1) Ortalama aylık rüzgâr hızı m/sn, 2) Maksimum rüzgâr yönü ve hızı (e-doğu, w-batı, n-kuzey, s- güney), 3) Kuvvetli rüzgârlı gün sayısı, 4) Fırtınalı gün sayısı. Aylar Romen rakamları ile gösterilmiştir (I - XII). Bolu meteoroloji istasyonunun 55 yıllık kayıtlarına göre, aylar itibariyle ortalama rüzgar hızı 1.2 m/sn ile 1.8 m/sn arasında değiģmektedir. Ġl merkezinde hâkim rüzgâr yönü batı ve güneybatıdır. KıĢ ve ara mevsimlerde daha belirgin olan rüzgârlar, yaz aylarında azalır. Kuzey ve doğudan esen rüzgârların hızları saniyede 1,7-1,8 m arasında değiģirken; batı ve güneybatı rüzgârlarının hızı 2,8-3,1 m/sn arasındadır. Esme sayıları da kuzeyde 434, doğuda 653, batı ve güneybatıda ise 2564 ve 2605 tir. - 30 -

C.1.1.2. Basınç Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü nden alınan basınç verileri Tablo C.4. de verilmiģtir. AYLAR Tablo C.4. Bolu Ġli Basınç Değerleri Ort. Yerel Basınç (hpa) En Yüksek Yerel Basınç (hpa) En DüĢük Yerel Basınç (hpa) Ort Buhar Basıncı (hpa) OCAK 931,0 946,8 931,3 5,2 ġubat 930,1 946,2 911,2 5,2 MART 929,1 947,5 906,5 6,1 NĠSAN 927,6 942,6 913,8 8,1 MAYIS 928,9 938,9 917,4 11,0 HAZĠRAN 928,9 938,1 918,7 13,7 TEMMUZ 928,3 936,1 917,2 15,8 AĞUSTOS 928,9 937,2 919,5 15,6 EYLÜL 932,8 940,2 918,7 12,5 EKĠM 932,6 943,1 920,9 10,1 KASIM 932,6 945,0 913,9 7,4 ARALIK 931,6 946,8 910,3 5,9 YILLIK 930,4 947,0 901,3 9,7 Kaynak: Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü (2010) C.1.1.3. Nem Ġlin en nemli bölümü Bolu Dağı çevresidir. Bölgede bağıl nemin en fazla olduğu ay Ocak ( % 77 ) ve en az olduğu ay Nisan ( % 68 ) dır. Bolu ve çevresinin bağıl nem yıllık ortalama değeri ise % 72 dir. Ġldeki son 71 yıllık oransal nemin aylara göre, nemin en düģük olduğu aylar Ağustos ( % 6 ) ve Ekim ( % 8 ) ayları; en yüksek olduğu aylar ise Ocak ( % 27 ), Aralık ( % 21 ) ve ġubat ( % 19 ) aylarıdır. Yıllık ortalama oransal nem ise % 72,5 dir. C.1.1.4. Sıcaklık Bolu ili güneģlenme süresi bakımından yılda 2250 ile 2500 saat güneģ alan alanlar arasında yer almaktadır. Ġlin güney kesimleri 2500 saatlik, kuzey kesimleri 2250 saatlik dilimlerde kalmaktadır. Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğünün son 52 yıllık kayıtlarına göre; son 52 yılın ortalaması günlük güneģlenme süresi 5 saat 21 dakikadır. GüneĢlenmenin en kısa olduğu aylar Aralık ( 01,55 ) ve Ocak ( 02,01 ); en uzun olduğu aylar ise Temmuz ( 08,58 ) ve Ağustostur ( 08,33 ). 2010 verilerine göre ortalama sıcaklık 12.8 0 C, en yüksek sıcaklık 36.2 0 C, en düģük sıcaklık ise -12.3 0 C olmuģtur. C.1.1.5. BuharlaĢma Konuyla ilgili bir çalıģma yapılmamıģtır. - 31 -

C.1.1.6. YağıĢlar C.1.1.6.1.Yağmur Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğünün kaydettiği son 73 yılın aylara göre hesaplanmıģ yağıģ ortalamalarına göre yağıģın en fazla olduğu ay Aralık (60,5 mm) ayıdır. Aralık ayını 59,5 mm ile Mayıs, 55,7 mm ile Ocak ayları izlemektedir. YağıĢın en düģük olduğu aylar ise Eylül (24,5 mm) ve Ağustos (27,6 mm) aylarıdır. Yıllık ortalama yağıģ ise 550,4 mm. olarak hesaplanmıģtır. 72 yılın ortalaması olarak, yıllık yağıģlı gün sayısı ise 141,5 gündür. 2010 verilerine göre ortalama yağıģ 754,5 mm/yıl, ortalama yağıģlı gün sayısı 160 olmuģtur. C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğünün son 73 yıllık kayıtlarına göre, karlı gün sayısının en yüksek olduğu ay 14,7 günle Ocak ayıdır. Bunu sırayla ġubat (11,1), Aralık (8,5) ve Mart (5,7) izlemektedir. Kasım ve Nisan aylarında da 1,9 ve 0,6 gün, karla örtülü gün olarak belirlenmiģtir. 73 yılın ortalaması, yıllık karla örtülü gün sayısı ise 43,7 gündür. 2010 verilerine göre ise ortalama kar yağıģlı gün sayısı 39.6, ortalama karla örtülü gün sayısı 37.5, en yüksek kar kalınlığı 64 cm, ortalama donlu gün sayısı ise 90.2 gündür. C.1.1.7. Seller Ġlimizde en son 20-23 Mayıs 1998 tarihlerinde yağan Ģiddetli yağıģlar neticesinde il merkezi ve birçok ilçede seller meydana gelmiģ ve önemli derecede sel hasarları olmuģtur. 2009 yılında ise Ġlimiz Merkez ilçesine bağlı Akçaalan köyü ile Dereceören köyünde 16.07.2009 tarihinde meydana gelen su baskını afeti sonucunda; toplam 10 konut, 12 iģyeri, 4 ahır ve 5 deponun az hasarlı olduğu tespit edilmiģtir. C.1.1.8. Kuraklık Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C.1.1.9. Mikroklima Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C.1.2 Yapay Etmenler C.1.2.1. Plansız KentleĢme M. YerleĢim Alanları ve Nüfus konu baģlığı altında incelenmiģtir. C.1.2.2. YeĢil Alanların Azalması E. Toprak ve Arazi Kullanımı konu baģlığı altında incelenmiģtir. - 32 -

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar Bolu da ısınmak için genellikle kömür, odun ve kalorifer sıvı yakıtı ( mazot) gibi yakıtlar kullanılmaktadır. Ġl merkezinde ısınmak için en çok kömür kullanılmaktadır. Bakanlığımız tarafından yayımlanan genelge ve Ġl Mahalli Çevre Kurulu kararında belirtilen standartlara uyan, Valiliğimizden izin alınan kömürlerin satıģı serbesttir. Ayrıca Bakanlığımızca petrokok kömürünün kullanımı ve satıģı yasaklanmıģ olup ilimize giriģi ve satıģını önlemek amacıyla denetimlerimiz sürekli devam etmektedir. C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar Tablo C.5. Ġlimizde Emisyon Ġzni Alan Tesisler SIRA NO TESĠSĠN ADI ĠL ĠLÇE ÜRETĠMĠ 1 GentaĢ Genel Metal San. ve Tic.A. ġ. BOLU Mengen Verzalit Ürünleri 2 Köroğlu Beton ĠnĢ. Turizm Tic. BOLU Merkez Hazır Beton 3 Burhan Çelik AhĢap San ve Tic Ltd ġti BOLU Merkez AhĢap Kaplama 4 Bolpat San ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez DondurulmuĢ Patates 5 CP Standart Gıda San ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez Entegre Piliç Üretimi 6 Bolu Kalite Yem San. A. ġ. BOLU Merkez Yem 7 Bolca Hindi Üretimi Tesisleri BOLU Merkez Hindi Eti ve Ürünleri 8 Beypi A. ġ. BOLU Merkez Piliç Kesimi Rendering 9 Beypi A. ġ. BOLU Göynük Kanatlı Hayvan Kesimi Kanatlı Hayvan Kesim ve Rendering Tesisi 10 Akpiliç Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Mudurnu Seben Süt Ürünleri San. Tic. 11 A. ġ. BOLU Seben Süt ve Süt Ürünleri 12 MastaĢ Sunta San. BOLU Merkez Sunta 13 Oyak Beton San ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez Hazır Beton 14 Yiğit Hazır Beton San. Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Hazır Beton Kanatlı Kesimyeri ve Rendering 15 Erpiliç Bolu Kesimhanesi BOLU Merkez Tesisi Kanatlı Kesimyeri ve Rendering 16 Erpiliç Ltd. ġti. BOLU Merkez Tesisi 17 GentaĢ Entegre San. BOLU Merkez Lif Levha Laminant 18 Karadeniz Döküm San. Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Pik Döküm Ġmalatı 19 Barilla Gıda A. ġ. BOLU Merkez Makarna,irmik,un, Kepek,razmol 20 Bolu Çimento San. A. ġ. BOLU Merkez Çimento Gri Klinker 21 Arçelik A. ġ. BOLU Merkez Fırın, Aspiratör, Set Üstü Fırını 22 Yıldırım Petrol Tic.ve Nak. A. ġ. BOLU Yeniçağa LPG Depolama ve Dolumu 23 Çebi ĠnĢ. Taahhüt San. Tur. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Asfalt Mıcırı ve TaĢ Tozu 24 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 25 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Etlik Civciv Üretimi - 33 -

26 27 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık tavuk ve Yumurta Üretimi 28 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 29 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 30 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 31 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Etlik Civciv Üretimi 32 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 33 Erpiliç Entegre Tav. Ürt.Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 34 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 35 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Etlik Civciv Üretimi 36 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 37 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Damızlık tavuk ve Yumurta Üretimi 38 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 39 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık tavuk ve Yumurta Üretimi 40 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 41 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 42 Gerede Tekstil ve Boyama San. Ltd. ġti. BOLU Gerede ĠĢlenmiĢ KumaĢ Isıl ĠĢlem GörmüĢ Kereste ĠĢlem 43 Nova Orman Ürünleri San. Tic. A. ġ. BOLU Gerede Tesisi 44 Tahsin ÖZTÜRK BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 45 Salih BAġARAN BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 46 Özkoparan Taah. ĠnĢ. Tur. Tic. ve San. Ltd. ġti. BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 47 Teknotes Müh. ĠnĢ. Taah. Tic. ve San. A. ġ. BOLU Gerede Çelik Kons. ve Mak. Ġmalat Tesisi 48 AKPĠLĠÇ Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Kanatlı Hayvan Kesim ve Rendering Tesisi 49 AKPĠLĠÇ Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 50 AKPĠLĠÇ Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 51 AKPĠLĠÇ Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 52 AKPĠLĠÇ Tic. Ltd. ġti BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 53 Zengin Alüminyum Enjeksiyon San. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Alüminyum Döküm Tesisi 54 Aytuğlu Kümesleri BOLU Merkez Broiler Piliç Üretimi 55 Kumsan Nakliyat Taahhüt ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez ParçalanmıĢ Kalker 56 Güven Haz. Beton ĠnĢ. Oto Nak. Mad. Ġml. San. Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Beton Mamülleri 57 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Biodizel - 34 -

58 Kılıç Entegre Tav. San. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Piliçeti Mamülleri, Tavukunu ve Yem Üretimi Alagözler Tar. Hay. Nak. Mah. ĠnĢ. San. 59 Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Broiler Piliç Üretimi 60 Aydın Nak. Gıda Tar. Hay. San. Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Broiler Piliç Üretimi 61 Beypi Beypazarı Tar. Ürt. Paz. San. ve Tic. A. ġ. BOLU D-100 ANKARA 8.KM Yem Fabrikası 62 Bolu Çimento San. A. ġ. BOLU Merkez Marn Ocağı 63 Bolu Çimento San. A. ġ. BOLU Merkez Kalker Ocağı 64 Bolu Çimento San. A. ġ. BOLU Merkez Kil Ocağı 65 Gentuğ Tekstil Ürünleri Sanayi Tic. A. ġ. BOLU Gerede Tekstil Boyama Fabrikası 66 Tuncay Kontraplak Orm. Ür. ĠnĢ. Tur. San. Ltd. ġti. BOLU Merkez Kontraplak (Sandalye) Tesisi 67 Ġsmail-Emin GÖKDEMĠR BOLU Merkez Hindi YetiĢtirme Tesisi 68 Timsan ĠnĢaat Tic. ve Maden Ltd. ġti. BOLU Seben Mıcır, Agrega ve Filler Üretimi 69 Abant Parke San. ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez AhĢap Parke Tesisi AkmeĢe KardeĢler ĠnĢ. Tar. Hay. Mad. 70 Mah. San. ve Tic. A. ġ. BOLU Göynük Etlik Piliç Üretimi Bolu Birlik Et Gıda Hay. ĠnĢ. Tur. Tic. San. A. ġ. BOLU Merkez Kırmızı Et ve Et Ürünleri Tesisi 71 72 Bolyum Ören Yumurta BOLU Merkez Yemeklik Yumurta Üretimi 73 Emsan Emprenye San. A. ġ. BOLU Merkez Kereste Üretimi 74 Nevzat Güler Hindi YetiĢtiriciliği BOLU Merkez Etlik Hindi Üretimi 75 Nejat Öztürk Hindi YetiĢtiriciliği BOLU Merkez Etlik Hindi Üretimi 76 GBS GentaĢ Bolu Lamina Lif Levha Entegre Ağaç San. Ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez Laminat, Lif Levha Üretimi Kanatlı Hayvan Kesimleri Rendering Tesisi ve Yem Fabrikası 77 PAK Tavuk Sanayi ve Tic. A. ġ. BOLU Merkez OYAK BETON San. ve Tic. A. ġ. 78 Çatakören Mıcır Tesisi BOLU Merkez Agrega (Mıcır) Üretim Tesisi BALORMAN Orman Ürünleri San. Tic. 79 A. ġ. BOLU Merkez 80 Kumsan Nakliyat Tahh. Ve Tic Ltd ġt BOLU Merkez Kum Mıcır 81 Bolu Çimento San A.Ģ BOLU Merkez Çimento Üretimi Sunta MDF Levhalar Üzerine Suntalam, MDFLAM Üretimi Piliçeti mamülleri, tavukunu ve yem Üretimi 82 PAK TAVUK GIDA SAN. TĠC. A. ġ. BOLU Mudurnu SERAL VETERĠNERLĠK TAH. TĠC. 83 LTD. ġtġ. BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi 84 ġeref ÖZDEMĠR BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi Parça ve Toz Eleme Linyit Kömürü Paketleme 85 Aksa Enerji Üretim A. ġ. BOLU Göynük 86 Mustafa Bahadır ÖZTÜRK BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. 87 Ltd. ġti. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 88 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Mengen Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 89 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 90 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 91 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi 92 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 93 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi - 35 -

94 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi 95 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 96 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 97 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Yeniçağa Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 98 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 99 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 100 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Yeniçağa Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 101 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 102 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 103 BEYPĠLĠÇ A. ġ. BOLU Merkez Damızlık Tavuk ve Yumurta Üretimi 104 Ġnal Tavukçuluk Gıda Nak. ĠnĢaat Turz Yem Sanayi ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Mudurnu Piliç YetiĢtirme Tesisi 105 Ġbrahim ÖZDEMĠR BOLU Merkez Piliç YetiĢtirme Tesisi 106 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Merkez Yem Fabrikası 107 Erpiliç Entegre Tav. Ürt. Paz. ve Tic. Ltd. ġti. BOLU Göynük Yem Fabrikası Kaynak: Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2010) C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Motorlu taģıtlardan kaynaklanan emisyonlar hava kirliliğinde önemli bir yer tutmaktadır. Egzozlardan yayılan CO ( % 70-90), NO ( % 40-70), Hidrokarbonların (% 50) ve Pb (% 100) emisyonlardan hava kirliliğinin % 35 i oluģturmaktadır. Ġlimizde 2010 yılı itibariyle trafiğe kayıtlı motorlu taģıtların sayısı 70458, emisyon ölçümü yaptıran toplam motorlu taģıt sayısı ise 27964 dir. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Tablo C.6. 2010 Yılında Ġlimizde Kükürtdioksit (SO 2 ) Durumu AYLAR Ölç. Ġst. Ölç. Yap. Ortalama En DüĢük En Yüksek Sayısı Gün Sayısı SO 2 SO 2 SO 2 Ocak 2010 1 31 135 54 324 ġubat 2010 1 24 104 35 232 Mart 2010 1 31 83 40 159 Nisan 2010 1 27 56 22 94 Mayıs 2010 1 22 11 22 43 Haziran 2010 1 20 4 0 8 Temmuz 2010 1 23 3 0 6 Ağustos 2010 1 19 4 1 9 Eylül 2010 1 10 5 4 6 Ekim 2010 1 10 36 15 71 Kasım 2010 1 16 90 18 161 Aralık 2010 1 31 94 19 259 Kaynak: Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2010) - 36 -

C.2.2. Partikül Madde ( PM ) Emisyonları Tablo C.7. 2010 Yılında Ġlimizde Partikül Madde (PM) Durumu AYLAR Ölç. Ġst. Ölç. Yap. Ortalama En DüĢük En Yüksek Sayısı Gün Sayısı PM PM PM Ocak 2010 1 31 143 40 468 ġubat 2010 1 24 118 34 306 Mart 2010 1 31 97 7 217 Nisan 2010 1 27 88 30 149 Mayıs 2010 1 22 61 30 96 Haziran 2010 1 20 53 25 90 Temmuz 2010 1 23 57 35 102 Ağustos 2010 1 19 74 35 157 Eylül 2010 1 10 40 31 51 Ekim 2010 1 10 55 27 166 Kasım 2010 1 16 184 30 300 Aralık 2010 1 31 133 36 406 Kaynak: Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2010) C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları Ġlimizde karbonmonoksit emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.4. Azot Oksit (NO2) Emisyonları Ġlimizde azot oksit emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları Ġlimizde hidrokarbon ve kurģun emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri Ġlimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinde kullanılan yakıt cinslerinin ozon tabakasına hangi oranda zarar verdiği akademik bir çalıģmayı gerektirdiğinden dolayı böyle bir çalıģmayla ilgili bilgi elde edilememiģtir. C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 2009 yılında Meteoroloji Genel Müdürlüğünce, Batı Karadeniz Ormancılık AraĢtırma Müdürlüğüne bağlı ġerfi Yüksel AraĢtırma Ormanında Asit Yağmurları ve Sınırlar Ötesi TaĢınabilir Kirlilik konulu araģtırma çerçevesinde YağıĢ Örnekleyici cihaz kurulmuģ olup yağıģ örnekleri Batı Karadeniz Ormancılık AraĢtırma Müdürlüğü elemanlarınca alınmakta ve analiz için Meteoroloji Genel Müdürlüğününe gönderilmektedir. Henüz değerlendirilip analiz edilecek ve kıyaslama yapılabilecek sayıda örnek toplanmamıģtır. - 37 -

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri Hava kirleticilerin sucul ortamları dolaylı olarak etkilemesi söz konusu olmaktadır. Bu etkiler daha çok asitleģme Ģeklinde NO x ve SO x kaynaklıdır. Sucul ortamların asitleģmesi atmosferik birikim ile bu asitleģmenin biyolojik etkileri hakkındaki araģtırmalar asit yağmuruna maruz kalan, örneğin göl gibi sucul ortamlarda önemli düzeyde bozulma etkilerinin 20-30 yılda gerçekleģtiği belirtilmektedir. Asit yağmurlarından etkilenmiģ sucul sistemlerde sülfat ve/veya nitrat konsantrasyonları artmakta ve ph düzeylerinde hızlı değiģimler olmakta, dolayısıyla bitki ve diğer mikro-makro canlı türlerinde azalmalar ve ölümler gözlenebilmektedir. Yine bazı asidik göl gibi durgun ortamlarda çeģitli türlerde yosunlar oluģmakta ve alt tabakalardaki organizmalar için uygun olmayan Ģartlar ortaya çıkabilmektedir. AraĢtırmalara göre bu asitlenmeden etkilenme; göl gibi sucul ortamların tamponlama kapasitelerine oldukça bağlı olabilmektedir. Örneğin asitleri nötralize edebilecek kadar alkalinite içeren bu sucul ortamlarda asitlenmenin olumsuz etkileri büyük oranda azalmaktadır. Bu sucul ortamlardaki canlı yaģamı için uygun ph değerleri nötrale yakın olmalıdır. Çünkü örneğin ph 5,5-7 aralığında asitlikte alabalık, solucan, midye gibi su canlıları ölmektedir. ph 4,5 civarında ise, tatlı su levreği ile göl balıklarının birçoğu ölmektedir. Bolu göller bölgesi olmakla birlikte yukarıda belirtilen oluģabilecek etkiler sucul ortamlarda söz konusu olabileceği düģünülebilir. C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri Toprak, karasal ekosistemin ana öğesini oluģturur. Toprağın asit depolanmasına karģı tepkisi; toprağın türüne bağlı olarak değiģir. Gerçekte birçok toprak bitkisinde yer alan organik asitler nedeniyle zaten bu ortamlarda düģük düzeylerde de olsa asitlik söz konusudur. Ancak hava kirleticilerin dolayısıyla asit yağmurlarının etkisiyle, ph ın 4,5 gibi seviyelere inmesiyle topraktaki bitkiler Al +3, Ca +2, Mg +2, K +, Fe +2, Mn gibi iyonları topraktan bünyelerine alarak toprağın verimliliğinin düģmesine neden olurlar. Ayrıca bitkiler için gerekli olan fosforun asidik ortamlarda bitkilere alınması engellenmektedir. Yine yüksek asitli topraklarda bakteriyel süreçler olumsuz etkilenir ve topraktaki organik maddelerin bozulması engellenir. Asit yağmuru toprağın kimyasal yapısını ve biyolojik koģullarını etkilemektedir. Toprağın yapısında bulunan kalsiyum, magnezyum gibi elementleri yıkayarak taban suyuna taģımakta, toprağın zayıflamasına ve zirai verimin düģmesine neden olmaktadır. Toprağın asitleģmesine en çok katkıda bulunan maddeler, atmosferde birikme sonucu toprağa geçen kükürt bileģikleridir. Azot bileģikleri ise bitkilerin özümseyeceği miktardan fazla olduğu zaman toprağın asitleģmesinde rol oynamaktadır. AsitleĢmenin çevre üzerinde dolaylı olmakla birlikte yine çok önemli etkilerinden biri de, endüstriyel faaliyetler sonucu oluģan asit nemidir. Toprağa ya da göl yataklarına inmiģ civa, kadmiyum ya da alüminyum gibi zehirli maddelerle tepkimeye girebilmekte ve normal koģullar altında çözünmez sayılan bu maddeler, asidik nemle tepkimenin sonucunda, besin zinciri ya da içme suyu yoluyla bitki, hayvan ve insana ulaģıp toksik etkiler yaratmaktadır. - 38 -

Ağaç köklerinin besin toplama yeteneğinin bozulmasının sorumlusu da gene asitleģme sonucunda toprakta harekete geçen alüminyumdur. C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Hava kirleticilerin bitkiler üzerinde etkilerinin araģtırıldığı birçok çalıģma yapılmıģ olup bu kirletici grupların esas olarak, kükürt ve azotoksitler, ozon ve peroksiasetilnitrat (PAN) gibi fotokimyasal oksitleyiciler, hidrokarbonlar ve partiküler maddeler olduğu belirlenmiģtir. Örneğin, kükürt ve azotoksit bileģiklerinin atmosferik reaksiyonları ile oluģabilen asit yağmurları/ asit depolanması, özellikle çam ve kayın ağaçlarında yıpranma ve geliģimlerini yavaģlatma gibi olumsuz etkiler gösterebilmektedir. Hava kirleticileri etkilerine karģı en duyarlı diğer bitki türleri arasında ise; yonca, arpa, buğday, pamuk, elma sayılabilir. Diğer taraftan toprak ortamındaki ph değerlerinin değiģmesi çeģitli etkilere neden olabilir. Örneğin 5 in altındaki ph değerleri, yüzey toprak partiküllerinde H + ile dönüģümün oluģması ve Ca +2, Mg +2 nin alt toprak tabakalarına veya zemin suyuna doğru yıkanmasına neden olur. 4 ve 3 ün altındaki ph değerleri, bazı metallerin ayrıģmasına neden olur. ph düģmesi, Al +3 ve diğer metal iyonlarının bitkileri zehirlemesine neden olur. Ayrıca asidik ortamlarda çözünür hale gelen Al +3 iyonları, bitki köklerinden Ca +2, Mg +2 elementlerinin bitkiye alımını önleyerek bitki geliģimine olumsuz etkiler gösterebilir. Diğer taraftan kükürtdioksit, geniģ yapraklı bitkilerde damarlar arası yaprak dokular üzerinde beyaz-saman sarısı, ot Ģeklindeki bitkilerde ise bitkinin orta damarının her iki yüzeyinde beyaz-koyu saman sarısı renkler oluģturur. Aynı kirletici gaz, çam ağaçları gibi kozalaklı iğne yapraklılarda yaprakların uç kısımlarında kahve renkli bozulmalar ve bunlara bitiģik renksiz bölgeler meydana getirir. C.4.1.4. Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Kükürtdioksit gazı insanlarda üst solunum yollarında tahriģ ile birlikte, farenjit ve larenjit gibi hastalıkların oluģmasına neden olur. Bu tür hastalıklar, özellikle yaģlı ve çocuklar üzerinde daha güçlü olumsuz etkiler oluģturabilir. Karbondioksit gazı, solunum hızını arttırır ve atmosferdeki oksijen ile insanların temasını keserek oksijensizlikten boğulma-nefes alınamama gibi sonuçlar yaratır. Karbonmonoksit gazın, çeģitli konsantrasyon değerlerinde iken önemli sağlık etkilerinden söz edilebilinir. Örneğin 100-500 ppm arasında CO bulunan ortamlarda birkaç saat kalındığında orta-güçlü baģ ağrıları, 2000 ppm civarında ise baģ dönmesi, baygınlık ve akut(ani) ölüm olayları görülebilir. Azotoksitler genellikle atmosferde güneģ ıģığı ile birlikte ozon oluģmasında etkili olup, insanlar üzerinde dolaylı olarak, solunum yolu hastalıklarına neden olabilir. Örneğin 25-100 ppm NO 2 ye maruz kalınmasıyla bronģit, 100-150 ppm de akciğer ödemi, 500-700 ppm de ölümler olabilir. Hidrokarbon gazlarının oluģmasında benzinli motorlu taģıtlar ana kaynak konumunda yer almaktadır. Bu kirletici gazlar insanlar üzerinde kanser yapıcı etkilere neden olabilirler. Partikül maddelerin fiziksel yapısı ve kimyasal kompozisyonu sağlık açısından oldukça önemlidir. Kanser yapıcı organik kimyasallar (PAH, dioksin, furan gibi) içeren - 39 -

partikül maddeler sağlık açısından çok tehlikelidir. Birçok farklı bileģenden oluģmuģ olan partikül maddeler akciğerdeki nemle bileģerek aside dönüģmektedir. PM 10, akciğere kadar ulaģıp, kanın içindeki karbon dioksitin oksijene dönüģümünü yavaģlatmakta buda nefes darlığına neden olmaktadır. Bu durumda oksijen kaybının giderilebilmesi için kalbin daha fazla çalıģması gerektiği için kalp üzerinde ciddi bir baskı oluģturmaktadır. Partikül maddelerin sağlık üzerine etkileri akuttan daha çok kroniktir. Havada bulunan partiküllerin % 0.01-3'ünü sağlık yönünden çok toksik etkiler gösteren eser elementler meydana getirir. Bunların sağlık yönünden önemi insan dokularında birikime uğramalarından ve muhtemel sinerjik etkilerinden kaynaklanmaktadır. Havadan solunum yolu ile alınan partiküllere ek olarak, yenilen yiyecekler, içilen su aracılığı ile de önemli miktarda metalik partiküler maddeler vücuda alınmaktadır. Atmosfer kirliliğinin bir bölümünü oluģturan metaller; fosil yakıtların yanması, endüstriyel iģlemler, metal içerikli ürünlerin insineratörlerde yakılması sonucunda ortama yayılırlar. Ġnsan sağlığını geniģ çapta olumsuz yönde etkileyen metaller arasında atmosferde yaygın olarak bulunan; KurĢun, Kadmiyum, Nikel, Civa metalleri ve asbest önem taģımaktadır. Diğer metallerin bir kısmı insan yaģamında temel yönden önem taģır, diğer bir kısmının konsantrasyonu ise insan sağlığını tehdit edecek boyutta olmadığından önem göstermez. Belirli limitlerin dıģında bulunabilecek her türlü metal, insan sağlığı üzerinde toksik etki gösterir. C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği) Etkileri Hava kirliliği, bina kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine ve aģınmasına, troposferde bulunan ozon sebebiyle kauçuk ve lastik malzemelerin yumuģamasına, yapıģkan bir hal almasına ve sonra çatlamasına, çamaģır ve mobilyaların kısa sürede kirlenmesine, metal malzemelerin kimyasal olarak aģınmasına ve sanat eserlerinin bozulmasına sebep olmaktadır. Hava kirliliğinin, sanatsal ve mimari yapılar üzerinde tahrip edici ve bozucu etkisi vardır. Bitkiler üzerinde ise öldürücü ve büyümelerini engelleyici olabilmektedir. Bu nedenle hava kirliliği hem canlıların sağlığı açısından, hem de ekonomik yönden zarar vericidir. Büyük Ģehirlerin çoğunda insan yapısı bina ve anıtlara asit yağmurlarının yaptığı zararın göstergesi çoktur. Tarihi yapılar, binalar, açık metal yüzeyler, boya kaplamalar ve bazı plastikler, sülfürdioksit ve yağıģın sulandırdığı bu asitten dolayı bozulma gösterir. KAYNAKÇA 1-Bolu Meteoroloji Ġl Müdürlüğü 2-Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü - 40 -

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1. Yer altı Suları D. SU Bolu ili iklimine, doğal bitki örtüsüne ve jeolojik yapısına bağlı olarak, yeraltı suyu ve doğal kaynak suları bakımından da zengin sayılabilecek bir araziye sahiptir. DSĠ çalıģmalarına göre ildeki yeraltı suyu rezervi toplamı 108 hm 3 ü bulmaktadır. Bu miktarın havzalara dağılımı Tablo D.1. de verilmiģtir. Tablo D.1. Bolu Ġli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları Havza adı Havza no - 41 - YAS rezervi (hm 3 ) YAS tahsisi (m 3 ) (30.04.2001 e göre) Büyük Su 13-5 25.50 16.265.766 Gerede-Dörtdivan 13-7 32.00 4.695.000 GöynükHimmetoğlu 12-41 ve 12-33 29.00 438.000 Mengen 13-8 3.50 51.000 Mudurnu-Seben 12-40 ve 12-30 9.00 - Yeniçağa 13-6 9.00 1.657.832 TOPLAM 108.00 23.107.598 Yeraltı suyu rezerv rakamları, yıllık besleniģin kullanılabilir kısmıdır. Yeraltı suyu tahsisleri özel ve tüzel kiģilere bugüne kadar yapılan tahsisler olup, Bolu ilinde DSĠ nin herhangi bir yeraltı suyu sulama tesisi bulunmamaktadır. Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) Tablo D.1. den anlaģılacağı gibi, yeraltı suyu rezervlerinin büyük kısmı ovalarda bulunmaktadır. Yeraltı suyu varlığı yapıların depreme dayanıklılığını azaltan bir etken olduğundan, ovalarda yapılaģma konusunda dikkate alınması gerekir. Bolu ilinde merkez ilçe ve diğer ilçeler genel olarak içme ve kullanma sularının önemli bir kısmını doğal kaynaklardan sağlamaktadır. Merkez ilçeye su sağlayan Kökez, BayramıĢlar ve Değirmenözü kaynakları özellikle kayda değer kaynaklar arasında bulunmaktadır. Kökez kaynağından sağlanan su, Belediye tarafından Ģehrin dört bir tarafına serpiģtirilmiģ çeģmelerle, serbestçe kullanılmak üzere halkın hizmetine sunulmaktadır. Bolu ili normal doğal kaynak suları dıģında, madensuyu kaynaklarına da sahiptir. Merkez ilçede Kokaksu, Akkaya ve Ömerler; Mengen de Ġncedere maden suları bulunmaktadır. Bunlardan Yeniçağa Anatolya maden suyu ile Akkaya maden suyu 1998 yılında kurulan bir iģletme tarafından ĢiĢelenerek pazarlanmaktadır. D.1.2. Jeotermal Kaynaklar Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluģmuģ 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. BileĢimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaģım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına,

sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalıģmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıģtır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. DeğiĢik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıģtır. Kaynak noktaları zaman içinde değiģmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. Ġçme Ģeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiģtir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. BileĢiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kiģi/gün dür. Önümüzdeki yıllarda inģa edilecek tesislerle Sarot Kaplıcası, termal turizmde önemli bir yere gelecektir. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araģtırmada beģ değiģik kaynağın su sıcaklıkları 26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiģtir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaĢım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına Ģifa olmaktadır. Özel sektörce iģletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıģtır.(50 lt/sn). Artezyen Üretimi 15 lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaģık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaģılmıģtır. Bu kaynak Ġlçemiz için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akıģkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araģtırma ve çalıģmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileģimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. D.1.3. Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek baģına nehir debisine ulaģan bir akarsu bulunmamaktadır. Ġlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e boģalmaktadır. DSĠ çalıģmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260.3 ha olarak vermiģtir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSĠ çalıģmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkıģı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiģtir. Bu miktarın 450 hm 3 / yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 / yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular - 42 -

doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 / yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. Tablo D.2. Bolu Ġli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 Ġl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu Ġli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) Filyos Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölünden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovasına girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleģir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karıģır. Ġldeki yağıģ alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu ovası giriģinde Büyüksu ya karıģan bir koldur. Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağlarının kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu dağlarından inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur, Gerede ovasına girdikten sonra ise Gerede çayı olarak değiģir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, Ġsmet PaĢa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı-Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağına karıģır. Sakarya Havzasına Ait BaĢlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağlarının güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleģmesi ile meydana gelir. Ġlk çıkıģ alanının ormanlık olması buralara düģün yağıģların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu çayının suları fazla değildir. Ġlkbaharda düģün fazla yağıģların ve eriyen kar sularının etkisiyle taģkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akıģ yönü batıya doğrudur. TaĢkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuģağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleģir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluģturduğu Dokurcun vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu dağlarında Sarıalan yaylasından doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleģir, sonra Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal - 43 -

Dereleri ile birleģerek, il sınırı dıģında Sakarya nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajına dökülür. Aladağ Çayı Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. Göynük Çayı: Çubuk Gölünden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğra akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra Ġbrahimler deresi ve Hatip Deresini de alarak, Göynük ün yaklaģık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya nehrine karıģır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde TaĢlıdoruk tepenin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleģerek (Çatak adı) Çatak çayını oluģturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km kadar güneyde Sakarya nehriyle birleģir. YağıĢların düzensiz, yağıģ alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elveriģsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar Bolu Ġlinde DSĠ tarafından yapılmıģ 3 gölet ve 1 baraj vardır. Göletler Merkez Gölcük Göleti, Seben Aladağ Göleti ve Göynük Çayköy; baraj ise Merkez Gölköy barajıdır. Planlaması bitmiģ, inģaatı yapılmamıģ 2 baraj da Gerede IĢıklı barajı ve Gerede Körler barajıdır. Gerede Tekkeköy barajı proje aģamasındadır. 1. Gölcük Göleti: Çevre ve Orman Bakanlığınca, orman içi dinlenme merkezi olarak değerlendirilen bu gölet, Bolu nun 13 km güneyinde, gür ormanlar içinde bulunmaktadır. Özellikle günü birlik rekreasyon turizmi için yoğun olarak kullanılan bir yerdir. 2. Seben Aladağ Göleti: Bolu nun 25 km güneyinde Aladağlar ın yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde, Aladağ çayı üzerinde bulunmaktadır. Göletin yanında gençlik kamp yeri de bulunmaktadır. Ayrıca piknik alanları vardır. Gençlik kampları dıģında günübirlik rekreasyon ve doğa turizmi için de kullanılmaktadır. Bolu Ġli, Seben Ġlçesine bağlı TaĢlıyayla Mevkiinde Aladağlar üzerinde Seben TaĢlıyayla Gölet Projesi Bolu Ġl Özel Ġdaresi tarafından inģa edilmiģtir. Yapılan bendin uzunluğu 196 m, yüksekliği 14 m dir. Gölet bendinin maksimum su tutma kotu 12 m dir. Aladağ Gölet Projesi nin gölet alanı yaklaģık 8.333 km 2 ve su hacmi yaklaģık 10 milyon m 3 dür. 3.Göynük Çayköy Göleti: Göynük güneyinde Çatak çayı üzerinde sulama amaçlı bir gölettir. 4.Alanhimmetler Göleti: Bolu Kıbrıscık Ġlçesinin Sarıkaya Köyü yakınlarında bulunan gölet Alanhimmetler Köyünün 450 ha arazisinin sulanmasını sağlayacak olup proje ihalesi 2011 ġubat ayı içerisinde yapılacaktır. Maksimum su kotu Normal su kotu Minimum su kotu Maksimum depolama hacmi Normal depolama hacmi - 44-1156,50 m 1155 m 1137,75 m 1,988 hm³ 1,733 hm³

Ölü hacim Aktif hacim Sulamaya verilen su Maksimum göl alanı Normal göl alanı Minimum göl alanı Maksimum göl uzunluğu Normal göl uzunluğu Minimum göl uzunluğu 0,225 hm³ 1,508 hm³ 1,395 hm³ 0,16 km² 0,15 km² 0,04 km² 770 m 760 m 400 m Barajlar: Bolu Havzasında mevcut 3 baraj vardır. Bunlar; Gölköy Barajı-Sulama amaçlı, Hasanlar Barajı- Sulama, enerji (elektrik ) amaçlı ve KöprübaĢı Barajı enerji ve taģkın koruma amaçlıdır. 1. Merkez Gölköy Barajı: Bolu nun 10 km batısında Gölköy ile Karaköy toprakları üzerinde yer alan baraj, Mudurnu ve Büyük Su çayları üzerinde kurulmuģtur. Su toplama hacmi 24 milyon m 3 'tür. Gölde çeģitli balık türleri ( sazan ve alabalık ) yetiģtirilmekte olup, zaman zaman yaban ördekleri de gelmektedir. Gölköy Barajı; Bolu Ovasını sulama amaçlı iken 01/08/2005 tarihli BaĢbakanlık Oluru ile içme suyu kapsamı alınmıģtır. ġu an itibariyle hem sulama hem de içme suyu amaçlıdır. Tablo D.3. Merkez Gölköy Barajı Amacı Sulama ve taģkın YağıĢ alanı 1205 km 2 kontrol Yüksekliği Yıllık ortalama 24,5 m. (temelden) su 133,5 hm 3 Yüksekliği ĠĢletmeye Cazibe hattı 1970/ 21,5 m. (talvegden) açıldığı yıl Pompaj hattı 1985 Tipi Toprak dolgu Cazibe sulaması 5.800 ha. (net) Baraj hacmi 1.534.00 m 3 Pompaj sulaması 2.800 ha. (net) Toplam göl hacmi 24,1 hm 3 Toplam sulama 11.228 ha (brüt / alanı 8.600 ha. (net) Normal kotta 1.31 km 2 DSĠ Genel ĠĢletme gölalanı Müdürlüğü. Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) 2.KöprübaĢı Barajı Ve Hes ĠnĢaatı DSĠ 5. Bölge Müdürlüğü sınırları içinde Bolu Ġli Mengen Ġlçesinde Bolu çayı üzerinde enerji ve taģkın koruma amaçlı inģa edilmiģ olup santral kısmının yapımı devam etmektedir. - 45 -

Göl: Max. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Nor. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Max. su seviyesi 445,00 m Nor. su seviyesi 445,00 m Min. su seviyesi 400,00 m Min su seviyesinde göl hacmi 56,34x10 6 m³ Max su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Nor su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Min su seviyesinde göl alanı 2,53 km² Faydalı hacim 186,58x10 6 m³ Memba batardosu önünde en yüksek 396,76 m su seviyesi Baraj: Tipi Kil çekirdek + Kaya dolgu Kret kotu 449,00 m Kret uzunluğu 841,194 m Kret geniģliği 12,00 m Talveg kotu 341,00 m Talvegden yüksekliği 108,00 m Temelden yüksekliği 120,00 m Memba batardosu kotu 379,50 m Temel kotu 330,00 m Gövde hacmi 7 330 500 m³ 3.Gerede Tekke Barajı (Proje AĢaması): Gerede ilçesinin 25 km batısında yapılması projelendirilmiģ olan bu baraj sulama amaçlıdır. Tablo D.4. Proje AĢamasındaki Gerede Tekke Barajı Amacı Sulama Çekilen su 19,6 hm 3 / yıl Yüksekliği 70,7 m. Minimum su 1214,3 m (temelden) seviyesi Yüksekliği 55,7 m. Normal su 1240,4 m. (talvegden) seviyesi Tipi Zonlu toprak YağıĢ alanı 193,8 km 2 dolgu Toplam gövde 1,7 hm3 Sulama sahası 11.317 ha (brüt) hacmi Toplam göl hacmi 21,2 hm 3 ĠĢletmeye Proje aģamasında açıldığı yıl Aktif hacim 18,9 hm 3 ĠĢletme - Yıllık ortalama su 59,9 hm 3 Kaynak: DSĠ 53. ġube Müdürlüğü (2010) 4.Gerede IĢıklı Regülatörü: Ankara Ģehrinin içme ve kullanma suyu gereksiniminin karģılanması amacıyla yapılması DSĠ tarafından planlanmıģtır. - 46 -

Gerede Sistemine ait proje ve ihale doküman çalıģmaları Haziran 2008 de tamamlanmıģ olup sistemin inģasına baģlanabilmesi için Japon kredi kuruluģu JĠCA ile yeniden görüģmelere baģlanmıģtır. Kredi anlaģmasının imzalanmasına yönelik JĠCA ile birlikte yapılan çalıģmalar sonuçlandırılmıģ olup, kredi anlaģması imzalanmıģ bulunmaktadır. Kredi anlaģmasının imzalanmasına müteakip ihale çalıģmalarına baģlanmıģ olup, ihalenin 2010 yılı içerisinde yapılması planlanmaktadır. Bu çalıģma ile Gerede Havzası ndan gelecek 226.05 hm 3 /yıl suyun, Gerede Çayı üzerinde teģkil edilecek olan IĢıklı regülatörü ile çevrilmesi ve 31.59 km uzunluğunda 4,5 m çapında (TBM ile açılacak) iletim tüneli vasıtasıyla Çamlıdere Baraj gölüne cazibeli olarak aktarılması önerilmiģtir. D.1.5. Denizler Bolu Ġlinin denize kıyısı bulunmamaktadır. D.2. Doğal Drenaj Sistemleri A. Akarsular ve Diğer Yerüstü sular Ġçin B. Yeraltı Suları Ġçin D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yer altı Suları ve Kirlilik Bolu Ġlinde Kanatlı Hayvan Sektörü ön plandadır ve tavuk kümeslerinden oluģan katı atıkların (gübre) çoğu zaman tarımsal üretim amacıyla tarlalara geliģigüzel atılması toprak kirliliğinin yanısıra yeraltı ve yerüstü su kaynaklarınıda kirletmektedir. YağıĢlar sonucu topraktan yıkanarak yeraltına sızan azot bileģikleri biyolojik süreçlerle nitrat Ģekline dönüģebilmektedir. Toprak, fosfat ve amonyum iyonlarına kıyasla nitrat iyonlarını daha güç bağlayabilmekte ve sonuçta drenaj sularıyla bu iyonların yıkanarak yeraltı sularının kirlenmesine neden olmaktadır. Bu doğrultuda doğal gübrelerin kullanılması halinde bile toprak bakterilerinin metabolik faaliyetleri sonucunda nitrat iyonları oluģacağından tarımsal kaynaklı azot yükünün azaltılması mümkün değildir. Bu amaçla tarımsal kaynaklı nitrat kjirliliğine karģı alınacak önlemler aģağıda sıralanmıģtır; 1-Nitrata hassas alanların belirlenmesi. 2-Eylem Planının oluģturulması. - Tarımsal gübrelemede izleme sisteminin kurulması. - Gübreleme depolama alanlarının rehabilite edilmesi. - VahĢi sulama sistemlerinden vazgeçilmesi. - Tarımsal faaliyet alanlarında su kaynaklarının kirlenmesinin önlenmesi amacıyla koruma bandı uygulanmasına geçilmesi. - Gübre kullanımında analiz ve reçete uygulamasına geçilmesi, - Ġzleme, kontrol ve değerlendirme. 3- Eğitim ve demonstrasyon (göstererek öğretme) - 47 -

ĠĢletmeler düzeyinde alınacak önlemler ise; 1-Küçük iģletmeler bazında alınacak önlemler; - Arazi toplulaģtırılması yoluna gidilmesi - Küçük iģletmelerin sızdırmaz hayvansal gübre depolarının yapılması için sübvanse edilmesi. - Nitrat kirliliğinin izlenmesi için iyi bir kayıt sisteminin oluģturulması. - Gübre yönetimi, sulama gibi uygulamalar için kooperatifleģmenin teģvik edilmesi. 2- Büyük iģletmeler bazında alınacak önlemler; - Nitrat kirliliğinin izlenmesi için iyi bir kayıt ve izleme sisteminin oluģturulması. - Biyogaz üretiminin özendirilmesi, - Fazla hayvansal gübrelerin ihtiyaç duyulan bölgelere sevk edilmesi için gerekli organizasyonun kurulması. - Ġyi tarım uygulamalarına geçilmesi. Ġlimizde 2010 yılında yeraltı sularında tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan nitrat kirliliği ile ilgili yapılan analiz sonuçları Tablo D.5. de verilmiģtir. Su Kaynağın ın Cinsi (Yüzey/Y eraltı) Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Tablo D.5. 2010 Yılında Yeraltı Sularında Yapılan Analiz Sonuçları Adı 3 nolu kuyu 9 nolu kuyu 37 nolu kuyu 28 nolu kuyu 26 nolu kuyu 15 nolu kuyu Ġçme suyu Kullanım amacı Ġçme suyu dıģı Kaynak: Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) X X X X X X D.3.2. Akarsularda Kirlilik Adı 3 nolu kuyu 9 nolu kuyu 37 nolu kuyu 28 nolu kuyu 26 nolu kuyu 15 nolu kuyu Kodu Analiz Yapılan Ġstasyonun Yeri (Ġlçe, Köy, Mevkii) Koordinatları Bolu ilinde en fazla kirlenmeye maruz kalan akarsular Merkez ilçeden geçen Büyüksu çayı ile Gerede ilçesinden geçen Gerede çayıdır (Ulusu deresi). Büyüksu çayının kirlilik yükünde genelde evsel nitelikli maddeler ile gıda sektöründen gelen organik maddeler ağırlık taģımaktadır. Ulusu çayının karakteristik kirlilik yükü ise Gerede deki deri sanayiinden gelmektedir. Yıllık Ortalama Nitrat Değeri mg/l 4 Çayırköy 380788/4506814 44,75 5 B.Berk 382571/4507699 90,03 6 B.Berk 382496/4506232 53,79 7 Çayırköy 380611/4508397 3,00 8 Çayırköy 381254/4508070 4,50 9 AktaĢ Mah. 383213/4509013 25,54-48 -

Büyüksu çayının en önemli kolu Abant gölünden doğan Abant deresidir. Bu dere Bakırlı Deresi de dâhil havzadaki mevcut irili ufaklı birçok dereyi de toplayarak doğuya doğru akıp, Ġl merkezi yakınlarında Mudurnu Suyu ile birleģip Büyüksu Çayı adını alır. Büyüksu Çayı doğuya doğru akıģını sürdürerek, Ġl merkezi ile Karacasu Beldesi arasından geçilip merkezinden çıkan Çivril Deresi, Borazanlar Deresi, Kuruçay ve Çaydurt Deresini de bünyesine katarak Bolu ovasını terk eder. Bolu Ġl merkezi ile Karacasu Beldesi ve 94 köy Bolu Ovası üzerine kurulmuģ olup, nüfus yönünden oldukça yoğun bir yerleģim alanını teģkil etmektedir. Mudurnu su havzasındaki yerleģim yerlerinin ve sanayi kuruluģlarımızın arıtma tesislerinin olmayıģı, olanlarda ise eksik ve aksaklıkların bulunması sebebiyle Mudurnu Suyunun evsel ve sanayi atıklarının deģarjı ile kirlenmeler gözlenmektedir. Ġlimizde tarımsal faaliyetler sonucu sulara karıģan organik azot, amonyak ve nitrit, biyolojik süreçler aracılığıyla nitrat Ģekline dönüģebilmektedir. Bu reaksiyonlarda tüketilen oksijen önemli boyutlara ulaģmaktadır. Organik maddelerin heteretrof organizmalar tarafından parçalanması yoğun bir bakteri faaliyetini içerir ve oldukça kısa akarsu kesimlerinde bu parçalanma tamamlanır. Buna karģın nitrifikasyon olayı çok daha yavaģ gerçekleģtiğinden tamamlanması genellikle çok uzun akarsu boylarını gerektirir. Yüzeysel sularda bulunan azot bileģikleri içinde hidrotoksikolojik açıdan en önemlileri amonyak ve nitrittir. Bu bileģikler oldukça düģük deriģimlerde çeģitli organizmalara toksik etki yapabileceklerinden sucul ekosistemlerin bileģimi açısından önemli olmaktadır. Ġçme sularında yüksek nitrat deriģimleri yetiģkinlerde bağırsak, sindirim ve idrar sistemlerinde iltihaplanmalara neden olmakta, bebeklerde ise methaemoglobinaemi (mavi bebek) hastalığına neden olmaktadır. Altı aydan küçük bebeklerde mide asitleri oluģmamaktadır. Bu ortamda nitratlar nitrite indirgenmekte ve sindirim sisteminde oluģan nitrit kandaki hemoglobin ile reaksiyona girerek methemoglobin oluģmaktadır. Bu arada hemoglobinin içerdiğife +3 yükseltgenmekte ve böylece kan oksijen taģınım iģlevini yitirmekte, bunun sonucunda bebekler boğularak ölmektedir. Ġlimizde 2010 yılında yüzey sularında tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan nitrat kirliliği ile ilgili yapılan analiz sonuçları Tablo D.6. de verilmiģtir. Su Kaynağın ın Cinsi (Yüzey/Y eraltı) Tablo D.6. 2010 Yılında Yüzey Sularında Yapılan Analiz Sonuçları Adı Ġçme suyu Kullanım amacı Ġçme suyu dıģı Adı Kodu Analiz Yapılan Ġstasyonun Yeri (Ġlçe, Köy, Mevkii) Koordinatları Yıllık Ortalama Nitrat Değeri mg/l Yüzeysel Yeniçağa X Yeniçağa 1 Yeniçağa 418542/4515131 0,37 Yüzeysel Ulusu X Ulusu 2 Dörtdivan 418544/4506703 0,15 Yüzeysel Cemaller X Cemaller 3 Dörtdivan 417189/4505732 0,09 Kaynak: Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) - 49 -

D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. D.3.4. Denizlerde Kirlilik Bolu Ġlinin denizle kıyısı yoktur. D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar Bolu Merkez içme suyu ihtiyacının karģılanması amacıyla Gölköy Barajından su alınması uygun görülmüģ ve gerekli su alma yapısı, terfi merkezi, iletim hatları ve arıtma tesisi projeleri Ġller Bankasınca yaptırılarak 10.10.2001 tarihinde tasdik edilmiģtir. Ancak inģaat safhasına geçilmeden Bolu Belediyesinin arıtma yerinin değiģtirilmesi ile ilgili talebi üzerine Ġller Bankasınca gerekli incelemeler yapılmıģ ve yapılan yazıģmalar neticesinde arıtma yerinin değiģtirilmesine karar verilmiģtir. Bu durumda yeni su alma yeri Gölköy Barajının dip savağı olarak değiģtirilmiģtir. Yeni arıtma yeri de Bolu nun kuzeyinde TEM otoyolunun kuzeyindeki TaĢocakları alanına yapılmasına karar verilmiģtir. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. D.5.1. Tuzluluk D.5.2. Zehirli Gazlar D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4. Ağır Metaller ve Ġz Elementler D.5.5. Zehirli Organik BileĢikler D.5.5.1 Siyanürler D.5.5.2. Petrol ve Türevleri D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği D.5.6. ÇözünmüĢ Organik Maddeler D.5.7. Patojenler D.5.8. Askıda Katı Maddeler D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği KAYNAKÇA 1-DSĠ 53. ġube Müdürlüğü 2-Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 3-Bolu Belediyesi Su ĠĢleri Müdürlüğü 4-Doç. Dr. Orhan USLU-Yrd.Doç.Dr.AyĢen TÜRKMAN, T.C. BaĢbakanlık Çevre Genel Müdürlüğü Yayınları Eğitim Dizisi 1, Su Kirliliği ve Kontrolü - 50 -

E.1. Genel Toprak Yapısı Ġlimizde tarım yapılan toprakların; % 69,7 sinde toprak tın tekstürlü % 77,4 ünde organik madde yetersiz E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI % 78,2 sinde ph nötr ve hafif alkali (%15 inde ise hafif asit) % 57,2 i kireçli, bunun % 27,7 sinde kireç % 15 in üzerinde (%42,8 i ise kireçsiz) Tuz problemi yok % 51,6 sınde fosfor çok az ve az, % 18 inde ise orta düzeyde % 4,3 ünde potasyum yetersiz düzeyde olduğu belirlenmiģtir. E.2. Toprak Kirliliği Ġnsan etkinlikleri sonucu toprağın bileģimine, toprak verimini düģürecek ve yetiģen veya yetiģtirilen bitkilerin ve bu bitkilerle beslenen diğer canlıların sağlığına zarar verecek maddelerin karıģmıģ olması durumuna, toprak kirliliği denilmektedir. Toprak kirliliğine neden olan baģlıca faktörler: 1.Endüstriyel Atıklar 2.Kentsel ve Evsel Atıklar 3.Tarımsal Faaliyetler 4.Hatalı Gübreleme olarak sayılabilir. Ġlimizde 2010 yılında toprak kirliliği konusunda, herhangi bir araģtırma ve ölçüm yapılmamıģtır. E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı E.3.1.1. Arazi Sınıfları Tablo E.1. Bolu Ġli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı Sınıf I II III IV V VI VII VIII Diğer Toplam Alan (ha) 38865 21116 37190 53383 679 107787 588403 3652 4909 855984 Oran (%) 4,5 2,6 4,3 6,2 0,07 12,5 68,6 0,4 0,6 99,40 Kaynak: TÜBĠTAK/MAM, 2002 Kaynak: Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) - 51 -

E.3.1.2. Kullanım Durumu Bolu Ġlinin toplam yüzölçümü 845.800 hektardır. Bunun % 55 i orman ve fundalık, % 15 i çayır ve mera alanı, % 18 i tarım alanı, % 12 si ise tarım dıģı arazidir. Tablo E.2. Ġlimizin Arazi Dağılımı ARAZĠ DAĞILIMI (HEKTAR) YÜZÖLÇÜMÜ (HEKTAR) TARIM ALANI 149.664 ÇAYIR VE MERA ALANI 124.440 ORMAN VE FUNDALIK 471.514 TARIM DIġI ARAZĠ 100.182 TOPLAM 845.800 Kaynak: Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) Tablo E.3. Bolu Ġlinin Tarım Arazisi Kullanım Durumu KULLANIM AMACI(HEKTAR) ALAN (HEKTAR) TARLA 145.171 SEBZELĠK 1.477 MEYVELĠK 2.616 BAĞ 400 ZEYTĠNLĠK - TOPLAM 149.664 Kaynak: Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) E.3.2. Arazi Problemleri 2009 2010 yıllarında il sınırları içerisinde toprak erozyonuna sebep olan faktörler genel olarak: 1. Toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri 2. Jeolojik özellikler 3. Topoğrafik özellikler 4. Ġklimsel özellikler 5. YanlıĢ Arazi Kullanımı 6. AĢırı Otlatma 7. Orman Yangınları 8. Orman Kesimi 9. Toprak Kullanım Teknikleri (Metotları) 2010 yıllarında il sınırları içerisinde en çok karģılaģılan toprak erozyonu türü ve alanı Tablo E.4. verilmiģtir. - 52 -

Tablo E.4. 2010 Yıllarında KarĢılaĢılan Toprak Erozyonu Türü ve Alanı Zayıf Erozyonlu Alan (Ha.) Orta ġiddetli Erozyona Maruz Alan (Ha.) ġiddetli Erozyona Maruz Alan (Ha.) Çok ġiddeti Erozyona Maruz Alan (Ha.) Toplam Erozyona Maruz Alan (Ha.) Toplam 49,888 107,581 566,940 92,775 817,184 MERKEZ 14019 28345 103812 8461 154637 DÖRTDĠVAN 7208 2146 45225 293 54872 GEREDE 6757 18852 65319 13480 104408 GÖYNÜK 4660 6504 106238 17269 134671 ĠLÇE KIBRISCIK 176 6765 38281 577 45799 MENGEN 1874 16609 70755 355 89593 MUDURNU 8094 11741 73757 43663 137255 SEBEN 5162 10002 57095 8615 80874 YENĠÇAĞA 1938 6617 6458 62 15075 Kaynak: Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2010) E.3.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları Bolu Ġlinde AGM ġube Müdürlüğünce baģlangıçtan 2009 yılı sonuna kadar Ağaçlandırma, Erozyon Kontrol, Rehabilitasyon ve Mera Islahı çalıģmaları toplam 36.735 hektar alanda gerçekleģtirilmiģtir. 2009 Sonbahar 2010 Yılı Ġlkbahar dikim mevsiminde 368.000 adet fidan dikilmesi hedeflenmiģtir. Dikimlerde Karaçam, Sarıçam, Akasya, Sedir, DiĢbudak, Mahlep, MeĢe, Ġğde, kuģburnu, fidan türleri kullanılmaktadır. Tablo E.5. Bolu Ġli'nde BaĢlangıçtan Bu Yana Yapılan Yıllar Ġtibari Ġle Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü, Rehabilitasyon ve Mera Islahı ÇalıĢmaları 2000'e kadar (Ha) 2001 (Ha) 2002 (Ha) 2003 (Ha) 2004 (Ha) 2005 (Ha) 2006 (Ha) 2007 (Ha) 2008 (Ha) 2009 (Ha) Toplam (Ha) 31970 550 935 661 157 565 74 897 567 359 36.735 KAYNAKÇA 1. Prof. Dr. Süleyman TABAN, Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı (Etlik Piliç Gübrelerinin Önemi ve Tarımsal Üretimde Kullanılması) 2. Bolu Ġl Çevre ve Sorunları Öncelikleri Envanteri 3. Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü - 53 -

F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı Ülkemizde en önemli doğal kaynaklardan birisi de ormanlardır. Ormanlar; ağaç ve ağaççık topluluklarının yerleriyle birlikte oluģturduğu bir ekosistemdir. Ekosistem bütünlüğü içinde ortak yaģam önemli bir yer tutar. Ağaçlar, ağaççıklar, mikroorganizmalar ve hayvanlar orman içerisinde klimatik ve topoğrafik faktörlerle birlikte bir denge halinde varlıklarını sürdürürler. Ormanlar, diğer doğal kaynaklardan ayrı olarak, kendisini yineleyen doğal kaynaklarımızdandır. Buna rağmen ormanlara iliģkin alan, tür ve kalite sürekli bir azalma eğilimindedir. Anadolu tarih boyunca birçok uygarlığın yerleģmesine, yaģamasına ve batıģına sahne olmuģtur. Birçok savaģlar buralarda olmuģtur. Bunun sonucu yağmalama, yıkma, bozulma ve aģırı faydalanma ormanlarımızın azalmasına buna paralel olarak doğal dengenin bozulmasına neden olmuģtur. Dolayısıyla ülkemizde ormanların korunması ve geliģtirilmesi, bazı yasal kuralları da beraberinde getirmiģ ve Tanzimat Fermanı ile birlikte 1839 yılında ilk kez orman örgütü kurulmuģtur. Bir ülkenin ormanlık sayılabilmesi, kendi kendine yeterli olması için topraklarının en az %25 i ormanlarla örtülü olması gerekir. Ülkemizde 21 milyon hektar ormanlık saha vardır. Buna göre ülke topraklarının %27,22 i ormanla kaplıdır. F.1.1.2. Ġlin Orman Envanteri Bolu Ġli nde egemen bitki örtüsü ormanlardır. Ġl topraklarının yarıdan fazlasını (% 55) orman örtüsü oluģturur. Karadere, Seben ve Aladağ ormanları yurdumuz için zenginlik kaynağıdır. Ormanlarda egemen ağaç türleri kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, diģbudak, meģe, kızılağaç, karaağaç, kavak, köknar ve sarıçamdır. Bolu ovasını çevreleyen bitki örtüsü çeģitlilik göstermektedir. Ormanlar, verimlilik derecesine göre altı gruba ayrılmaktadır. Buna ek olarak, bozuk çamlık, baltalık alanlar, ağaçlandırma alanları ve orman içindeki açık alanlar tarım ve mera alanları örtüyü tamamlayan bitki üniteleridir. Karadeniz Bölgesinin zengin ve çeģitli doğal örtü özellikleri Bolu Ġli nin büyük bölümünde de gözlenmektedir. Hareketli coğrafi yapı, bitki nitelik ve niceliklerinde de değiģiklikler yaratır. Kıyı kesimlerinde dar bir Ģerit, maki bitki toplulukları ile kaplıdır. Yaz kıģ yeģilliğini koruyan söz konusu bodur bitkilerin baģlıcaları katran ağacı, çeģitli fundalar, sumak, taflan, kızılcık, tespih ve sarmaģık türleridir. Kıyı Ģeridinden hemen sonra gelen sıradağlarda ormanlar baģlar. Burada orman örtüsünü ağırlıkla kayın oluģturmaktadır. Gürgen, kayın, karaçam, sarıçam, kestane türleri, ıhlamur, çınar, meģe, adi kızılağaç, yabani fındık, diģbudak, beyaz söğüt, titrek kavak bu kesimdeki öbür ağaçlardır. Yapraklı orman Ģeridinde orman altı bitki örtüsü oldukça zengindir. Ġğne yapraklı ağaçlara doğudaki dağlık kesimde daha çok rastlanır. 600 m yükseltiden sonra, bu tür ağaçlar orman ağaçları içinde ağırlık kazanır. - 54 -

Tablo F.1. Türkiye ve Bolu da Orman Durumu Normal Koru(Ha) Bozuk Koru(Ha) Koru Toplamı(Ha) Ormansız Alan(Ha) Genel Alan (Ha) BOLU ĠLĠ 380,761 125,790 506,551 288,403 794,954 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2010) F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları a) Odun ve diğer orman ürünleri sağlanması; Orman ürünleri asli ve tali ürünler olarak iki grupta toplanmaktadır. Ormanlardan sağlanan asli ürün odun hammaddesi olup, bu da yapacak ve yakacak odun olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Orman tali ürünleri ise bitkisel, hayvansal ve mineral nitelikte olan ürünlerdir. Bitkisel nitelikteki orman tali ürünleri; tohum, çiçek, yaprak, kabuk, kök, ot, meyve, reçine, sığla yağı, buğur, katran vb.dir. Hayvansal nitelikteki ürünler memeli hayvanlar, balıklar, kuģlar vb. türlerdir. Mineral nitelikte olan ürünleri de; maden suyu, kum, çakıl, kil, madenler vb. oluģturur. b) Su sağlama, su varlığını koruma düzenlemesi; Bütün dünyada nüfus artıģına, tarım ve endüstrideki geliģmelere paralel olarak su tüketimi de hızla artmaktadır. Ormanlar kar ve yağmur biçimindeki yağıģı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutar, sellerin ve taģkınların oluģumunu önler ve böylece yağıģ ve akıģı zararsız hale getirirler. c) Toprağı ve toprak verimliliğini koruması; Toprağın, sularla yıkanmasına ve rüzgârlarla taģınmasına erozyon denir. Ormanlar rüzgârın hızını azaltmak, yağıģların ve akarsuların toprakları koparma ve sürükleme gücünü zayıflatmak suretiyle toprağı erozyona karģı en iyi biçimde koruyarak yıkanıp taģınmasını önler. d) Ġklim üzerinde olumlu etki yapması; Ormanlar, yıllık, mevsimlik ve günlük aģırı sıcaklıkları düzenler, toprağın donmasını ve çözülmesini geciktirir. e) Rekreasyon (eğlenme, dinlenme ve boģ zamanları değerlendirme) imkanı sağlaması; Günümüzde, büyük kentlerdeki nüfus artıģı, sanayileģme ve yaģam düzeyinin yükselmesi insanları eğlenme, dinlenme ve boģ zamanlarını değerlendirme için kırsal alanlara ve özellikle ormanlara yöneltmiģtir. f) Sağlık üzerinde etkili olması; Ormanların iklim üzerindeki olumlu etkisi ilk yerleģme alanlarının çevresindeki hava kirliliği ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı bakımından büyük önem taģır. Ayrıca ormanların rekreasyon yönünden yararlı etkileri de beden ve ruh sağlığı üzerinde olumlu rol oynar. g) ĠĢ alanı ve geçim kaynağı sağlaması; Ormanlar gerek ürün ve gerekse hizmet biçimindeki yararlarının topluma sunulması ile ilgili iģlendirme olanağına sahiptirler. - 55 -

h) Ulusal savunma ve güvenlik bakımından yararı; Ormanların savaģ ekonomisi yönünden yararları, çeģitli araç, gereç ve silahların yapımında odun kullanılmasından ileri gelmektedir. Ayrıca ormanlar savaģ tesisleri ile araç ve gereçlerin gizlenmesini sağlar. F.1.1.4.Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Tablo F.2. Bolu Ġli 2010 Yılı Orman Kadastro Durumu (Ha) ĠLĠ ĠġLETMESĠ GENEL ORMANLIK ALAN KADASTRO YAPILAN ALAN KADASTRO YAPILACAK ALAN 2/B ALANI BOLU ALADAĞ 61,990 23,047 38943 686 BOLU 53,270 31,349 21921 548 GEREDE 83,347 33,593 49754 1918 KIBRISÇIK 33,384 34,586 0 78 GÖYNÜK 97,754 108,153 0 1718 MENGEN 49,200 62,566 0 1788 MUDURNU 89,678 70,959 18719 281 SEBEN 37,928 27,908 10020 197 ĠL TOPLAMI: 506,551 392,161 139357 7214 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2010) Tablo F.3. Bolu Ġli 2010 Yılı Kaybedilen Orman Alanı Durumu Kaybedilen Orman Alanının Miktarı (Ha) Ağaç Türü Ağaç Sayısı (Bin) Aladağ 10 3 Bolu 8 2 Gerede 22 6 Göynük 30 6 Çs-Çk-G-Kn Kıbrıscık 25 6 Mengen 3 1 Mudurnu 36 6 Seben 35 7 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2010) Nedeni Yol yapımı, izinler, Maden arama/iģletme, Orman Kanunu 16, 17 ve 18. Madde izinleri - 56 -

F.1.2. Çayır ve Meralar Bolu ilinde iklim, orman örtüsü, topografya, su kaynakları gibi olumlu koģulların etkisiyle çayır ve meralar hem alan bakımından geniģ hem de kalite olarak iyi durumdadır. Çayır ve mera alanlarının geniģliği il arazisinin yaklaģık % 14.71 ini oluģturur. Tablo F.4. de çayır ve meraların ilçelere göre dağılımı verilmiģtir. Ġlçe Adı Tablo F.4. Bolu Ġli Çayır ve Mera Durumu Köy adedi Merası olan Köy adedi Mevcut mera Alanı (Hektar) - 57 - Tespit edilen parsel sayısı Tespit Edilen Yaylak Sayısı Mevcut yaylak Alanı (Ha) Merkez 129 93 1.450 603 2 392,7471 Dörtdivan 30 13 981,2624 131 1 404,4209 Gerede 92 73 6.422,35 990 24 Göynük 66 19.567 Kıbrıscık 22 17 1.369,37 Mengen 57 52 1.831,78 679 2 Mudurnu 74 20.717 Seben 29 24 461, 44 Yeniçağa 16 17 951,194 214 3 22,3212 Genel Toplam 515 289 53.290 2617 32 819,4892 Kaynak: Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü (2010) F.2. Flora Türkiye nin flora zenginliğinde Bolu önemli bir yer tutmaktadır. Bolu florasında 89 familya, 363 cins, 771 tür bulunmaktadır. Bunların 82 si Türkiye endemik türlerindendir. Sadece Bolu ya da endemik olan 3 tür bulunmaktadır. Bunlar Circium boluensis, Crocus abantensis ve Jasione supina akmani dir (www.tubitak.gov.tr/tubives ). Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeģitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, diģbudak, meģe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeģitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değiģik sarmaģık türleri bulunur. F.3. Fauna Ġl in zengin bitki örtüsü, topografyası, su kaynakları ve iklimi yaban hayatı için de elveriģli koģullar oluģturmaktadır. Ancak Bolu ilinde yaban hayvanları varlığı konusunda, özellikle bunların popülasyon büyüklükleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

Göllerde ve akarsularda sazan, alabalık, tatlısu midyesi, yengeç, kurbağa, kaplumbağa gibi suda yaģayan hayvan türleri; yaban ördeği, yaban kazı, karabatak, su tavuğu gibi kuģlar bulunur. Ormanlık alanların yüksek kesimlerinde ayı, vaģak, yaban domuzu, geyik, karaca görülmektedir. Bolu da bulunan diğer hayvan türleri kurt, sansar, tilki, porsuk, tavģan, kokarca, gelincik, sincap gibi kara hayvanları; keklik, üveyik, bıldırcın, yaban ördeği, çil, toy, turna, çulluk, güvercin, atmaca, Ģahin, kartal gibi kuģlardır. F.3.3. Hayvan YaĢama Hakları Ülkemizde hayvanların korunması amacıyla yapılan mevzuat çalıģmalarının bir kısmı Ģunlardır: - Hayvanları Koruma Kanunu - Kara Avcılığı Kanunu - Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu - Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının ÇalıĢma Usul Ve Esaslarına Dair Yönetmelik -Av Ve Yaban Hayvanlarının Ve YaĢam Alanlarının Korunması, Zararlılarıyla Mücadele Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik -Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan Ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine ĠliĢkin SözleĢmenin Uygulanmasına Dair Yönetmelik - Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa SözleĢmesi. F.3.3.1. Evcil Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil Hayvanlar Ġlimizde nesli tehlike altında olan ve olması muhtemel olan evcil hayvan bulunmamaktadır. F.3.3.3. Hayvan Hakları Ġhlalleri Hayvan Hakları ihlalleri ile ilgili olarak 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu nun 14.maddesinin j bendi gereğince 2010 yılında cezai iģlem uygulanmamıģtır. F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü KuruluĢlarla ĠĢbirliği Hayvanların korunması, sorunların tespiti ve çözümlerini karara bağlamak üzere, av ve yaban hayvanlarının ve yaģama alanlarının korunması ve avcılığın düzenlenmesi hususlarında alınmıģ olan, Merkez Av Komisyonu Kararları göz önünde bulundurularak; hayvanların korunması ve kullanılmasında, onların yasal temsilciliği niteliği ile 5199 sayılı Kanunda belirtilen görevleri yerine getirmek, ev ve süs hayvanları ve sahipsiz hayvanların kayıt altına alınması ile ilgili faaliyetleri, belediyeler ile eģgüdüm sağlayarak yaptırmak, - 58 -

geçici bakımevlerinin oluģturulmasını sağlamak, ilde kurulacak geçici hayvan bakımevleri ve hayvan hastanelerini desteklemek, geliģtirmek, denetlemek ve gerekli önlemleri almak, hayvanların korunması ile ilgili olarak çeģitli kiģi, kurum ve kuruluģların il düzeyindeki faaliyetlerini izlemek, yönlendirmek ve bu konuda gerekli eģgüdümü sağlamak, hayvan sevgisi, korunması ve yaģatılması ile ilgili eğitici faaliyetleri koordineli olarak düzenlemek amacıyla Ġl Hayvan Koruma Kurulu periyodik aralıklarla toplanmakta ve gerekli kararlar alınmaktadır. F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin Ġsteneceği Alanlar F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F.4.1.1.1. Milli Parklar 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nda tanımlanan Ģekliyle Milli Parklar; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararası ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçalarını ifade etmektedir. Bolu Ġli sınırları içerinde Yedigöller Milli Park alanı bulunmaktadır. Bolu nun 42 km kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluģmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, Ġncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıģtır. Çok güzel bir piknik ve dinlenme alanı olan Yedigöller e ulaģımı sağlayan yolun kötü durumda olması nedeniyle ulaģım çok zahmetli olmaktadır. Milli Parkta hakim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meģe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değiģik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Resim F.1. Yedigöller Milli Parkı Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuģtur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, trekking, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği - 59 -

diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meģe ormanlarıyla çerçevelenmiģ üst üste dizilmiģ göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeģitliliği, irili ufaklı Ģelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, Geyik Üretme Sahası, özellikle sonbahardaki flora çeģitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eģsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Köroğlu Dağı nın Milli Park ilan edilmesine yönelik yapılan bir akademik çalıģmada; Köroğlu Dağı, Koroglus disparalatus ve Paranocaracris rubrips demirsoyi nin Dünya da bulunduğu tek yaģam alanıdır. Çok Önemli olan bu 2 türün dıģında Cirsium boluense bitkisi ve çalıģılmadığı için henüz bilinmeyen ancak kesin olarak endemik baģka omurgasız türleri de burada yaģamaktadır. Ayrıca ülkemizde artık nadir olarak bulunan ve hızla sayıları azalan birçok omurgalı hayvan içinde Köroğlu Dağı mükemmel bir yaģam alanı özelliğini hala korumaktadır. ( Doç. Dr. Mustafa ÜNAL, AĠBÜ Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü) Elde edilen bulgular Köroğlu Dağı nın Uludağ gibi en azından belirli bir sınır tespit edilerek Milli Park ilan edilmesinin gerekli olduğu vurgulanmaktadır. F.4.1.1.2. Tabiat Parkları Milli Parklar Kanunu nda; bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve eğlenmesine uygun tabiat parçaları olarak tanımlanan tabiat parklarına bir örnek, Bolu Ġli sınırları içerindeki Abant Tabiat Parkı dır. Abant, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluģumlu bir göldür. 125 hektar geniģliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiģtir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meģe, kavak, diģbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muģmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuģburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaģık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluģtururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavģan, yırtıcı-ötücü kuģlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluģturur. Yazın piknik ve dinlenme yeri, kıģın da bazı kıģ sporlarının yapılabileceği bir alandır. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaģam ortamlarından biridir. 1993 yılında ülkemizin ilk doğal buz pateni sahası bu bölgede açılmıģtır. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüģ alanları; tekneyle, faytonla, atla gezinti ve kıģın doğal buz pateni, parktaki önemli etkinlik türleridir. Göl etrafında 2 adet otel ile Özel Ġdareye ait Göl Gazinosu, Orman Ġdaresine ait bir sosyal tesis, kamping alanı, bungalov evler ve restaurantlar mevcuttur. Tinca diye adlandırılan Hollanda sarısı balıkların yaklaģık 20 yılı aģkın Abant Gölü nde olduğu söylenmektedir. Bakanlığımızın alabalık türü haricinde baģka bir tür üretme faaliyeti bulunmamaktadır. Tinca diye adlandırılan bu balıklar Dünya da sadece o alanda yaģayan ve nesli tehlike altında olan Salma Trutta Abanticus (Abant Alası- Alabalık) yavrularını yiyerek beslenmektedir. Ġl Müdürlüğümüzce her yıl balıklandırma çalıģması kapsamında sadece alabalık yavru üretimi yapılmaktadır. 2010 yılında, 190.000 adet Abant Alası yavrusu, Abant Gölü ne bırakılmıģtır. Yabancı tür olan Tinca balığı konusunda üniversite ile çalıģmalar yapılmaktadır. Belli dönemlerde tinca balığı ağlarla toplanarak seyreltme çalıģmaları yapılmaktadır. - 60 -

F.4.1.1.3. Tabiat Anıtı Bolu il sınırları içerisinde tabiat anıtı bulunmamaktadır. F.4.1.1.4. Tabiatı Koruma Alanları Bolu ilinde korunması gerekli olan baģlıca doğal çevre varlıkları Tablo F.5 de verilmiģtir. Buna göre Bolu il alanı içinde 1 milli park, 1 tabiat parkı, 4 tabiatı koruma alanı ve 1 yaban hayvanları koruma alanı bulunmaktadır. Tablo F.5. Bolu Ġlinde 1988 Yılı Ġtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına AlınmıĢ TaĢınmaz Doğal Çevre Varlıkları. S.No Alan* Adı Alanı(ha) Karakteristiği Türkiye deki sayısı 1 MP Yedigöller 2.019 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve Türkiye de toplam 32 rekreasyon. Tesis tarihi: 29.04.1965 1 TKA Kökez 324 Çok yaģlı ve boylu Uludağ Göknarı ve kayın mesçereleri. Tesis tarihi: 30.12.1987 2 TKA Sülüklü Göl 809,5 Göl ve orman ekosistemleri ile, zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. 25.03.1988. 3 TKA Akdoğan ve Rüzgârlar Ebe Çamı 174 Dünya üzerinde Ebe Çamı nın tek doğal yayılıģ alanı. Tesis tarihi: 16.08.1988. 4 TKA Bolu Kale Fındığı 460 Bolu fındığının olağanüstü boy ve çapa ulaģtığı, zengin bitki ve hayvan türlerine sahip, nadir bir ekosistem. Tesis tarihi: 05.10.1988 1 TP Abant Gölü 1.150 Manzara güzelliği, flora, fauna, rekreasyon. 2 YHKA Kapı Ormanı / Göynük Tesis tarihi: 21.10.1988 23.246 Korunan tür: Geyik Milli Park vardır. Türkiye de 32 Tabiatı Koruma Alanı vardır; bunların 5 i Bolu dadır Türkiye de 11 adet Tabiat Parkı vardır. - TA - - - Türkiye de 54 adet Tabiat Anıtı bulunmaktadır. Kısaltmalar: MP- Milli Park, TKA- Tabiatı Koruma Alanı, TP- Tabiat Parkı, YHKA- Yaban Hayatı Koruma Alanı. Kaynak: Bolu Çevre Durum Raporu (2009) F.4.1.1.5. Orman Ġçi Dinlenme Yerleri Orman iģletmelerince düzenlenmiģ göl kenarı ya da organize piknik alanlarından oluģan Orman Ġçi Dinlenme yerleri Tokadi Hayrettin(Bolu), Avcı Pınarı (Bolu), Kırklar(Gerede), Devren Tarla (Kıbrıscık),Yarenlerdere (Aladağ), Amca Gölü (Aladağ),Çamyayla (Aladağ),ġehrimantepe (Mudurnu),Pazarköy (Mengen) Çampınar (Aladağ), Elmalık (Bolu), Memeceler (Göynük),Kent Ormanı (Bolu),Gölcük (Bolu), Çakmaklar Çamlığı (Bolu), BeĢpınarlar (Bolu), Göksu (Bolu), Sünnet Gölü (Göynük), Karagöl (Kıbrıscık), ġirinyazı (Mengen) dır. F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleĢtirme Alanları F.4.1.2.1. Göynük Kapı Dağı Ormanı Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler - 61 -

l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve Ġdari Durumu a- Ġli : Bolu b- Ġlçesi : Göynük c- Beldesi ve Köyü : Merkez d- Ġl Müdürlüğü : Bolu e- Mevkii : Hacımahmut-Ilıca f- Sınırları Doğusu : Ilıca bölgesi Kızlar Kırı Tepesinden baģlayarak Alıçlıkırı Tepesine,oradan Bayındır Köyü-Göynük yolunu takiben Kumluk Köyüne,yolu takiben Göynük-Adapazarı asfaltına, oradan yolu takiben Değirmenözü köyüne, yolu takiben Değirmenözü yaylasına, oradan orta belen sırtını takiben Bataklık tepesine. Batısı : Dömen tepeden baģlayarak Aysini tepeye, oradan Akbuba kayası tepesine,sırtı takiben Kentir tepesine oradan yolu takiben ekinciler köyüne,yolu takip ederek Göynük-Adapazarı asfaltına, oradan Dereköy deresini takiben Sararlar sırtına oradan Kavukkaya tepesine, oradan doru arpalı tepesine Kuzeyi : Bataklık tepesinden baģlayarak sırtı ve Akyazı ĠĢletmesi sınırlarını takiben Ziyaret tepeye,oradan Klavuzlar yaylası sırtını takiben Dömen tepeye Güneyi : Doğu arpalık tepesinden baģlayarak Kavakça tepeye oradan KarakuĢ tepeye,oradan sırtı takiben Uzun geriģ tepeye,oradan Harmandüzü tepeye, oradan Erenler tepeye,sırtları takiben Kızılcık tepeye,buradan Kuzeye bakan sırtı takiben Kızlar tepesinde son bulur. g- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 23246 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 17085 Ha. b- Tarım Alanları ( ha) : 6161 Ha. c- Mera Alanları (ha) : -------- d- Diğer Alanlar : -------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre üst ve orta kretoze, alt kretoze poloesen, FliĢi oligosen Jipsli ve tuzlu, tatlı su ve Karafoisiesleri arazilerinden müteģekkildir. b- Ġklim : Yöre genel olarak Batı Karadeniz ardı,marmara ve Ġç Anadolu iklim mıntıkalarının geçit yerinde ve bu üç iklimin tesiri altındadır.en yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aģağıda belirtilmiģtir. Ortalama sıcaklık : 10.8 En yüksek sıcaklık : 36.5 En düģük sıcaklık : -17.6 Ortalama nisbi nem : 68 Ortalama yağıģ : 609.1 c- Doğal Unsurlar :Akarsular Değirmenözü Deresi : 16000 metre Göynük Çayı : 24000 metre Ġbrahim Özü Deresi : 11000 metre Arabacılar Deresi : 15000 metre Karapınar Deresi : 12000 metre - 62 -

Dereyatağı Deresi : 2000 metre Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar : Pinus Nigra v.pallasiana, Pinus Braticia, Fagus orientalis, Carpinascesi, flara, Ulmus sp., Populus tramula, Sorbus torminalis, Abies Nordmandiana, Acer Pseudoplatanus, Juniperus Sp., Tilia Tomentoza b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler : Dephane Pontika, Polygala, Palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbutus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Ponticum, Similax excelsa, Sambucus, Verbascum, Staphylea pinnata. Corulus. Buxus, Carex.Verbaseum, Thymus, Mentha, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler : 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri : Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes,vulpes-vulpes, Ursus arctos, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus b- Korunacak tür veya türlerin geçmiģteki durumu : Yörenin ormanlık oluģu,yeterli suyun mevcut olması,bitki türlerinin zengin oluģu ve yerleģim yerlerinden uzak oluģu nedeniyle,insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu : Bu güne kadar usulsüz avcılığın yaygın olması ve ayrıca ihtisas edilen koruma sahası sınırlarının Göynük Ġlçesi ve Köylerin mülki sınırlarını kapsamıģ bulunması,mevcut mevzuatın uygulanmaması,koruma sahası içerisinde otlak,mera yayla ve ziraat arazisinin mevcudiyeti korumanın etkin ve müemmen bir Ģekilde idaresini kısıtlamıģtır.bütün bu menfi etkenlere rağmen yapılan peryodik arazi çalıģmaları ve gözlemlerinde nesli koruma altına alınacak geyiklerin Batak yayla Kapıormanı,Sarıkaya tepeleri ve güdümü dağları arasında mevsimsel hareketlerde bulunduğu gerek ayak izleri neticesinde,gerekse dıģkı kalıntılarından anlaģılmıģtır. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye iliģkin hususlar: Yöre ekolojik yönden oldukça zengin bitki topluluklarını ihtiva etmektedir. Ġklim karakterleri ile,mevcut ormanlık sahanın özelliği,bilhassa geyiğin doğal olarak yetiģmesine,geliģmesine ve üremesine elveriģlidir. b-üremeye iliģkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. YerleĢim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan,çok geniģ bir sahada olduğundan ve barınma imkanı bulunduğundan dolayı üremeleri için her Ģey müsaittir. c- Günlük ve mevsimsel hareketler: Orman içerisinde mevcut patika ve izlerin tetkikinde geyiklerin göknar ve karaçam ağaçlarının kapalılıklarının uygun olduğu yerlerdeki, dere içlerindeki meģe, kayın altındaki çalılıklara uzandığı,diğer taraftan yaģlı avcıların ifadelerine göre soğuk kıģ aylarında ve rüzgarların Ģiddetli olduğu günlerde geyikler Güdümü Dağlarına çıkmaktadırlar. - 63 -

F.4.1.2.2. Mengen Geyik Gölü Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve Ġdari Durumu h- Ġli : Bolu i- Ġlçesi : Mengen j- Beldesi ve Köyü : Pazarköy k- Ġl Müdürlüğü : Bolu l- Mevkii : m- Sınırları Doğusu : AvĢar Yaylasından baģlayarak sığırkayaya oradan Kertil tepeye oradan Bozert tepeye, oradan Kuzgöl yaylasına,kuzgöl yaylasından Keltepeye oradan yağlıca tepesi ile kürekli deresinin kesiģtiği noktaya,oradan Rumsen yaylasına yolu takiben Naldöken tepeye oradan yolu takiben afģar yaylasına Batısı : Kumludereyi takiben KoptaĢ tepeye,oradan Keçikman tepeye oradan Sazak deresini takip ederek Mengen-Zonguldak asfaltına ulaģır. Kuzeyi : Yörük yaylasından baģlayarak,teke pınarı tepeye,oradan ĢimĢirdereçiftdere-deresınırına oradan Karadağ sırtına,oradan Gölettepeye,oradan Deveboynu sırtını takiben Kumludereye Güneyi : Mengen-Zonguldak asfaltından baģlayarak Sığırkayaya, oradan Kertiltepeye, oradan Bozert tepeye,oradan Kuzgöl yaylasına,kuzgöl yaylasından Kel tepeye, Oradan Yağlıca tepesi ile kürekli deresinin kesiģtiği noktaya,oradan Rumsen yaylasına yolu takiben naldöken tepeye oradan yolu takiben afģar yaylasına n- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 53.594 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 40.248 Ha.. b- Tarım Alanları ( ha) : 13.346 Ha. c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar (ha) : ------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı : 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll.zamanda teģekkül etmiģ neosen ile ll.zamanda teģekkül etmiģ mesezoik karıģık tektonik fasissi teģekkülatındandır.her iki teģekkülat iç içe girmiģ bir durumdadır. b- Ġklim : Yöre genel olarak Karadeniz iklimi ile Orta Anadolu iklimi arasında geçiģ bölgesinde bulunmaktadır.en yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aģağıda belirtilmiģtir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düģük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağıģ : 628.8 c- Doğal Unsurlar :Akarsular Hızardere : 2300 metre Karandudere : 2500 metre - 64 -

Kabalakdere : 2300 metre Çayboyu : 3700 metre Büyükçay : 2375 metre Sazlarçayı : 12500 metre Leyleklerçayı : 1125 metre Darenderesi : 1750 metre Bağlarderesi : 13435 metre KorubaĢıderesi : 2750 metre Banazderesi : 1750 metre Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar : Pinus Nigra,Fagus Orientanis,Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora, Ulumus Sp. b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler : Dephane Pontika, Polygala, palivrus Aculatus, Cornus filarido, Arbutus, Piramula, Ruskus Aculatus, P.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum,.Staphylea pinnata, Corulus, Buxus,Carex, Verbaseum, Thymus, Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler : 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri : Cerus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erina ceus Eurepeacus, Meles-meles b- Korunacak tür veya türlerin geçmiģteki durumu : Yörenin ormanlık oluģu,yeterli suyun mevcut olması,bitki türlerinin zengin oluģu ve yerleģim yerlerinden uzak oluģu nedeniyle,insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu : Bugüne kadar usulsüz avcılığın yaygın olması ve ayrıca ihtisas edilen koruma sahası sınırlarının Ankara Ġli Eskipazar,Zonguldak Ġlinin Karabük ve Yenice,Bolu Ġlinin Mengen ve Gerede Ġlçeleri ve köylerinin mülki sınırlarını kapsamıģ bulunması,mevcut mevzuatın uygulanmaması,koruma sahası içerisinde otlak, mera,yayla ve ziraat arazilerinin mevcudiyeti korumanın etkin ve müemmen bir Ģekilde idaresini kısıtlamıģtır.bütün bu menfi etkenlere rağmen yapılan periyodik arazi çalıģmaları ve gözlemlerinde nesli koruma altına alınacak geyiklerin sırıklı yaylası,çapakderesi,ormandenizi,beldoruktepe,arasında mevsimsel hareketlerde bulunduğu gerek ayak izi gerekse dıģkı kalıntılarından anlaģılmıģtır. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye iliģkin hususlar: Yöre oldukça zengin bitki topluluklarını ihtiva etmektedir. Ġklim karakterleriyle, mevcut ormanlık sahanın özelliği bilhassa geyiğin doğal olarak yetiģmesine, geliģmesine ve üremesine elveriģlidir. b-üremeye iliģkin hususlar :Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur.yerleģim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan,çok geniģ bir - 65 -

sahada olduğundan ve barınma imkanı bulunduğundan dolayı üremeleri için her Ģey müsaittir. c- Günlük ve mevsimsel hareketler : Orman içerisinde mevcut patika ve izlerin tetkikinde geyiklerin göknar,karaçam ve sarıçam ağaçlarının kapalılıkların uygun olduğu yerlerdeki,dere içlerindeki meģe kayın ağaçlarının altındaki çalılıklarda,soğuk kıģ aylarında ise dere yatağı kenarları da yaģamaktadırlar. F.4.1.2.3. Abant Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve Ġdari Durumu o- Ġli : Bolu p- Ġlçesi : Merkez Ġlçe q- Beldesi ve Köyü : Çayırbıçkı r- Ġl Müdürlüğü : Bolu s- Mevkii : Çayırbıçkı t- Sınırları Doğusu : Abant karayolu,tasman Çayırı mevkii,sandallık T.,Elmalı sırtı. Batısı : Erenler doruğu,48a,48c,48d Bölmecik sınırları,yabasan boğazı,abant deresi Kuzeyi : Abant-Bolu karayolu Güneyi : Elmalı doruğu,topkaģıbaģı tepe,erenler doruğu u- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 480 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 480 Ha. b- Tarım Alanları ( ha) : ------ c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar : -------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı: 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll. Zamanda teģekkül etmiģ neosen ile ll.zamanda teģekkül etmiģ mesezoik karıģık tektonik fasissi teģekkülatındadır. b- Ġklim: Yöre genel olarak Karadeniz iklimi bölgesinde bulunmaktadır. En yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aģağıda belirtilmiģtir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düģük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağıģ : 628.8 c- Doğal Unsurlar :Akarsular Yörük Pınar dere : 2000 metre Karlık dere : 3000 metre Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar - 66 -

l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar : Pinus Nigra, Fagus Orientanis, Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler : Dephane Pontika, Polygala,palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbudus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum, Staphylea pinnata, Corulus, Buxus, Carex, Verbaseum, Thymus, Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler : 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri : Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus, Meles-meles b- Korunacak tür veya türlerin geçmiģteki durumu : Yörenin ormanlık oluģu,yeterli suyun mevcut olması,bitki türlerinin zengin oluģu ve yerleģim yerlerinden uzak oluģu nedeniyle insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda her türden yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu : Mevcut koruma sahası içindeki geyiklerle birlikte saha etrafında da pek çok yaban hayvanı mevcuttur. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye iliģkin hususlar : Yöre zengin bitki toplulukları ihtiva ettiğinden otçul yaban hayvanları açısından beslenme problemi olmamaktadır. b-üremeye iliģkin hususlar : Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. c- Günlük ve mevsimsel hareketler : F.4.1.2.4. Yedigöller Yaban Hayatı Koruma Ve GeliĢtirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve Ġdari Durumu v- Ġli : Bolu-Zonguldak-Düzce w- Ġlçesi : Mengen-Devrek-Yığılca x- Beldesi ve Köyü : KöprübaĢı-YeĢilöz-Yaylatepe y- Ġl Müdürlüğü : Bolu-Zonguldak-Düzce z- Mevkii : Yedigöller aa- Sınırları Doğusu : Kocaçay,Kırık T.,Üçtepeler T.,Karayol T.,Sarıkayalar T.,Büyük T.,Kızıl Elma Mevkii,Sapak T.,AvĢar yaylası,eremer T.,Öküz T.,Çaldağ Batısı : Sarıkaya T.,Sarıkaya sırtı,karadikmen T.,Andız sırtı.alaçam T.,Kızılkaya,Karadere D.,Erincik T.,Kara T.,Boğabeli T.,PeynirkiriĢT., Kuzeyi : AktaĢ sırtı,kızkulak T.,Yukarıyayla T.,Gülcile T.,Bozarmut sırtı,salih T.,Kovanperisi sırtı.,manzur Dağı. - 67 -

Güneyi :Kertili T.,Yediörenler T.,Çele doruğu T.,Gürdek boğazı, Ahlatcık T.,Akgöynük T.,Fasıl yayla mevkii,keçikaya T.,Danasapağı T.,Ayıkafası T.,Eğreltilik T., bb- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 50.950 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 50.950 Ha b- Tarım Alanları ( ha) : ------- c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar : -------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı : 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll.zamanda teģekkül etmiģ neosen ile ll.zamanda teģekkül etmiģ meseroik karıģık tektonik fasislerden teģekkül etmiģtir. b- Ġklim : Yöre genel olarak Karadeniz iklimi bölgesinde bulunmaktadır. En yakın meteoroloji istasyonundan yıllık ortalama verileri aģağıda belirtilmiģtir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düģük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağıģ : 628.8 c- Doğal Unsurlar :Akarsular Çalderesi : 25.000 metre Kazderesi : 32.000 metre Karadere (l) : 29.500 metre Yumurcak dere : 6.000 metre Boyalı dere : 6.000 metre Sarımustan dere : 6.500 metre Karadere (2) : 30.000 metre Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar : Pinus Nigra, Fagus Orientanis, Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler : Dephane Pontika, Polygala, palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbudus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum, Staphylea pinnata., Corulus.Buxus, Carex.Verbaseum,.Thymus.Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler : 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri : Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus, Meles-meles - 68 -

b- Korunacak tür veya türlerin geçmiģteki durumu : Yörenin ormanlık oluģu,yeterli suyun mevcut olması,bitki türlerinin zengin oluģu ve yerleģim yerlerinden uzak oluģu nedeniyle,insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu : Teknolojinin geliģmesi,ormanın her tarafına ulaģan yollar yapılması ve avcı sayısının çoğalmasıyla,usulsüz avcılığın kıģın katliam noktasına ulaģtığı bu yörede,koruma kontrol çalıģmaları yeterli olmadığından kısmen yaban hayvanı sayısında azalma olsa da hala çok sayıda yaban hayvanı mevcuttur. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye iliģkin hususlar: Yöre zengin bitki toplulukları ihtiva ettiğinden otçul yaban hayvanları açısından beslenme problemi olmamaktadır. Ancak kıģın kar yağdığı zamanlarda geyik ve karacalar aç kalmakta köylüler tarafından katledilmektedirler. Ayı ve kurtlarda kıģın açlıktan bazen köylere inmektedirler. b-üremeye iliģkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. YerleĢim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan, çok geniģ bir sahada olduğundan ve barınma imkânı bulunduğundan dolayı üremeleri için her Ģey müsaittir. F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun Ġle 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) Ġlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar Ġldeki tarihi, kültürel ve tabiat varlıklarının bulundukları yerler satırbaģlarıyla aģağıda belirtilmiģtir. Bolu Müzesi Bithynium-Claudiopolis Ören Yeri (M.Ö. 700 74 arası dönem), Seben Kaya Evleri, Hanlar (Merkez Yukarı TaĢhan ve AĢağı TaĢhan), Hamamlar (Orta Hamam, Tabaklar Hamamı, Sultan Hamam, Göynük Süleyman PaĢa Hamamı, Mudurnu Yıldırım Beyazıt Hamamı, Yeniçağa Yıldırım Hamamı, Gerede AĢağı Hamam), Camiler (Merkez Büyük Camii, Kadı Camii, Saraçhane Camii, Ġmaret Camii; Karacasu Ilıca Camii; Karaköy Camii; Göynük SüleymanpaĢa Camii; Mudurnu Yıldırım Camii ve Kanuni Camii; Gerede Yukarı Tekke Camii; Eskiçağa Yıldırım Camii), Türbeler ( Merkez Tokadi Hayrettin Türbesi, Göynük AkĢemseddin Türbesi), Gerede Asar Kalesi, Gerede Keçi Kalesi, Göynük Evleri, - 69 -

Mudurnu Evleri, Sıra No Merkez ilçede 28 adet ev ve ilin özellikle kırsal yerleģim yerlerinde görülen otantik evler. Sit alanının adı ve yeri Tablo F.6. Bolu Ġlinde Bulunan Sit Alanları Sit derecesi ve türü Tescil karar tarihi Tescil kararı no Merkez 1 Stadion Kalıntısı / Bolu Hisartepesinin güney yamacı 1.AS 19.11.2008 3704 2 Claudiopolis Antik Kenti / Bolu Merkez Hisartepe-Kargatepe 2.AS 28.05.2008 3167 3 Claudiopolis Antik Kenti / Bolu Merkez Hisartepe-Kargatepe- 3.AS 28.05.2008 3167 Fırkatepe Uğurlunaip Tepesi çevresi 4 Nekropol Alanı/ Tabaklar Mahallesi 3.AS 28.05.2008 3167 5 Nekropol Alanı/ Tepecek Mahallesi, 20 pafta,933 ada, 12-13 parsel 3.AS 28.05.2008 3167 6 Nekropol Alanı/ Tepecek Mahallesi,20 pafta,933 ada,8-9-10 parsel 3.AS 28.05.2008 3167 7 Nekropol Alanı / Bolu PaĢaköyü - Sümer Mahallesi 3.AS 25.11.1996 4955 8 Nekropol Alanı / Bolu Çıkınlar Mahallesi 3.AS 31.07.1998 5889 9 Roma Yolu / Bolu Merkez Büyükcami Mahallesi 1.AS 25.11.1996 4953 10 Halıhisarı Kalesi / Bolu Çakmaklar Köyü Yaylası 1.AS 30.04.1990 1197 11 Örencik Tümülüsü / Bolu Örencik Köyü 1.AS 12 HıdırĢeyhler-TaĢoluk Höyüğü / Bolu HıdırĢeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 13 HıdırĢeyhler- TaĢoluk Höyüğü Çevresi / Bolu HıdırĢeyhler Köyü 3.AS 25.11.1996 4948 14 HıdırĢeyhler I Tümülüsü / Bolu HıdırĢeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 15 HıdırĢeyhler II Tümülüsü / Bolu HıdırĢeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 16 HıdırĢeyhler I-II Tümülüsleri Çevresi / Bolu HıdırĢeyhler Köyü 3.AS 25.11.1996 4948 17 YerleĢim Yeri / Yedigöller Bolu Köyyeri Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 18 Kiliseler / Bolu Yedigöller, Arasta Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 19 Hamam Kalıntıları / Bolu Yedigöller, HamambaĢı Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 20 Nekropol Alanı / Bolu Yedigöller, Karadere Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 21 Akkaya Travertenleri / Bolu Çepni Köyü (ġekil 28) 1.DS 24.10.1997 5466 22 Çayırköyü Tümülüsü / Bolu Çayırköyü 1.AS 01.02.2001 7148 23 Yayladınlar Tümülüsü / Bolu Yayladınlar Köyü 1.AS 01.02.2001 7148 24 Nekropol Alanı / Bolu Çaygökpınar Köyü Rıfatlar Mahallesi 3.AS 26.03.2004 9047 25 Nekropol Alanı / Bolu Sultanbey Köyü 1.AS 18.11.2005 1068 26 Nekropol Alanı / Bolu Karaköy Köyü 1.AS 20.09.2006 248 27 Nekropol Alanı / Bolu Yeniakçakavak Köyü 3. AS 20.06.2008 3244 28 Gavurharmanı Tepe Bizans YerleĢimi / Bolu Sultan Köyü 1.AS 09.01.2009 3803 29-30 Kentsel-Arkeolojik Sit Alanı / Bolu Büyükcami Karamanlı Mah. KAS 23.01.2009 3871 31 Tümülüs / Bolu Gökpınar Köyü 1AS 14.10.2009 4479 32 Bizans Yapı Kalıntısı / Bolu Kuzfındık Köyü Öreniçi Mevkii 1AS 30.06.2010 5186 Dörtdivan 33 Deveciler Tümülüsü / Dörtdivan Deveciler Köyü 1.AS 21.12.1993 3336 34 Antik YerleĢim Yeri / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 1.AS 29.05.1997 5204 35 Nekropol Alanı I / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 3.AS 29.05.1997 5204 36 Nekropol Alanı II / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 3.AS 29.05.1997 5204 37 Samat Tümülüsü / Dörtdivan Samat Yaylası 1.AS 18.97.1994 3624 Gerede 38 YerleĢim Yeri+ Nekropol Alanı / Gerede Akçabey Köyü 1.AS 21.12.1993 3338 39 Nuhören Höyüğü / Gerede Nuhören Köyü 1.AS 06.03.1996 3898 40 Ümitköy Antik YerleĢim Yeri / Gerede Ümitköy 1.AS 18.07.1994 3624 41 Kümbet YerleĢimi / Gerede Kürkçüler Köyü Kümbet Mevkii 3.AS 17.06.2010 5152 42 Bizans Yapı Kalıntısı / Havullu Köyü Ören Mevkii 19 parsel 1.AS 05.08.2010 5268 Göynük 43 Kentsel Sit Alanı Göynük Ġlçe Merkezi KS 11.05.1990 1222-70 -

44 YerleĢim Yeri + Kilise / Göynük Kilciler Köyü AS 28.01.1992 2196 45 Nekropol Alanı / Göynük Ġbrahimözü Köyü 1.AS 07.10.2005 946 46 Yivce Höyüğü / Göynük Ekinciler Köyü 1.AS 30.09.2010 5396 Kıbrıscık 47 Kaya Kilise ve Kaya Evleri / Kıbrıscık Belen Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 Mengen 48 KayabaĢı Antik Yapı Kalıntısı / Mengen KayabaĢı Köyü Çevresi 1.AS 27.03.1993 3107 49 Bizans Kilisesi / Mengen Tabaklar Mahallesi 1.AS 01.02.2002 7754 50 YerleĢim Yeri+Nekropol Alanı / Mengen ġahbazlar Köyü 3.AS 11.11.2005 1033 Mudurnu 51 Kentsel Sit Alanı / Mudurnu Ġlçe Merkezi KS 15.01.1991 1609 52 Mudurnu Kalesi / Mudurnu Hisartepe Mevkii AS 15.01.1991 1609 53 Karamurat Gölü / Mudurnu TaĢkesti Beldesi 1.AS 23.14.1996 4990 54-55 Pelitözü Tümülüsleri(2) / Mudurnu Abant Pelitözü Yaylası 1.AS 10.01.2003 8354 56-57 Gedikler Tümülüsleri(2) / Mudurnu Abant Gedikler Yaylası 1.AS 10.01.2003 8354 58 Nekropol Alanı / Mudurnu Karacakaya Mahallesi 1.AS 09.09.2005 866 59 Bizans Yapı Kalıntısı / Mudurnu SamsaçavuĢ Köyü 3.AS 21.11.2007 2790 60 Ören Yeri / KarĢıköy Köyü Asarlık Mahallesi Gazelpınarı Mevkii 3.AS 24.12.2010 5653 61 Tümülüs / Mudurnu Pelitözü Köyü 1.AS 24.12.2010 5652 62 TaĢçılar III. Derece Ark. Sit A./ TaĢçılar Köyü Alkaya Deresi Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 63 Uzunçam III. Derece Ark. Sit A./Uzunçam Köyü Davudbeleni Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 64 Gelinözü III. Derece Ark. Sit A./Gelinözü Köyü Göğüren Mahallesi 3.AS 24.12.2010 5652 65 Hacıhalimler III. Derece Ark. Sit A./ Hacıhalimler Köyü Ören Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 Seben 66 Fosil Ormanı / Seben HocaĢ Köyü 1.DS 07.10.2005 951 67 Muslar Kaya Evleri / Seben KaĢbıyıklar Köyü Muslar Mahallesi 1.AS 10.04.2009 4062 68 Muslar Kaya Evleri / Seben KaĢbıyıklar Köyü Muslar Mahallesi 1.DS 10.04.2009 4062 69 Solaklar Kaya Evleri / Seben Solaklar Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 70 Solaklar Kaya Evleri / Seben Solaklar Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 71 Kabak Kaya Evleri / Seben Kabak Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 72 Kabak Kaya Evleri / Seben Kabak Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 73 Sendik Kaya Evleri / Seben Yuva Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 74 Çeltikdere Kaya Evleri / Çeltikdere Köyü Malhat Mahallesi 1.AS 10.04.2009 4062 75 Eskikent YerleĢimi / Seben Yuva Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 76 Nekropol Alanı / Seben HocaĢ Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 77 Seylik Mağaraları / Seben Musasofular Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 Yeniçağa 78 Yeniçağa Höyük / Adaköy ile GölbaĢı Köyleri Arası 1.AS 09.01.2009 3809 *Kısaltmalar: AS- Arkeolojik sit, DS- Doğal sit, KS- Kentsel sit., KAS- Kentsel Arkeolojik Sit Alanı Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası SözleĢmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku YaĢama ve Üreme Alanları Böyle bir alan yoktur. - 71 -

F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (Barcelona SözleĢmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazetede Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak BelirlenmiĢ Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2.2. 13/9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği SeçilmiĢ BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı Tarafından YayımlanmıĢ Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2.3. Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin YaĢama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması SözleĢmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su KuĢları YaĢama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması SözleĢmesi (RAMSAR SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve YapılaĢma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) Herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, YağıĢa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf Ġle, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı - 72 -

E.3 Arazi baģlığı altında incelenmiģtir. F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, BaĢta Su KuĢları Olmak Üzere Canlıların YaĢama Ortamı Olarak Önem TaĢıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler Ġle Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden Ġtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler Böyle bir alan yoktur. F.4.3.4. Göller, Akarsular, Yeraltısuyu ĠĢletme Sahaları D Su Konu baģlığı altında incelenmiģtir. F.4.3.5. Bilimsel AraĢtırmalar Ġçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye DüĢmüĢ veya DüĢebilir Türler ve Ülkemiz Ġçin Endemik Olan Türlerin YaĢama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik OluĢumların Bulunduğu Alanlar Böyle bir alan yoktur. KAYNAKÇA 1-Bolu Orman Bölge Müdürlüğü 2-Bolu Tarım Ġl Müdürlüğü 3-Bolu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 4-Bolu Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 5-Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü - 73 -

G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.TURĠZM G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G.1.1.1. Konum G.1.1.2. Fiziki Özellikleri Resim G.1. Köroğlu Heykeli Bolu, yer aldığı coğrafi konum itibariyle Ankara - Ġstanbul gibi iki büyük metropolün arasında yer alır. Ġller arası otoyol geçiģinin bulunması Bolu nun avantajı olarak değerlendirilebilir. Göller diyarı olan Bolu nun turizm potansiyelinin oluģmasını ve ülke çapında duyulmasını sağlayan etrafı yeģil, çam ve köknar ağaçları ile zengin bir bitki örtüsüne sahip, yaz ve kıģ sporları için elveriģli, dinlenme tesisleri ile yerli ve yabancı turistlere hizmet vermektedir. Bolu da kıģ turizmi, av turizmi, sağlık turizmi, kongre turizmi ve doğa turizmi alanlarında yoğun olarak faaliyette bulunulmaktadır. G.1.2. Kültürel Değerleri Bolu, Anadolu nun eski yerleģme yerlerinden biridir. Ġl ve çevresinde Hitit, Frig, Roma, Bizans ve Erken Osmanlı döneminden kalma birçok tarihi eser bulunmaktadır. Bolu Ġli ndeki antik yerleģimlerin en önemlilerinden birisi, bu günkü kent merkezindeki Bıthynıum dur. Diğer bir antik kent Seben Ġlçesi nin 14 km güneyinde Kesenözü Köyü ndeki Pavlu Kaplıcası civarındadır. Yapılan kazılar sonunda ortaya çıkan kalıntılar ve bulgular bölgenin eski bir yerleģim yeri olduğunu göstermiģtir. Kalıntıların en önemlisi halen kullanılmakta olan kaplıca hamamıdır. Arkeolojik açıdan zengin olduğu bilinmekle birlikte bölgede bir kazı çalıģması yapılmamıģtır. Resim G.2. Çeltikdere Kilise Kalıntısı - 74 -

Potansiyel antik yerleģme alanı olarak sayılabilecek alanların baģlıcaları Ģunlardır: Karaköy, Belen Köyü, Alemdar Köyü (Kıbrıscık), Çamyayla Köyü ve Kilciler Köyü (Göynük), Asar Köyü (Mudurnu), Keçi Kalesi ve Esentepe nin kuzeyinde Hamamlık Mevkii (Gerede), YağbaĢlar Köyü (Dörtdivan), Gökçesu Vadisi (Mengen), Çeltik deresi (Seben) ve Bolu Ġli nde Hisartepe, Hıdırlıktepe, Uğurlunaip ve Kargatepe, ayrıca Bolu nun 5 km kuzeyinde Halı Hisarı yöreleridir. Bolu kenti ve çevresinin Anadolu nun en eski yerleģimlerinden biri olduğunu gösteren Bronz Çağı ve Önhitit (Ġ.Ö. 2000-1750) dönemine ait seramik parçaları, Bolu Orman Okulu yakınındaki höyükten çıkarılmıģtır. Bunlar, bölgenin en eski buluntularıdır. AraĢtırmaların yetersizliği antik kent yapılarının ortaya çıkarılamaması sonucunu doğurmuģtur. Yöredeki en kapsamlı çalıģma, 1978 yılında Hisartepe de yapılmıģtır. Bu çalıģmada Bithynion antik kentine ait Helenistik Dönem seramik parçaları, piģmiģ toprak künkler, moloz taģtan duvar kalıntıları, seramik fırın kalıntısı ve Roma Ġmparatoru Hadrianus un sevgilisi Antinoos için ölümünden sonra yaptırdığı Antinoos Tapınağı kısmen ortaya çıkarılmıģtır. Müzeler: Kültür Merkezi nde bulunan Bolu Müzesi nde sergilenen eserler, yörede yapılan kazılarda bulunmuģtur. Müze de Roma Kralı Antonius'a ait olduğu sanılan heykel baģı, Roma, Bizans, Osmanlı dönemine ait sikkeler, heykeller, yazıtlar ve etnoğrafik değerde ev eģyaları vardır. Müzede 2010 yılı sonu itibariyle 2977 adet arkeolojik, 1689 adet etnoğrafik ve 11377 adet sikke olmak üzere toplam 16049 adet eser bulunmaktadır. Resim G.3. Bolu Müzesinden Görünüm Müze envanterine kayıtlı büyük boyutlu taģ ve piģmiģ toprak eserler Müze bahçesinde sergilenmektedir. Bahçede sergilenen eserler Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine aittir. Bu eserler arasında Roma dönemine ait lahitler, mezar stelleri, heykel kaideleri, sütunlar, sütun kaideleri, sütun baģlıkları, friz, arģitrav vb. mimari elemanlar; Bizans dönemine ait vaftiz teknesi vb. mimari parçalar; Osmanlı dönemine ait kitabeli mezar taģları bulunmaktadır. Müzemiz tarafından yapılan kurtarma kazılarında açığa çıkarılan Roma dönemi mezarları ve lahitleri ile Osmanlı dönemi mezar taģları Müze bahçesinde gruplar halinde halkımızın ziyaretine sunulmuģtur. Ġlimiz dâhilinde 2 Sinema, 1 i Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi, 1 i Bolu Belediyesi, 1 i Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne ait olmak üzere 3 Kültür Merkezi vardır. - 75 -

Halkımıza yönelik olarak Türk halk müziği, Türk sanat müziği, resim, bağlama, gitar dersleri verilmekte, çeģitli sanat dallarında sergiler açılmaktadır. BaĢta A.Ġ.B.Ü. öğrenci toplulukları olmak üzere, çeģitli kuruluģlar tarafından tiyatro, konser, Ģiir dinletileri, söyleģi gibi etkinlikler gerçekleģtirilmektedir. Abant, Yedigöller, Gölcük gibi önemli turizm potansiyeli olan alanlarda planlama, çevre düzeni, alt yapı gibi çalıģmaların yanı sıra Ġldeki termal kaynakların değerlendirilmesine yönelik çalıģmalar devam etmektedir. Bu kapsamda; Mudurnu Sokak SağlıklaĢtırma Projesi tamamlanmıģtır. Mudurnu ve Göynük ilçelerimiz baģta olmak üzere il genelinde bulunan 389 adet Sivil Mimari Örneği Yapıdan Bakanlık desteğiyle 103 adedinin bakım onarımları yapılmıģ olup, ihtiyaç duyulan diğer tarihi tescilli konutların onarım ve restorasyonlarının da tamamlanması gerekmektedir. 12 Kasım 1999 tarihindeki depremde orta hasar gören Kültür Merkezi Binasının onarım ve güçlendirmesi yapılarak, 2005 yılı sonu itibariyle hizmete açılmıģtır. Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Müze Müdürlüğü ve Ġl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü 2006 yılı baģından itibaren binada hizmet vermeye baģlamıģtır. Kültür Merkezinde bulunan 380 kiģi kapasiteli tiyatro salonu 2006 yılında faaliyete geçmiģtir. Kültür Merkezi bahçesindeki eser sergileme ve çevre düzenleme çalıģmaları bitirilmiģtir. 1999 depreminden beri kapalı olan Güzel Sanatlar Galerisi ve Sergi Salonu da 2009 yılı sonunda tamamlanarak hizmete açılmıģtır. Bina içerisinde bulunan müze teģhir salonlarında da teģhir-tanzim çalıģmaları tamamlanarak 18 Mayıs 2006 tarihinde ziyarete açılmıģtır. Kültür Merkezi binasının giriģ katında yer alan Müze; arkeoloji salonu ve etnoğrafya salonu olmak üzere 2 bölümden oluģmaktadır. Arkeoloji Salonu: Müzenin giriģ katında yer alan Arkeoloji salonunda Neolitik, Eski Tunç, Frig, Urartu, Lydia, Hellenistik, Roma ve Bizans dönemlerine ait mermer, cam, maden ve piģmiģ toprak eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Bu eserler arasında bulunan ve M.Ö. II. bine tarihlenen Seben-Korucuk Köyü buluntuları; M.Ö. I. bine ait Değirmenözü Köyü eserleri; Hellenistik döneme ait Göynük Susuzkınık Köyü buluntuları; Seben Çeltikdere Köyünde ele geçirilen sağlık tanrısı Asklepios, kızı Hygeia ve yardımcısı Telesphoros Heykelcikleri ile Bolu Ġli Merkez Ġlçede açığa çıkarılan Roma dönemine ait Herakles Heykeli, Kadın BaĢı, Hermes Büstü, Nymphe Heykeli ve Gladyatör Mezar Steli Bolu arkeolojisi bakımından büyük öneme sahip eserlerdir. Claudiopolis (Bolu) antik kenti nekropolünde (mezarlık alanı) Müzemizce yapılan kurtarma kazısında açığa çıkarılan Roma dönemine bir tuğla mezar örneği de iskelet ve mezar hediyeleri ile birlikte arkeoloji salonunda sergilenen eserler arasında yer almaktadır. Sikke Bölümü: Arkeoloji salonunda altın, gümüģ ve bronz sikkelerden oluģan zengin bir sikke koleksiyonu mevcuttur. Ġki ayrı bölüm halinde sergilenen sikkelerin ilk grubunda Grek Ģehir ve krallık sikkeleri ile Roma ve Bizans Ġmparatorlarına ait sikkeler sergilenmektedir. Ġslami sikkeler bölümünde ise Emevi, Artuklu, Selçuklu, Ġlhanlı, Osmanlı vb. Ġslami kültürlere ait sikke örnekleri yer almaktadır. Bu bölümde 3 ayrı grup halinde sergilenen Osmanlı defineleri sikke bölümünün en dikkat çekici eserlerindendir. - 76 -

Etnoğrafya Salonu: Müzenin ikinci katında yer alan Etnoğrafya salonunda 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen ve yakın geçmiģte günlük hayatta kullanılan etnoğrafik eserler; konu birliği oluģturan vitrinlerde, yöresel özellikler gözönünde bulundurularak ziyarete sunulmuģtur. Bu eserler arasında silah koleksiyonu, dini eserler, takılar, Mudurnu yöresi oya örnekleri, gündelik yaģama ait madeni eserler, iģleme ve dokumalar ile kıyafetler bulunmaktadır. Etnoğrafya salonunun bir bölümünde geleneksel bir Bolu Evine ait mutfak ve oturma odası ile ayrı bir vitrinde de Bolu da Kına Gecesi tasarımı yapılmıģtır. Tablo.G.1. Kütüphanelere ĠliĢkin Sayısal Veriler HALK KÜTÜPHANELERĠNE ĠLĠġKĠN VERĠLER Kütüphane Kitap Sayısı Okuyucu Ödünç Verilen Kitap Üye Sayısı Sayısı Sayısı Merkez 47.104 56.314 2.430 20.003 Dörtdivan 4.466 4.160 258 2.358 Gerede 15.598 11.594 243 3.033 Göynük 16.706 4.658 448 1.131 Kıbrıscık 6.386 - - - Mengen 11.758 13.222 447 5.642 Mudurnu 22.597 4.398 389 1.367 Seben 9.727 4.036 458 1.388 Yeniçağa 4.924 3.937 405 718 TOPLAM 139.266 102.319 5.078 35.640 GEZĠCĠ KÜTÜPHANE Kitap Sayısı 3.754 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Sivil Mimarlık Eserleri-Eski Kentsel Doku: Bolu yöresinde mimaride ağacın ana malzeme olarak kullanıldığı, eski yapı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Yörede iri ağaç gövdelerinden yapılan eski evlere çantı denmektedir. Bu teknik geçmiģte dini yapılarda da kullanılmıģtır. Yüzyılın baģına kadar bu teknikle yapılan dini yapılardan çok azı günümüze kadar ulaģabilmiģtir. Kentin Eski Kent kesiminde bugün halen mevcut olan, ancak sayıları giderek azalan sivil mimariye örnek teģkil eden bahçe içindeki ahģap, büyük kapılı, büyük odalı, iģlemeli tavanlı, aydınlık ve sağlıklı evler, günümüzde yerini apartmanlara bırakmıģtır. Resim G.4. Eski Kentsel Dokuyu Yansıtan Ahşap Bir Ev - 77 -

Ülkemizde doğal güzellikleriyle bilinen Bolu, aynı zamanda bir tarih ve kültür Ģehridir. Ġl genelinde toplam (45) tarihi tescilli camii, (7) tarihi tescilli türbe, (20) tarihi tescilli çeģme, (15) tarihi hamam, (6) tarihi han, (5) tarihi idari bina, (7) tarihi kale ve sur duvarı, (4) tarihi köprü, Solaklar ve Muslar Kaya evleri baģta olmak üzere toplam (8) yerleģim biriminde mağara ve kaya evleri, (7) tarihi kilise kalıntısı ilimiz kültür ve tabiat varlıkları içinde önemli eserlerdir. Bolu Merkezde (38), Göynük te (135), Kıbrıscık ta (2), Mengen de (3), Mudurnu da (207), Yeniçağa da (2), Gerede de (1) ve Seben de (1) olmak üzere toplam (389) tarihi tescilli konut bulunmaktadır. Tarihi Tescilli Camiler: Bolu Ġl genelinde; Bolu Merkezde (13), Dörtdivan da (1), Gerede de (6), Göynük te (7), Mengen de (6), Mudurnu da (7), Seben de (3), Yeniçağa da (2) adet olmak üzere toplam (45) adet tarihi tescilli cami mevcuttur. Resim G.5. Mudurnu Yıldırım Bayezid Camii Ülkemizde, Osmanlı Devletine ait ayakta kalan en eski camii, ilimiz Mudurnu ilçesi Güveytepe Köyünde bulunmaktadır. Söz konusu camii, Osmanlı ordusundaki ilk çavuģ unvanını taģıyan, Osman Gazi nin silah arkadaģı ve bölgenin fatihlerinden olan, Samsa ÇavuĢ tarafından yaptırılmıģtır. Türbe ve Hazireler: Bolu Merkezde (3), Gerede de (1), Göynük te (6), Mengen de (1), Mudurnu da (4) olmak üzere toplam (15) adet tarihi türbe ve hazire bulunmaktadır. Ayrıca tescilli olmamakla birlikte yoğun olarak ziyaret edilen Ümmi Kemal (Bolu Merkez), ġair Dertli (Yeniçağa), Hızırbaba (Mengen) vb. çok sayıda türbe bulunmaktadır. Tarihi Tescilli ÇeĢmeler; Bolu Merkezde (11), Gerede de (1), Göynük te (3), Mengen de (2) ve Mudurnu da (3) olmak üzere toplam (19) adet tescilli çeģme bulunmaktadır. Bolu Merkez, Gölyüzü Mahallesinde bulunan 1 adet çeģme Büyükcami Mahallesine taģınmıģ ve restorasyonu yapılarak yeniden inģa edilmiģtir. Tarihi Hamamlar; Bolu Merkezde (6), Gerede de (1), Göynük te (1) Mudurnu da (5), Yeniçağa da (2) olmak üzere toplam (15) adet tarihi hamam bulunmaktadır. - 78 -

Resim G.6. Mudurnu Yıldırım Bayezid Hamamı Tarihi Hanlar: Bolu Merkez de (4), Gerede de (1), Göynük te (1) olmak üzere toplam (6) tarihi han bulunmaktadır. Tarihi Ġdari Binalar: Bolu Merkez de (3), Göynük te (2) olmak üzere toplam (5) tarihi idari bina mevcuttur. Resim G.7. Bolu Valilik Binası Tarihi Kale ve Sur Duvarları: Bolu Merkez de (2), Gerede de (2), Mudurnu da (3) olmak üzere toplam (7) tarihi kale ve sur duvarı mevcuttur. Tarihi Köprüler: Bolu Merkezde (2), Gerede de (1), Mudurnu da (1) olmak üzere Ġl genelinde (4) adet tescilli köprü mevcuttur. Mağara ve Kayaevleri: Seben ilçesi KaĢbıyıklar Köyü, Solaklar Köyü, Kabak Köyü, Yuva Köyü, Çeltikdere Köyü ve Musasofular Köyü ile Kıbrıscık Belen Köyü nde Erken Hıristiyanlık ve Bizans dönemlerine ait olduğu düģünülen, kayalara oyularak yapılmıģ çok sayıda evden oluģan (7) antik yerleģim birimi ile Mengen de Oyukkaya Mağarası bulunmaktadır. Arkeolojik Sit Alanları: Ġlimiz genelinde yukarıda belirtilen tescilli yapıların dıģında, Bolu Merkezde (30) Gerede de (5), Göynük te (3), Dörtdivan da (5), Kıbrıscık (1), Mengen de (3) ve Mudurnu da (13), Seben de (7) ve Yeniçağa da (1) olmak üzere toplam (68) adet arkeolojik sit alanı mevcuttur. - 79 -

Doğal Sit Alanları: Bolu Merkezde (1) (Akkaya travertenleri) ve Seben de (5), Mudurnu da (1) olmak üzere toplam (7) adet doğal sit alanı mevcuttur. Akkaya travertenleri ile ilgili olarak Valiliğimizce sürdürülmekte olan çevre düzenleme çalıģmaları ile diğer projelerin bir an önce tamamlanarak turizme açılması hedeflenmektedir. Kentsel Sit Alanları: Resim G.8. Akkaya Travertenleri Ġlimiz genelinde Bolu Merkezde Kentsel Arkeolojik Sit Alanı (Büyükcami Mahallesi Karamanlı Mahallesi), Göynük te ve Mudurnu da Kentsel Sit Alanları olmak üzere toplam 3 adet Kentsel Sit Alanı bulunmaktadır. Tabiat Anıtları: Bolu, ülkemizin en zengin ağaç ve bitki topluluklarına sahip yörelerinden birisidir. Bu bağlamda ilimizde (14) adet anıt ağaç tescil edilerek koruma altına alınmıģtır. Bolu Merkez Saccılar köyünde (1) ve Mengen Mamatlar yaylasında bulunan (2) adet meģe ağacı ülkemizin en yaģlı (1000 yaģ) ve en kalın gövdeli, meģe ağaçlarıdır. Yöresel El Sanatları: Yörenin el sanatlarını, ağaçtan yapılan bazı eģya ve süsler oluģturmaktadır. Göynük Yaylaları nda yapılan tahta kaģıklar, ağaçtan saksılık, çiçeklik, sehpa, çeģitli süs eģyaları baģlıcalarıdır. Ancak bu ürünler organize bir biçimde pazarlanamamaktadır. Bireysel gayretlerle, çoğunluğu Ankara-Ġstanbul yolu üzerindeki dinlenme tesislerinin satıģ bölümlerinde veya açıkta pazarlanmaktadır. Kırsal alanlarda evlerde yapılan oya, dantel gibi eliģleri ile eskiden kalma el tezgâhlarında yapılan pamuklu dokumalar, yünden Ģallar organize olmamıģ, ek gelir sağlayan bireysel faaliyetlerdir. Ayrıca Seben Ġlçesi nde bağlama, Kıbrıscık Ġlçesi nde kaval yapımı diğer el sanatları olarak sayılabilir. Resim G.9. Yöresel El Sanatları - 80 -

Yöresel Mutfak: Bolu yöresinin tarihi ve turistik özelliklerinin yanı sıra yemekleri de oldukça zengindir. Özellikle Mengenli aģçılar dünyaca tanınmıģlardır. Mengen den yetiģen aģçıların tarihi, padiģah mutfaklarına kadar dayanmaktadır. Atatürk ün aģçısının da Mengenli olduğu bilinmektedir. Günümüzde turistik tesislerin bir çoğunda Mengenli aģçılara rastlamak mümkündür. AĢçılık sanatı Mengen Ġlçesinin ata mesleğidir. Bu nedenle Mengen de 1985 yılında Anadolu AĢçılık Meslek Lisesi açılmıģ ve bu sanatın bilimsel olarak geliģtirilmesi amaçlanmıģtır. Her yıl Haziran ayının üçüncü haftasında da Mengen de Türkiye nin tek AĢçılık Festivali düzenlenmekte ve yarıģma, sergi, konser, panel, Ģov, spor karģılaģmaları gibi etkinlikler gerçekleģtirilmektedir. KaĢık sapı, kedi batmaz, paģa pilavı, cevizli çörek, kabaklı gözleme, ovmaç çorbası, kızılcık tarhanası, mantarlı börek yöremize özgü yemeklerden bazılarıdır. Yörenin baģlıca yemekleri; Ovmaç çorbası, kızılcık tarhana çorbası, nohutlu çorba, yayla çorbası, yoğurtlu bakla çorbası, imaret çorbası, kabaklı gözleme, çantıklı pide, etli mantı, ekmek aģı, patatesli köy ekmeği, kedi batmaz, mantar sote, orman kebabı, kaldırık dolması, kaģık sapı, Mengen pilavı, Mengen kuzu güveç, höģmerim, katık, kaģık atmaç, bakla çullaması, paģa pilavı, kabak hoģafı, kara kabak tatlısı, palize, coģ hoģafı, karavul Ģerbeti, kızılcık Ģurubu, uğut tatlısı, Mudurnu baklavası, saray helvası. Yöresel Giysi ve Oyunlar: Geleneksel özellikteki halk giysileri, kentsel yerleģimlerde günlük yaģamda artık kullanılmamaktadır. Özgün giysilere ancak dağ köylerinde rastlanmaktadır. Bu giysiler kadınlarda; baģlık (tepelik), fermane (kollu cepken), üç etek Ģalvar, ak göynek, çorap, ayakkabı, kemer, kuģak, çarıktır. Erkeklerde baģa kalpak takılır, üstte elbise, elbisenin göğsünde iģlemeler bulunurdu. Ġçe gömlek, ayağa yörelere göre çarık, deri çizme veya topuksuz makosen ayakkabı giyilirdi. BaĢlıca halk oyunları; Al Yemeni, Davul Oyunu, Gerede Zeybeği, Halimem, Kıbrıscık Karaköy Sekmesi, KarĢılaması, Köroğlu, Ada Yolu Kestane, Yılan, Ah Karadeniz, Değirmen, Kıbrıscık Tek Atlama, Kıbrıscık Çift Atlama, Pıt Pıt, Kürdün Kızı, Evlerim, Ördek, Cezayir, Sürütme, Bindirme, Göynük Zeybeği, Harbi Çengi, Mudurnu Zeybeği, Omuz Halayı, Ziller dir. Resim G.10. Yöresel Halk Oyunları - 81 -

Yöreye Özgü Üretim: Bolu nun çam kolonyası, fındık Ģekeri, Bolu çikolatası, çam balı, kaymağı, tereyağı, patatesi, kızılcık tarhanası; Dörtdivan'ın teker peyniri; Gerede nin deri ve bakır eģyaları, Ģak Ģak helvası; Göynük ün Ģeker fasulyesi, uğut marmelatı ve tahta eģyaları; Kıbrısçık ın pirinci ve yün ev eģyaları, Mengen in peyniri, nakıģlı örtüleri ve burun çorapları; Mudurnu nun saray helvası, köpük helvası, ipek oyaları; Seben in meyve ve sebzeleri, Kızık kilimleri; Yeniçağa'nın torf toprağı ve göl balığı. Resim G.11. Yöresel Ürünler Tablo.G.2.Yöresel Kutlamalar YAPILDIĞI KUTLAMA KUTLAMANIN ADI SÜRESĠ YER TARĠHĠ Ġzzet Baysal ı Anma Günleri Bolu Mayıs ayının ikinci haftası 2 gün AkĢemseddin Anma Günü Göynük Mayıs ayının son haftası 1 gün Karagöl ġenlikleri Kıbrıscık Haziran ayı ilk hafta sonu 2 gün Atatürk ün Bolu ya GeliĢi Bolu 17 Temmuz 1 gün Yamaç ParaĢütü Festivali Abant Temmuz ayı 3. hafta sonu 2 gün Tokad-i Hayrettin Anma Günleri Elmalık Köyü / Bolu Temmuz ayının ilk Pazar günü 1 gün Ümmi Kemal Anma Günü Tekke Köyü / Bolu Temmuz ayının ilk Cuma günü 1 gün ġair Dertli Anma Günü Yeniçağa Temmuz ayı ( değiģken ) 1 gün Mengen AĢçılık Festivali Mengen Haziran ayı (değiģken) 2 gün Dörtdivan Köroğlu ġenlikleri Dörtdivan Temmuz ayı ilk hafta sonu 1 gün Yayla Bayramları Bolu Yaylaları Haziran -Temmuz Pazar günleri 1 gün Esentepe GüreĢleri Gerede Temmuz ayı 2. Pazar günü 1 gün Ġpekyolu Kültür Sanat ve Turizm Temmuz ayının Ġlk Hafta Sonu Mudurnu 3 gün Festivali (Cuma-Cumartesi-Pazar) ġehriman Anma Günü Mudurnu Temmuz ayının ilk Pazar günü 1 gün Bolu Beyaz Et Festivali Bolu Ekim Ayı (değiģken) 2 gün Gerede Panayırı Gerede Eylül ayı 2. haftası 10 gün Ahilik Kültür Haftası Mudurnu Ekim ayının ikinci haftası 7 gün Seben Panayırı ve Elma Festivali Seben Ekim ayı ilk haftası 3 gün Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) - 82 -

G.2. Turizm ÇeĢitleri KıĢ Turizmi: Ülkemiz genelinde, yeģil doğası, ormanları, gölleri, yaylaları ve diğer doğal güzellikleri ile Bolu, özellikle kıģ turizminde önemli bir yere sahiptir. Bunların en önemlileri, Kartalkaya ve Gerede Arkut Dağı dır. Ayrıca Köroğlu Dağı Turizm Alanı 2. ve 3. GeliĢim Bölgeleri olan Sarıalan ve Köroğlu Dağı potansiyel kıģ turizmi alanlarıdır. Kartalkaya: Kartalkaya Kayak Merkezi Bolu nun 38 km güney doğusunda 1800 2200 m rakımlar arasında yer almaktadır. KıĢ turizminde büyük önem arz eden ilimizde; Köroğlu Dağları nda mevcut turizm alanı içerisinde Kartalkaya Kayak Merkezi, ülkemizin en önemli kayak merkezlerinden biridir. Resim G.12. Kartalkaya Kayak Merkezi Kartalkaya da her türlü aktivite ve konfora sahip Kartal, Grand Kartal, Dorukkaya ve Golden Key Otelleri bulunmaktadır. Toplam 18 lift ve 28 adet pistin bulunduğu Kartalkaya da toplam pist uzunluğu 30 km dir. Aralık-Nisan ayları arasında 120 gün boyunca kıģ sporları yapılabilen bölge, kayak sporu için önemli bir çekim alanıdır. Kartalkaya da toplam 1227 yataklı 4 adet belgeli otel, çeģitli aktiviteleriyle sezon boyunca hizmet vermektedir. Arkut Dağı: Gerede Ġlçesinin 4 km kuzeyinde, çevresi asırlık çam ağaçlarıyla kaplı, kıģ mevsiminde kıģ sporları ve kayak olanağı bulunan bir yerdir. Çok güzel bir doğaya sahip olan Esentepe Gerede ye hâkim mükemmel bir manzaraya sahiptir. Esentepe de özel sektör tarafından iģletilen üç yıldızlı 160 yataklı Esentepe Oteli hizmet vermektedir. Av Turizmi: Resim G.14. Olta Balıkçılığı - 83 - Resim G.13. Gerede - Esentepe Ġlimizin sahip olduğu bitki örtüsü, içinde çeģitli av hayvanlarını barındırır. Bunların baģlıcaları tavģan, domuz, tilki, ayı, keklik, ilik, geyiktir. Ġlimizde bulunan çok sayıdaki göl, sportif olta balıkçılığı için idealdir. Abant Gölü, Gölcük, Gölköy Barajı, Yeniçağa Gölü, Karamurat Gölü, Çubuk gölü, Sünnet Gölü, Sülük Gölü ve Karagöl de çok lezzetli alabalık, sazan, mercan ve gümüģ balıkları olta ile avlanabilmektedir.

Sağlık (kaplıca) Turizmi: Jeolojik bakımdan yurdumuzun en önemli fay tabakası üzerinde kurulmuģ bulunan ilimiz, turizm bakımından önem taģıyan jeo-termal su kaynaklarına da sahiptir. Bolu Kaplıcaları ġehir merkezine 5 km mesafede, Karacasu mevkiinde bulunan kaplıcalar, Seben Dağı eteklerinde çevresi ormanlarla kaplı bir dinlenme yeridir. Turizm Bakanlığı tarafından 1994 yılında Termal Turizm Merkezi ilan edilen bölgede, Termal Otel ve Büyük Kaplıca, Küçük Kaplıca ve Sağlık Bakanlığı na ait Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi olmak üzere 3 birim hizmet vermektedir. Mineral bakımından zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaģım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. GeçmiĢi Bizans dönemine kadar uzanan Büyük Kaplıcaya ek olarak inģa edilen 4 yıldızlı Termal Otel, konforlu bir tesistir. Küçük Kaplıca oteli ile birlikte toplam 310 yatak kapasitelidir. Önümüzdeki yıllarda 500 yataklı yeni termal tesislerin hizmete girmesi için çalıģmalara devam edilmektedir. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi, ülkemizin bu alanda en önemli hastanelerinden biri olup, 150 yataklıdır. Ġzzet Baysal Vakfınca bölgeye yeni bir Fizik Tedavi Hastanesi yapımına baģlanmıģtır. Resim G.15. Bolu Termal Otel Babas Kaplıcası Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Bölgede 18 yataklı bir otel mevcuttur. Kaplıca, metabolizma hastalıkları üzerindeki olumlu etkisi ile kaplıca turizmi açısından önemli bir alan olma özelliğini korumaktadır. Sarot Kaplıcası Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Kaplıca, diğerlerinden oldukça değiģik olarak acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Önümüzdeki yıllarda inģa edilecek tesislerle Sarot Kaplıcası, termal turizmde önemli bir yere gelecektir. Pavlu Kaplıcaları Seben Ġlçemizin 14 km güneyinde Kesenözü köyünde bulunan Pavlu Kaplıcaları solunum-dolaģım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına Ģifa olmaktadır. Özel sektörce iģletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. Çatak Termal Kaynağı Göynük e 30 km. mesafede dik yamaçlar arasında ĢaĢırtıcı güzellikte bir vadide yer almaktadır. Sıcak su kaynağı çevresinde herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Sağlık turizmi açısından geliģme potansiyeline sahip bir alandır. - 84 -

Kongre Turizmi: Ġlimiz Ankara ve Ġstanbul un tam ortasında olması nedeniyle kongre ve seminer turizmi konusunda da ideal bir konuma sahiptir. Abant bölgesinde bulunan tesisler bu konuda büyük bir taleple karģılaģmaktadır. Ġlimizin her yönüne dağılmıģ tüm tesislerimiz yıl boyu seminer, bilgi Ģöleni, panel ve kongre organizasyonları yapabilmektedirler. Tablo.G.3.Ġlimizde Bulunan Bazı Toplantı Salonları: Tesisin Adı Sınıfı (*) Konumu Kapasitesi Abant Palas Otel ***** Abant 650 Büyük Abant Otel ***** Abant 800 Koru Otel **** Bolu Dağı 473 Termal Otel **** Karacasu 400 Kartal Otel *** Kartalkaya 200 Dorukkaya Otel Oberj Kartalkaya 300 Grand Kartal Otel Oberj Bolu 200 Esentepe Otel *** Gerede 100 Köroğlu Otel *** Bolu 140 Yurdaer Otel *** Bolu 50 Green Park Otel *** Gerede 50 Petro Club Tatil Köyü Yerel Belgeli Abant Yolu 200 Doğal YaĢam Otel Yerel Belgeli. Sünnet Gölü 100 Göynük Doğa Otel Yerel Belgeli Göynük 150 A.Ġ.B.Ü.Kongre Salonları - Gölköy kampüsü 750 Kültür Sitesi - Bolu 380 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Yayla Turizmi: Bolu, yayla turizmi açısından önemli potansiyele sahip olan bir ildir. Ġlimizde bulunan 380 civarında yayla yeģil ormanlarla kaplı dağlar üzerinde, gür akarsuların geçtiği, yemyeģil, verimli düzlüklerdir. Aladağ Yaylaları Bolu nun güneyinde dağ yamaçları üzerinde, ormanlar arasında yer alır. Piknik ve kamp olanakları bulunan bu yaylaların çevresinde Aladağ Ġzcilik Kampı, eğitim tesisleri ve gölet yer almaktadır. SarıalanYaylaları Bolu nun 28 km güneyinde Kartalkaya yolu üzerindedir. Çevresinde 14 yayladan oluģan bir yayla grubudur. Bölgede yıl boyu açık olan çeģitli konaklama tesisleri bulunmaktadır. At Yaylası Bolu nun kuzey yakasında yer alan bu yayla özellikle kirazları ile ünlüdür. Burada her yıl geleneksel kiraz bayramı Ģenlikleri yapılır. - 85 -

Resim G.16. At Yaylasından Bir Görünüm Kızık Yaylası Aladağ yaylalarının çok yakınındadır. Yayla evleri, değiģik mimarisiyle dikkati çeker. Bu evler, hiç çivi kullanılmadan, çam ağaçlarından çatkılı, birbirine geçme Ģeklinde yapılmıģtır. Yaylalara ulaģım kolay olduğu için yöre insanları hem yaz aylarında hem de kıģ aylarında yayla evlerinde kalmaktadırlar. Gerede Yaylaları Gerede nin güneyinde 1200 1500 m yükseklikte bulunan bu yaylalar, HaĢat, Zorpan ve Doğu Köroğlu dağları üzerinde bulunan Dörtdivan yaylalarıdır. Kıbrısçık Yaylaları Köroğlu dağlarının güney yamaçlarındaki düzlüklerde bulunurlar. En önemli yaylaları Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Kardoğan ve Deveren (1825 m) yaylalarıdır. - 86 - Resim G.17. Kıbrıscık Yaylaları Mengen Yaylaları Ġlçenin doğusunda yer alan baģlıca yaylalar Sarıklı, Soğucak, Mile, Sepetçiler yaylalarıdır. Göynük Yaylaları 1000 1500 m arasında bir Ģeritte sıralanan yaylaların en önemlileri Karabey ve KaĢıkçı yaylalarıdır. Seben Yaylaları Kiraz dağı çevresinde toplanmıģ ortalama 1400 m yükseklikte olan bu yaylaların en önemlileri Alpagut, Gerenözü, Ayman ve Kozyaka yaylalarıdır. Gezi ve Mesire yerleri: Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluģmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, Ġncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 1636 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıģtır. Çok güzel bir piknik ve dinlenme alanı olan Yedigöller e ulaģımı sağlayan yolun kötü durumda olması nedeniyle ulaģım çok zahmetli olmaktadır.

Resim G.18. Yedigöller Milli Parkı Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meģe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değiģik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuģtur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüģü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meģe ormanlarıyla çerçevelenmiģ üst üste dizilmiģ göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeģitliliği, irili ufaklı Ģelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, Geyik Üretme Sahası, özellikle sonbahardaki flora çeģitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eģsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Kamp alanı, konaklama tesisleri ve lokanta halen özel sektörce iģletilmektedir. Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluģumlu bir göldür. 125 hektar geniģliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiģtir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meģe, kavak, diģbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muģmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuģburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaģık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluģtururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavģan, yırtıcı-ötücü kuģlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluģturur. Yazın piknik ve dinlenme yeri, kıģın da bazı kıģ sporlarının yapılabileceği bir alandır. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaģam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüģ alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Göl etrafında 2 adet otel ile Özel Ġdareye ait Göl Gazinosu, Orman Ġdaresine ait bir sosyal tesis, kamping alanı, bungalov evler ve restaurantlar mevcuttur. Gölcük (Orman Ġçi Dinlenme Merkezi) Bolu nun 13 km güneyinde yapay bir set gölüdür. Yüzeyi 45.000 m 2 dir. Etrafı çam ağaçları ile çevrilidir. KıĢın çok etkileyici bir görüntüye sahiptir. Gölün çevresinde Çevre ve Orman Bakanlığı Misafirhanesi ve kafeterya vardır. Ayrıca kamping için uygun alanlar vardır. Göle 8 km mesafede Karacasu da bulunan Termal Otel ve Kaplıca Tesislerinde kalınabilmektedir. Gölcük te konaklama yapılabilecek bir tesise ihtiyaç bulunmaktadır. - 87 -

Gölköy Baraj Gölü Resim G.19. Gölcük Orman İçi Dinlenme Merkezi Bolu nun 10 km batısında, Mudurnu yolu üzerindedir. Bolu ovasını sulama amacıyla yapılan barajın çevresi ormanlarla kaplıdır. Piknik ve olta balıkçılığı için elveriģlidir. Akkaya Boğazı Bolu nun 10 km güneyinde Mudurnu yolu üzerinde bulunan travertenler, Bolu nun Pamukkalesi olarak görülmeye değer bir güzelliğe sahiptir. YemyeĢil doğa ile bütünleģen bir manzara sergileyen Akkayalar, dinlenmek ve piknik yapmak için ideal bir ortam sunar. Ġlçelerimizde Turizm: Göynük Sünnet Gölü; Erenler ve Kurudağ tepeleri arasında, dar ve derin bir vadinin heyelanla tıkanması sonucu oluģmuģ, 18 hektar alanı olan 22 m derinlikte bir göldür. Çevresi çam ağaçlarıyla kaplı olan gölün güzel bir görünümü vardır. Olta avcılığı ve günübirlik ziyaretler için çok uygundur. 120 yataklı bir konaklama tesisi bulunmaktadır. Resim G.20. Sünnet Gölü Çubuk Gölü; Göynük e 11 km uzaklıkta 15 hektar alanı olan 13 m derinlikte bir göldür. Etrafı çam ormanlarıyla çevrili olan göl, günübirlik geziler, balık avcılığı ve yürüyüģler için uygundur. Göynük te, ayrıca Çayköy Göleti, Bayındır Köyü nde yer alan Ilıca, kuzeyindeki dağların güney yamaçlarında yer alan KaĢıkçı ve Çubuk, Karabey yaylaları önemli doğal turistik çekim alanlarıdır. Göynük ilçe merkezi, kültür turizmi açısından önemli kültürel mirasa sahiptir. Göynük evleri, Anadolu da Türk yaģayıģının ve yerleģme kültürünün önemli örneklerindendir. KöĢe baģı çeģmeleri, eski, hafifçe yosunlaģmıģ alaturka kiremitlerin dokusu, birbirinin üzerinden ileriye bakan evler, yamaçlardan yararlanılarak kurulmuģ bir yerleģim yapısına sahip olan Göynük ilçe merkezi, içinden geçen derenin yanlarına kurulmuģ konut dokusu ile özgün ve korunmuģ bir yerleģme alanıdır. Evlerin yaģları 100-88 -

ila 150 yılı bulmaktadır. Son yıllarda bu evlerden bir kısmı aslına uygun olarak restore edilerek turizm hizmetine girmiģtir. Resim G.21. Göynük Evleri AkĢemsettin Türbesi, 1464 te Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıģ önemli bir eser olarak Göynük ilçe merkezinde yer almaktadır. Ayrıca, ilçe merkezinde yer alan, mimari değeri yüksek Ömer Sekkin Türbesi, Karaca Ahmet Türbesi, Tabakçı Dede Türbesi, önemli uğrak yerleridir. Soğukçam Köyü nde Germenos Frig kalıntıları, Kilciler köyünde Bizans kalıntıları turistik önem taģımaktadır. Kıbrıscık Resim G.22. Akşemseddin Türbesi Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Kardoğan, Deveören önemli yaylalarıdır. Kıbrıscık-Beypazarı yolu üzerinde yer alan Karagöl, çevresi ormanlarla kaplı güzel bir kamp yeridir. Gölde çok sayıda yaban ördeği olması gölün avcılık açısından önemli bir mekân olmasını sağlamıģtır. Mengen Mengen, ormanlık bir bölgede yer almakta olduğundan yaylaları dağ turizmine çok elveriģlidir. Soğucak, Bürnük (ġirinyazı), Sırıklı, Çukur, Göl, Aktepe, Ağalar, Küçükkuz, Civcivler, Mamatlar, Elemen ve AfĢar baģlıca yaylalardır. Ödek, Kemal SavaĢ, ġirinyazı ve Hızarderesi Göletleri önemli mesire yerleridir. Resim G.23. Bürnük (Şirinyazı) Göleti Mengen in Türkiye çapında en büyük özelliği, yüzyıllardan beri gelenekselleģen aģçılık mesleğidir. Burada yetiģen aģçılar dünyanın her tarafına dağılmıģtır. Her yıl yapılan Mengen AĢçıları ve Turizm Festivali yurt çapında ilgi çeken önemli bir turistik etkinliktir. Konaklama tesisi olarak biri Anadolu AĢçılık Meslek Lisesi Uygulama Oteli, diğeri de özel olmak üzere 2 tesis vardır. Mudurnu Mudurnu ya 25 km uzaklıkta, dipten kaynayan Karamurat Gölü ile 50 km uzaklıktaki Sülük Gölü çeģitli balık türleri açısından zengin, önemli dinlenme alanlarıdır. - 89 -

Sülük Gölü çevresinde çok çeģitli bitki ve ağaç türleri bulunduğundan Tabiatı Koruma Alanı ilan edilmiģtir. Maymuncular ve Tereli Yaylaları diğer önemli dinlenme alanlarıdır. Mudurnu ilçe merkezindeki Yıldırım Beyazıt Camii ve Hamamı, Kanuni Sultan Süleyman Camii ve çok sayıdaki, sanat değeri olan sivil mimari eserleri ile Bolu da önemli bir turistik çekim noktasıdır. Özellikle Armutçular Konağı olarak bilinen ev görülmeye değerdir. Mudurnu Ġlçemizde de son yıllarda turistik hareketlilik göze çarpmakta buna paralel olarak restore edilen tarihi evler turizme açılmaktadır. Seben Resim G.24. Armutçular Konağı Seben e bağlı ve birbirine çok yakın olan Çeltik Deresi, HoçaĢ, KaĢbıyıklar ve Yuva köylerinde geniģ vadiler üzerinde bulunan kayalara oyularak yapılmıģ kaya evlerine rastlanmaktadır. Ayrıca Solaklar Köyü, Alpagut Köyü ve Muslar Köyünde de benzer kaya evleri vardır. Üç-dört katlı olan bu mağaraların her katında pencereler bulunur. Kirazdağı çevresinde toplanmıģ olan yaylaların en önemlileri Kızık yaylası, Alpagut yaylası ve Gerenözü yaylasıdır. Kızık yaylası, evlerin değiģik mimarisi ile ilgi çekicidir. Resim G.25. Seben Kaya Evleri Yeniçağa Ġstanbul-Ankara karayolu üzerindeki Yeniçağa Gölü, doğal güzellikleri, çeģitli göl kuģlarının varlığı ve olta balıkçılığı ile özellikle alabalık açısından yerel halkın ilgi duyduğu bir mesire yeridir. Ünlü halk ozanı AĢık Dertli (1772-1845), Yeniçağa ilçesine bağlı ġahnalar köyünde doğmuģtur. Asıl adı Ġbrahim Lütfi dir. Edebiyat tarihimize halk Ģairlerinin en büyüklerinden biri olarak anılan Dertli nin bazı dörtlükleri bestelenmiģtir. Dertli nin en çok bilinen aģağıdaki dörtlüğü meģhurdur: Resim G.26. Yeniçağa Gölü - 90 -

Telli Sazdır Bunun Adı Telli sazdır bunun adı Venedik'ten gelir teli Abdest alsan aldın demez Ardıç ağacından kolu Ne ayet dinler ne kadı Namaz kılsan kıldın demez Be Allah'ın sersem kulu Bunu çalan anlar kendi Kadı gibi haram yemez ġeytan bunun neresinde ġeytan bunun neresinde ġeytan bunun neresinde Ġçinde mi dıģında mı Dut ağacından teknesi Dertli gibi sarıksızdır Burgusunun baģında mı KiriĢten bağlı perdesi Ayağı da çarıksızdır Göğsünün nakıģında mı Beyhey insanın teresi Boynuzu yok kuyruksuzdur ġeytan bunun neresinde ġeytan bunun neresinde ġeytan bunun neresinde Resim G.27. Gerede Keçi Kalesi Dörtdivan - 91 - Gerede Gerede Ġlçesi kuzeyinde bulunan Keçi Kalesi, Bizanslılar döneminde yapılmıģ olan bir eserdir. Kale tüm ilçeye hâkim bir tepe üzerinde bulunur ve buradan essiz bir manzaraya sahiptir. Diğer tarihi eserler arasında Ġnköy Camii, Kiliseli Han, Yıldırım Beyazıt Camii ve Hamamı sayılabilir. Ġlçenin YağbaĢlar Köyü Mirseller mahallesinde Bizans kale kalıntıları bulunmaktadır. Himmet Dede Türbesi, Kırklar Türbesi, ġehriban Nine Türbesi önemli türbeleridir. Ayrıca YağbaĢlar köyünde Ayvadibi Ģifalı suyu bulunur. G.3. Turistik Altyapı Tablo G.4. Bolu Ġli Turizm ĠĢletme Belgeli Tesisler Tesisin Adı Sınıfı Bulunduğu Yer Abant Palace Otel ***** Abant/Bolu Büyük Abant Otel ***** Abant/Bolu Koru Otel **** Bolu Dağı Termal Otel **** Karacasu/Bolu Köroğlu Otel *** Bolu Yurdaer Otel *** Bolu KaĢmir Otel *** Bolu MenekĢe Otel * Bolu Grand Kartal Otel *** Kartalkaya/Bolu Kartal Otel Oberj Kartalkaya/Bolu Dorukkaya Otel Oberj Kartalkaya/Bolu Esentepe Otel *** Gerede D.Kaya Green Park *** TEM Otoyolu/Gerede Göynük Otel * Göynük Hindiba Pansiyon Pansiyon Yedigöller Yolu/Mengen Köroğlu Konağı Pansiyon Sarıalan Yaylası Golden Key Otel Dağevi Kartalkaya/Bolu

Gaye Otel *** Bolu Bolu Prestij Otel *** Bolu Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Tablo G.5. Bolu Ġli Turizm ĠĢletme Belgeli Restaurantlar Tesisin Adı Sınıfı Bulunduğu Yer Bitur Restaurant 2. sınıf Bolu Filiz Restaurant 1. sınıf Bolu Gökdemir Tesisleri MolaYeri Abant KavĢağı Kuzine OcakbaĢı 1. Sınıf Bolu Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Tablo G.6. Yatırım Belgeli Tesisler (Proje ve ĠnĢaat AĢamasında Olan Tesisler) Tesisin Adı Sınıfı Bulunduğu Yer 1. Gökdere Otel *** otel Abant Yolu 2. Kaya Chalet ***otel Kartalkaya 3. Gazelle Resort Otel *****otel Karacasu 4. Hizmet Otel *****otel Karacasu 5. Sarot Koza Termal **** otel Mudurnu Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Tablo G.7. Turizm Belgeli Tesislerde Konaklama: Bolu Ġli Geneli: 2009 2010 Yabancı 19517 26948 GiriĢ Yapan KiĢi Yerli 158062 169358 Bolu Toplam 177579 196.306 Yabancı 36601 45322 Geceleme Yerli 286630 308024 Toplam 323231 353246 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Doluluk Oranı 2010 yılı, Bolu ( % ) Yabancı 3,66 Bolu Yerli 39,33 Toplam 42,99 Kültür ve Turizm Bakanlığı (2010) Tablo G.8. Ġldeki Konaklama Tesisleri Toplam Oda-Yatak Kapasitesi Kapasite/tesis belge Turizm ĠĢletme Belgeli Tesisler Turizm Yatırım Belgeli (Proje ve inģaat halinde olan tesisler) - 92 - Belediye Belgeli Tesisler Tesis Sayısı 19 5 58

Turist Sayısı BOLU VALĠLĠĞĠ ĠL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ Oda Sayısı 1461 576 1220 Yatak Kapasitesi 3050 1176 2775 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) Tablo G.9. Bolu Ġli Belgeli Seyahat Acenteleri A GRUBU 12 B GRUBU - C GRUBU 2 TOPLAM 14 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) G.4. Ġlde Konaklayan Turist Sayısı Grafik G.1. 2002-2010 Yılları Arası Bolu da Konaklayan Yerli -Yabancı Turist Sayısı Yıllar Yerli Yabancı 2002 243000 22000 2003 270000 19000 2004 264000 20000 2005 289000 29000 2006 265000 22000 2007 316000 30000 2008 287000 37000 2009 290000 32000 2010 308742 45322 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 289000 316000 243000 270000 308742 265000 287000290000 264000 22000 19000 20000 29000 22000 30000 37000 32000 45322 Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010) G.5. Turizm Ekonomisi G.6. Turizm Çevre ĠliĢkisi 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-93 - YILLAR Yerli Yabancı Türkiye son yıllarda batı turizm pazarlarında yeni bir kitle turist çekim ülkesi olarak tanıtılmakta ve artan sayıda yabancı turist akımına sahip olmaktadır. Kitle turizminin baģladığı 1950 yılında uluslararası turizm hareketlerine katılan insan sayısı 25.281.000 iken, günümüzde bu rakam 340.000.000 kiģiye ulaģmıģtır. ġüphesizdir ki uluslararası turizmde gerek sayısal gerekse değer ölçüleri bakımından bu sürekli ve hızlı büyümeyi sağlayan temel öğe doğa dır. Çünkü turizmin en önemli kaynak kullanım alanı doğal varlıklardır. Nehirler, göller, denizler, üstün kaynak değerlerine sahip milli parklar, termal kaynaklar, ormanlar, savanlar ve vahalar, doğal peyzaj güzellikleri ve akarsular, Ģelaleler,

doğal vadiler, yaylalar, volkanlar, mağaralar, yeraltı gölleri ile doğal çevre hiç Ģüphesiz ki turizmin sürekliliği açısından da korunması gerekli bir potansiyeldir. Bizim dünya ülkelerine bakarak onların geç de olsa fark ettikleri hatalarını ülkemiz açısından değerlendirme ve önlem alabilme Ģansımız vardır. Batıda 150 yıllık bir periyotta oluģan geliģme süreci ülkemizde 30 yıllık bir dilime sığdırılmaya çalıģılmıģtır. %7 gibi büyük bir orana ulaģan hızlı kentleģmenin çevre üzerindeki etkileri verimli tarım topraklarının amaç dıģı kullanılmasından kaynaklanan tarımsal alan kaybı, hava kirliliği, doğanın aģırı kullanımı sonucu yeģil alanların tahrip edilmesi (büyük Ģehirlerimizde olduğu gibi), evsel atıkların deniz, göl ve nehirlerdeki canlı organizmalar üzerinde yarattığı olumsuz etkiler, gürültü sorununun ortaya çıkması gibi sorunlar çevre açısından durumun iyiye gitmeyip, sorun yumağının büyüdüğünün iģaretidir. EĢsiz tarihi ve kültürel mirası ile birlikte 50.000 höyüğü, 1.500 ü aģkın termal ve hidro mineral kaynağı, milyonlarca hektar ormanı, birçok ulusal parkı ve adalar ile birlikte 8.272 km kıyısı, 1.432 km doğal kumsalı ve 9.816 km 2 alanı kaplayan gölleri ile ülkemiz, doğal kaynaklarında azami Ģekilde korunması halinde, turizm cenneti olmak açısından çok Ģanslıdır. Ancak son yıllarda yer yer hatta yaygın olarak, kıyı Ģeridimizde her geçen gün betonlaģan etrafımızda bitki örtüsü azalan, yaban hayvanları yok olmaya baģlayan ya da yöreden uzaklaģan, suları kirlenen, kargaģalı gürültülü bir ortam oluģmaktadır. Turizm ve çevrenin olumlu iliģkisinin kurulması halinde turizm, ulusal parkların korunmasına, düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı iģlevsel kullanımlara yardımcı olabilir. BaĢarılı bir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir. Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. - 94 -

Harita G.1. Bolu Ġl GeliĢme Planı Turizm GeliĢme Alanları ( Harita: Fazıl Karaduman Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ) KAYNAKÇA 1.Bolu Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2.Bolu Ġl Yıllıkları 3.Bolu Turizm Envanterleri 4.Ġl GeliĢme Planı - 95 -