Koray TUAN 1 BAĞIMSIZ DENETİMDE ROTASYON UYGULAMASI: SİSTEMİN ARTILARI-EKSİLERİ ÜZERİNE TARTIŞMALAR

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 291-309 Koray TUAN 1 BAĞIMSIZ DENETİMDE ROTASYON UYGULAMASI: SİSTEMİN ARTILARI-EKSİLERİ ÜZERİNE TARTIŞMALAR Özet Bu yüzyıl başında yaşanan şirket skandalları bağımsız denetimin kalitesi ve denetçinin bağımsızlığı etrafında toplanan birçok soruyu gündeme getirmiştir. Skandalların sorumlusu olarak, kaybolan denetçi bağımsızlığı ve bununla ilişkili düşük denetim kalitesi gösterilirken, sermaye piyasasındaki finansal tablo kullanıcılarını koruyucu bir araç olarak gerek sorumlu ortak denetçi gerekse denetim firması düzeyinde zorunlu rotasyon uygulaması tavsiye edilmiştir. Bu çalışmanın amacı, Yeni Türk Ticaret Kanunu nda yer alan düzenlemeler ile Türkiye de, Avrupa Parlamentosu nda alınan son kararlar ile de Avrupa Birliği nde yeniden gündeme gelen zorunlu rotasyon uygulamasını ulusal ve uluslararası düzenlemeler çerçevesinde incelemek; mevcut literatürdeki tartışmaları artı ve eksi yönleriyle değerlendirmektir. Konuyla ilgili tartışmalar ve araştırma bulguları, rotasyon uygulamasının denetçi bağımsızlığını güçlendirdiğini, hem denetim firmaları hem de denetlenen işletmeler için denetim maliyetlerini artırdığını açıkça göstermekte, fakat denetimin kalitesine ve rekabete olan etkilerini net bir şekilde ortaya koyamamaktadır. Ayrıca çalışmada, birikmiş denetim bilgisinin kaybolmaması için denetçi ile denetim komitesi arasında mutlaka koordinasyon ve işbirliğinin kurulması tavsiye edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Denetim, Bağımsız Denetçi, Rotasyon. THE IMPLEMENTATION OF ROTATION IN EXTERNAL AUDITING: DEBATES OVER PROS AND CONS OF THE SYSTEM Abstract Corporate scandals in the last era led researchers to question the quality of audit and auditor s independence. As a result, low audit quality and the lack of auditor independence have been suggested as the main underlying reasons. As a potential remedy, mandatory rotation, either at audit partner level or audit firm level, has been proposed in order to protect the users of audited financial statements in financial markets. The aim of this study is to investigate the issue of mandatory 1 Dr., Çukurova Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Muhasebe ABD., ktuan@cu.edu.tr

Koray Tuan 292 1. GİRİŞ rotation within the framework of national and international regulations, in light of the New Turkish Commercial Code in Turkey and the decisions of the European Parliament in the European Union, as well as to review the pros and cons associated with mandatory rotation in the literature. The findings of prior research suggest that mandatory rotation strengthens the independence of the auditor. However, it also increases audit costs for both audit firms and audited companies. Yet, prior research does not provide evidence in support of the argument that mandatory rotation increases audit quality and has effects on competition. This study recommends that a sound coordination and cooperation between the auditor and the audit committee should be established in order to prevent the loss of accumulated audit knowledge and experience. Key Words: Auditing, Independent Auditor, Rotation. Bağımsız denetimin temel fonksiyonu, finansal tabloların işletmenin finansal durumunu ve faaliyet sonuçlarını tüm önemli yönleriyle gerçeğe uygun ve doğru bir biçimde gösterip göstermediği konusunda görüş bildirmek ve kamunun aydınlatılmasında bir güven mekanizması olmaktır (Salleh ve Jasmani, 2014: 40). Ancak başta Enron, WorldCom ve Parmalat olayları olmak üzere dünyada yaşanan büyük çaplı birçok şirket yolsuzlukları ve hileli finansal raporlamalar bağımsız denetim mesleğine olan güveni büyük ölçüde azaltmıştır (Chi, 2011: 265). Bu güven kaybının asıl sebebinin denetim mesleğinin temel dayanağı olarak gösterilen denetçi bağımsızlığının zedelenmesi olduğu ileri sürülmüştür. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) ülkeleri başta olmak üzere diğer birçok ülkede, denetimde bağımsızlığın ve etkinliğin tesis edilerek, finansal piyasalara ve halka açık şirketlere olan güveninin yeniden kazanılması amacıyla bir takım düzenlemeler hayata geçirilmiştir. Bunların içerisinde dikkat çeken önemli düzenlemelerden biri de kanun koyucular, mesleki kuruluşlar, uygulayıcılar ve akademisyenler tarafından denetçi ile işletme yönetimi arasındaki yakın ilişkileri azaltarak, denetçinin bağımsızlığını güçlendireceği ve dolayısıyla denetimin kalitesini artıracağı iddia edilen sorumlu ortak denetçi veya denetim firması rotasyonu uygulamasıdır. Global çapta yapılan bu düzenlemelerin Türkiye üzerindeki etkisi ise önce Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) ile Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) düzenlemelerinde, daha sonra da Yeni Türk Ticaret Kanunu (YTTK) ndaki bağımsız denetim düzenlemelerinde kendisini göstermiştir. Bu çalışmanın amacı, denetçi bağımsızlığını güçlendirerek bağımsız denetim kalitesini artırması beklenen zorunlu rotasyon uygulamasını ulusal ve uluslararası düzenlemeler çerçevesinde incelemek ve var olan literatürde konuyla ilgili tartışmaları artı ve eksileriyle birlikte değerlendirmektir. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde önce zorunlu rotasyon uygulaması ile ilgili ulusal ve uluslararası yasal düzenlemelere yer verilmiştir. Daha sonra literatürdeki tartışmalar denetçi bağımsızlığı, denetim kalitesi, denetim maliyeti ve denetim firmaları arası rekabet açısından ele alınarak incelenmiş ve sonuç bölümünde genel bir değerlendirme yapılmıştır. 2. Zorunlu Rotasyon Uygulaması ile İlgili Yasal Düzenlemeler Bu yüzyılın başında yaşanan şirket skandallarıyla ilgili inceleme ve araştırmalar neticesinde tespit edilen denetçi bağımsızlığına yönelik aykırılıklar ulusal ve uluslararası

293 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar niteliklerde yeni düzenlemeler yapılmasını gerekli kılmıştır. Literatürde denetimde bağımsızlık, denetçinin dürüst ve tarafsız bir bakış açısıyla denetim kanıtlarını toplamasını, kanıtları ve sonuçları değerlendirmesini ve denetim raporunda görüşünü belirtirken başkalarının doğrudan veya dolaylı çıkarlarının etkisi altında kalmamasını ifade etmekte (Seri X, No 22 sayılı Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Standartları Hakkında Tebliğ) ve bu konuya ilişkin iki hususa dikkat çekilmektedir (APES 110: Code of Ethics for Professional Accountants): Bunlardan ilki, denetçi mesleki şüphecilik ve tarafsızlıkla bir bütünlük içerisinde hareket ederek mesleki yargısından ödün verecek davranışlardan uzak durmalıdır, yani gerçekte bağımsız olmalıdır. Bir diğeri ise, denetçinin objektif olarak faaliyet gösterdiğine ilişkin üçüncü kişilerin şüphe duymaması, yani görünüşte bağımsız olmasıdır. Bu yüzden, söz konusu iki kavramın varlığı denetçi bağımsızlığı için büyük önem arz etmektedir. Gerçekte ve görünürdeki denetçi bağımsızlığının birlikte tesis edilmesine yardımcı olması ve bu sayede denetimde etkinliğin ve kalitenin artırılması için güvenilir bir çözüm olduğu düşünülen zorunlu rotasyon uygulama sistemine ilişkin gerek uluslararası gerekse ulusal niteliklerde yeni yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu sistem sadece sorumlu ortak denetçi için geçerli olabileceği gibi denetim firması için de geçerli olabilmektedir. Yapılan söz konusu düzenlemelerle ilgili olarak Avrupa Parlamentosu nda olduğu gibi Türkiye de de tekrar tartışılmaya başlanan bu sistem üzerinde kanun koyucular, akademisyenler ve uygulayıcılar tarafından çeşitli bakış açılarıyla yapılan değerlendirilmeler uzun süreden beri devam etmektedir. Ancak, literatürde sistemin artıları/eksileri dikkate alınarak rotasyon uygulamasının sorumlu ortak düzeyinde mi, yoksa denetim firması düzeyinde mi yapılması gerektiği konusunda fikir birliğinin sağlanamamış olduğu görülmektedir. Bağımsız denetimin son zamanlarda tartışılan en sıcak konularından biri olan rotasyon uygulaması, işletmelere periyodik zamanlarda bağımsız denetçilerini değiştirme zorunluluğu getiren bir sistem olup (Jackson vd., 2008: 421), ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Nitekim bazı ülkeler (İtalya, Güney Kore, Brezilya, Pakistan ve Portekiz) zorunlu denetim firması rotasyonunu tüm halka açık şirketler için getirirken, diğer bazı ülkeler (Polonya, Sırbistan, Singapur ve Slovenya) rotasyonu bankacılık ve sigortacılık gibi finansal sektörde faaliyet gösteren şirketlerle sınırlı tutmuşlardır. Kanada, İspanya, Yunanistan, Letonya ve Çek Cumhuriyeti gibi birçok ülke ise denetim firması rotasyonu uygulamasını terk etmişlerdir (Ewelt-Knauer vd., 2012). Diğer bazı ülkeler de, (Amerika, İngiltere, Almanya, Avustralya, Arjantin, Meksika, Yeni Zelanda, Rusya, Fransa, Danimarka, Norveç, Tayvan ve Hollanda ve Çin) denetim firması rotasyonu yerine ortak denetçi rotasyonunu benimsemişlerdir (Lennox vd., 2014: 1775). Çalışmanın bir sonraki kısmında, zorunlu rotasyon uygulamasıyla ilgili olarak önce Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) nde yapılan düzenlemelere, daha sonra Türkiye de yapılan düzenlemelere ana hatları itibariyle kısaca değinilmiştir. 2.1. ABD ve AB de Yapılan Düzenlemeler Etkin bir kurumsal yönetim anlayışıyla finansal raporların iyileştirilmesini ve sermaye piyasasına duyulan güvenin yeniden inşa edilmesini amaçlayan Halka Açık Şirketler Muhasebe Reformu ve Yatırımcıyı Koruma Yasası veya bilinen adıyla Sarbanes-Oxley Yasası (SOX), ABD de 30 Temmuz 2002 de yürürlüğe girmiştir. Yasa, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren denetçi ve işletme yönetimi arasındaki ilişkiyi tamamen değiştirmiştir. Yasa nın Denetçi

Koray Tuan 294 Bağımsızlığı başlığını taşıyan ikinci bölümünün 203. maddesi, bağımsız denetim firmalarında sorumlu ortak baş denetçilerin aynı müşterinin denetimi için beş yıl süren bir dönem sonrasında değiştirilmesini ve en az iki yıl işletmenin denetimine katılmamasını zorunlu kılınmıştır. Yasa da denetim firması ifadesi yer almadığından düzenleme sadece sorumlu denetim ortak rotasyonu ile sınırlandırılmıştır. ABD de yaşanan bu gelişmelere paralel olarak AB de de benzer düzenlemelere gidilmiş ve ilk olarak bağımsız denetime ilişkin 8. Direktif (Yönerge) 2006 yılında güncellenmiştir. Yönerge de denetçi rotasyonuna ilişkin olarak; üye ülkelerden, yasal denetimin yürütülmesinden sorumlu baş denetim ortağı hakkında atandığı tarihten itibaren en fazla yedi yıllık süre içinde rotasyon uygulanması ve en az iki yıllık bir süreden sonra denetlenen işletmenin denetimine tekrar katılabilmesine izin verilmesi yönünde düzenleme yapmaları istenmiştir.(2006/43/ec Sayılı Yönerge, md.42/2). Ayrıca yönerge, bir alternatif olarak, denetim firmasının değiştirilmesinin şart koşulabileceğini üye ülkelerin inisiyatifine bırakmıştır. Denetçinin bağımsızlığını daha da güçlendirmek için yapılan son bir reformla, 03.04.2014 tarihinde Avrupa Parlamentosu nda onaylanan Denetim Yönergeleri ve Direktifleri başlıklı yeni bir düzenleme hayata geçirilmiştir. Bu düzenleme, AB içerisindeki tüm halka açık şirketlere denetim firmalarını 10 yıllık süre sonunda en az 4 yıl için rotasyona tabii tutmaları zorunluluğunu getirmiştir. Eğer şirket denetim hizmeti için halka açık bir ihaleye çıkmış ise bu süre 20 yıla uzamakta; başka bir denetim firması ile ortak denetim gerçekleştiriliyorsa ise bu süre 24 yıla kadar uzatılmaktadır. (EU Regulation No. 537/2014). 2.2. Türkiye de Yapılan Düzenlemeler Uluslararası arenada bağımsız denetimde rotasyon uygulamalarıyla ilgili düzenlemelerin etkileri Türkiye de de kendisini göstermiş ve halen de göstermektedir. Önceleri, bağımsız denetim kuruluşlarının faaliyetleri kendi yetki alanları giren kurum ve kurullar tarafından düzenlenmekteydi. İlk olarak BDDK, 2002 yılında, SPK da 2003 yılında bağımsız denetimde rotasyon uygulamalarını o dönemde yaşanan koşullar çerçevesinde yeniden değerlendirmişlerdir. Yapılan düzenlemelerle 2010 yılından itibaren uygulanmak üzere bağımsız denetim kuruluşu rotasyonunu zorunlu hale getirmişlerdir. BDDK rotasyon süresini en az üç en fazla sekiz yıl olarak belirlerken (Bankalarda Bağımsız Denetim Gerçekleştirecek Kuruluşların Yetkilendirilmesi ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik), SPK yedi yıl (Seri X, No 22 sayılı Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Standartları Hakkında Tebliğ) olarak belirlemiştir. Daha sonra Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) ve Hazine Müsteşarlığı gibi benzer düzenleyici otoriteler de kendi alanlarında SPK ve BDDK uygulamalarına paralel düzenlemelere gitmişlerdir (TÜSİAD, 2009). Ancak, Türkiye de çok sayıda yetkili kurum ve kurulun bulunması farklı düzenlemelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bağımsız denetim başta olmak üzere birçok alanda devrim niteliğinde düzenlemeler yapan 6102 sayılı TTK ve 660 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile sermaye şirketlerinin denetimine ilişkin hükümler tamamen değişmiştir. Bağımsız denetim alanında mevcut olan parçalı yapının ortadan kaldırılarak uygulama birliğinin gerçekleştirilmesi ve denetimde gerekli güven ve kalitenin artırılması amacıyla Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (KGK) kurulmuştur (Karasu, 2014: 89). Yapılan bu yeni düzenlemeyle birlikte SPK, BDDK, EPDK ve Hazine Müsteşarlığı nın bağımsız denetime ilişkin görev ve yetkileri tamamen sona erdirilmiş, söz konusu görev ve yetkiler KGK ya devredilmiştir.

295 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar YTTK ve KGK bağımsız denetim şirketlerinin ve bağımsız denetçilerin etik ilkeler uyarınca rotasyona tabi tutulmalarına ilişkin bir dizi düzenleme yapmıştır. Bu düzenlemelere göre on yıl içinde bir şirket için toplam yedi yıl denetçi olarak seçilen bir denetçi aradan üç yıl geçmedikçe aynı şirket için yeniden denetçi olarak seçilemeyecektir. KGK gerektiğinde bu süreleri kısaltmaya yetkili kılınmıştır. Son olarak, tüm bu düzenlemelere açıklık getirilmesi amacıyla KGK 09.10.2014 tarihinde resmi web sitesinde rotasyon sürelerinin hesaplanmasına ilişkin bir duyuru yayımlamıştır. Bu duyuruda; 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu nun (TTK) rotasyona ilişkin hükümleriyle ilgili olarak aşağıdaki açıklamaların yapılmasına ihtiyaç duyulduğu bildirilmiştir: (1) Denetimde rotasyona ilişkin düzenlemeler TTK nın 400 üncü maddesiyle hüküm altına alınmıştır. Kanunun denetime ilişkin hükümleri 01.01.2013 tarihinde yürürlüğe girdiğinden, bu tarihten önce çeşitli kurumlar tarafından yapılmış olan ve halen yürürlükte bulunan idari düzenlemeler bu tarihten itibaren geçerliliğini yitirmiştir. (2) Madde 400 hükmüne göre rotasyon sürelerinin hesaplanması on yıllık dönemler itibarıyla yapılacak, her yıl için geriye dönük son on yıllık döneme bakılacak, toplam yedi yıl aynı işletmenin denetiminin üstlenilmiş olması durumunda denetime üç yıl ara verilecektir. (3) TTK nın Geçici 6 ncı maddesi uyarınca, bağlı bulundukları mevzuata göre denetime tabi şirketlerce seçilmiş bulunan bağımsız denetim kuruluşlarının 01.01.2013 tarihinden önce denetimde geçen süreleri de rotasyon sürelerinin hesaplanmasında dikkate alınacaktır denilmiştir. 3. Zorunlu Rotasyon Uygulamasına Yönelik Tartışmalar Yukarıda da vurgulandığı gibi, bu yüzyılın başında küresel çapta yaşanmış olan birçok şirket skandalları bağımsız denetimin kalitesini ve denetçinin bağımsızlığını sorgulanabilir bir duruma getirmiştir. Skandalların sorumlusu olarak, kaybolan denetçi bağımsızlığı ve bununla ilişkili düşük denetim kalitesi gösterilmiş ve çözüm yolu olarak da bağımsız denetim yaptırmakla yükümlü şirketler için bağımsız denetçilerini periyodik olarak değiştirme zorunluluğu getiren rotasyon sistemi tavsiye edilmiştir. Bağımsız denetimin oldukça yoğun bir şekilde tartışılan konularından olan zorunlu rotasyon sistemi hakkında literatürde birçok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmaların bir kısmı uygulamanın olumlu etkilerini tespit ederken diğer bir kısmı ise sistemin olumsuz etkilerini ortaya koymuşlardır. Çalışmanın bu kısmında, var olan literatürde farklı açılardan ele alınan denetimde zorunlu rotasyon uygulamasına destek verenlerin ve karşı çıkanların görüşleri denetçi bağımsızlığı, denetim kalitesi, denetim maliyeti ve rekabet başlıkları altında değerlendirilmiştir. 3.1. Denetçi Bağımsızlığı Denetçi bağımsızlığı, denetçinin tespit edilen usulsüzlükleri raporlamadaki istekliliği (Arrunada ve Paz-Ares, 1997) ya da müşteri işletme baskısına karşı koyabilme ve kararlarında objektif kalabilme kabiliyeti (Coyle, 2010: 7) olarak tanımlanabilir. Bu tanımlamalara paralel olarak, işletmenin mali durumu hakkında denetçinin sunmuş olduğu raporların güvenilirliğinin finansal tablo kullanıcıları tarafından değerlendirilmesinde, denetçi bağımsızlığının oldukça önemli bir rol oynadığı söylenebilir.

Koray Tuan 296 Zorunlu denetim firması rotasyonuna destek verenlerin ilk argümanı, rotasyon uygulamasının denetçi bağımsızlığı üzerindeki olumlu etkisidir. Bu sava göre, denetim firmasının hizmet süresinin uzun olması 2 denetçi ile müşteri işletme arasında objektifliği ve bağımsızlığı zedeleyebilecek bir bağ oluşmasına neden olmaktadır (DeAngelo, 1981a; Dopuch vd., 2001). Bu durum, bir yandan denetçinin işletme yönetiminin hazırladığı raporlara olan güvenini artırırken, diğer yandan denetim prosedürlerini verimsizleştirerek denetim hatalarına sebebiyet vermektedir (Casterella ve Johnston, 2013: 109). Aslında bu argümanın temelinde denetçinin müşteri işletmeyle olan yakın ilişkisi ve müşteriyi memnun etme arzusu yatmaktadır. Diğer bir anlatımla, denetçi ile işletme arasında kurulan uzun süreli ilişkiler, gerçekte bağımsızlık kavramı üzerinde negatif bir etki yaratmaktadır. Çünkü denetim faaliyetinin doğası, denetçinin müşteri işletmeyle direkt iletişimler kurmasını gerektirmektedir. Kurulan bu iletişimin uzun süreli olması denetçinin profesyonel bakış açısının kaybolmasına; ilişkisini uzun yıllar sürdürebilmek için tespit edilen küçük yanlışlıkları görmezden gelmesine ve işletme yönetiminin baskılarına boyun eğmesine neden olmaktadır. Bu bakımdan genel kanı, verilen denetim hizmetinin ilk yıllarında denetçilerin denetim prosedürlerine ve detaylara daha çok ilgi gösterdiği yönündedir (Salleh ve Jasmini, 2014: 41). Bu argümana destek verenlerin diğer bir kısmı ise, zorunlu rotasyonun sermaye piyasalarında oluşturacağı pozitif etkiye dikkat çekmektedir. Yani rotasyon uygulamasının finansal tablo kullanıcılarının gözündeki denetçi bağımsızlığı algısını artırdığı ve bu sayede finansal tablolara ve sermaye piyasasına duyulan güven duygusunu güçlendirdiğidir (Catanach ve Walker, 1999). Bu, kısaca zorunlu rotasyonun denetçinin görünürde bağımsızlığını güçlendireceği beklentisidir. Literatürde bu argümanı destekler nitelikte birçok akademik çalışmaya rastlamak mümkündür. Bir kısım çalışmada (Cameran vd., 2005; Moody vd., 2006; Ebimobowei ve Keretu, 2011; Hatfield vd., 2011) zorunlu denetim firması rotasyonunun sermaye piyasasında denetçi bağımsızlığı algısını güçlendirdiği yönünde veriler sunulmuştur. Diğer bir kısım çalışmada ise, (Johnson vd., 2002; Myers vd., 2003; Carey ve Simnett, 2006; Mohammed ve Habib, 2013) denetçinin hizmet süresinin uzun olmasının denetçinin gerçekte ve görünürde bağımsızlığı üzerindeki negatif etkisi ortaya konulmuştur. Örneğin, Dopuch ve diğerleri (2001) araştırmalarında rotasyon uygulamasının denetçinin müşteri işletme yönetimi lehine rapor hazırlama isteğini azalttığını tespit ederken; DeAngelo (1981a) çalışmasında denetçinin uzun süreli ilişkiden ötürü müşteri işletmeyle yakınlık kurmasının, daha az şüpheci ve bağımsız davranmasına sebep olduğunu belirtmiştir. Aynı şekilde, Gray ve Manson (2008) yaptıkları çalışmada denetçinin hizmet süresinin artmasının, denetçi ile işletme yönetimi arasında yakınlaşmaya yol açtığını; bunun da denetçi bağımsızlığına negatif etki yaptığını destekleyen nitelikte veriler elde etmişlerdir. Araştırmada, ayrıca, rotasyonun denetçinin rutin olarak yapılan çalışmalar sonucu oluşan umursamazlığının önüne geçtiğini ve yenilikçi bir denetimi teşvik ettiğini belirterek, artılarını ortaya koymuşlardır. Zorunlu denetim firması rotasyonunun denetçi bağımsızlığına etkisini araştıran bazı çalışma sonuçları aşağıdaki Tablo 1 de gösterilmiştir. 2 St. Pierre ve Anderson, 1984; Stice, 1991; Johnson vd., 2002; GAO, 2003; Carcello ve Nagy, 2004 tarafından yapılan araştırmalarda, bir işletmenin mali tabloları 2-3 yıl aynı denetçi tarafından denetlemiş ise hizmet süresinin kısa olduğu, mali tablolar 9 veya daha fazla yıl aynı denetçi tarafından denetlenmiş ise hizmet süresinin uzun olduğu ifade edilmiştir.

297 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar Tablo 1. Zorunlu Denetim Firması Rotasyonunun Denetçi Bağımsızlığına Etkisini Araştıran Bazı Çalışmalar Yazar/Yayın Yılı DeAngelo, 1981a O Leary ve Radich, 1996 Dopuch vd., 2001 Geiger ve Raghunandan, 2002 Gietzmann ve Sen, 2002 Cameran vd., 2005 Moody vd., 2006 Gates vd., 2007 Coyle, 2010 Kwon vd., 2010 Ebimobowei ve Keretu, 2011 Hatfield vd., 2011 Mohammed ve Habib, 2013 Said ve Khasharmeh, 2014 Araştırma Sonucu Denetçinin hizmet süresinin uzun olması denetçi bağımsızlığını zedeleyecek ilişkilere yol açar. Zorunlu rotasyon uygulaması algılanan denetçi bağımsızlığını güçlendirici bir rol oynar. Denetim firması rotasyonunun varlığı denetçi bağımsızlığını güçlendirir. Denetçinin hizmet süresinin uzun olması denetçi bağımsızlığını zedeleyecek ilişkilere yol açar. Zorunlu denetim firması rotasyonunun denetçi bağımsızlığına pozitif etkisi maliyetlerini aşar. Zorunlu denetim firması rotasyonu denetçinin bağımsızlığını artırır. Zorunlu denetim firması rotasyonu denetim ortağı rotasyonuna göre denetçi bağımsızlığı algısını artırır. Denetim firması rotasyonu bireyin finansal tablolara olan güvenini artırır. Denetim firması rotasyonu denetçi bağımsızlığı algısını güçlendiren, fakat denetim firması ve işletme yönetimi için zaman alan maliyetli bir sistemdir. Zorunlu denetim firması rotasyonu denetçi bağımsızlığını pozitif yönde etkiler. Zorunlu denetim firması rotasyonu denetçi bağımsızlığını pozitif yönde etkiler. Zorunlu denetim firması rotasyonu işletme yönetimi baskısını ortadan kaldırır Denetçinin bağımsızlığını sürdürebilmesi için denetim firması rotasyonu tavsiye edilir. Zorunlu denetim firması rotasyonu denetçi bağımsızlığını koruyucu bir uygulamadır. 3.2. Denetim Kalitesi Denetim kalitesi, denetçinin finansal tablolarda önemli bir yanlışlık tespit edebilme yeteneği ve denetim bulgularına dayanarak uygun denetim raporu yayınlama isteği ile ilgili olup (DeAngelo, 1981b: 186), literatürde rotasyon uygulamasının faydasını değerlendirmede önemli bir gösterge olarak kullanılmaktadır (Khasharmeh ve Said, 2014: 429). Denetimin kalitesinin artması, denetim kalitesinin iki önemli bileşeni olan, denetçinin işletme yönetimi tarafından hazırlanan finansal tablolardaki önemli yanılışlıkları tespit edebilmesine (denetçinin yetkinliğine) ve bunları raporlayabilmesine (denetçinin bağımsızlığına) bağlıdır (Mohamed ve Habib, 2013: 116). Ancak, denetim firmalarının rotasyona tabi tutulmasının denetim kalitesini artıracağı yönünde literatürde henüz ortak bir kanı bulunmamaktadır. Denetçinin hizmet süresinin denetim kalitesine olan etkisi rotasyon uygulaması tartışmalarının merkezinde yer almaya devam etmektedir (Jenkins ve Velury, 2008: 117).

Koray Tuan 298 Zorunlu denetçi rotasyonuna destek verenler, rotasyon uygulamasının denetim kalitesini yükselttiğini düşünmektedir (Carcello ve Nagy, 2004; Firth vd., 2012; Harris ve Whisenant, 2012; Daugherty vd., 2013). Bu düşünceyi benimseyenler aslında denetim kalitesini yukarıda tartışılan denetçi bağımsızlığı ile ilişkilendirmektedirler. Bu sava göre, bağımsızlığı artıkça denetçi denetimi daha objektif bir gözle ve daha profesyonel bir şekilde gerçekleştirebilmektedir (Jackson vd., 2008: 421). Ayrıca, rotasyon uygulaması denetçiye müşteri işletmenin muhasebe ve raporlama sistemini değerlendirmede sağladığı yeni bakış açısı sayesinde hataları azaltmak suretiyle denetimin kalitesini artırmaktadır (Firth vd., 2012: 110). Diğer taraftan zorunlu rotasyon uygulamasının denetimin kalitesine negatif yönde etkisinin olduğunu ileri sürenler de mevcuttur. Bu sava göre rotasyon uygulamasının ilk yıllarında gerçekleştirilen denetimlerin kalitesinin düşük olmaktadır (Arel vd., 2005). Bu düşünceyi benimseyenler denetim kalitesini denetçinin bilgi birikimi ile ilişkilendirmektedirler. Çünkü denetçi, müşteri işletmeye ilişkin spesifik bilgi ve tecrübeye erişebilmek için zamana ihtiyaç duymaktadır (Arrunada ve Paz-Ares, 1997). Zorunlu rotasyon uygulaması denetçinin yıllar boyunca kazandığı müşteri işletmeye ait bilgi birikiminin kaybına neden olmak suretiyle ilk yıllarında yapılan denetimlerin kalitesini düşürmektedir (Geiger ve Raghunandan, 2002). Bu argümana destek verenler, denetçinin hizmet süresinin artmasının müşteri işletme için daha etkin bir denetim planlaması yapılmasını mümkün kıldığına, denetim hatalarını azalttığına ve bu sayede denetimin kalitesini artırdığına inanmaktadırlar. Literatürde zorunlu denetim firması rotasyonunun denetim kalitesine olan etkisini doğrudan inceleyen çalışmalar da mevcuttur. Bunların bir kısmında (Nagy, 2005; Jeong vd., 2005; Cahan ve Zhang, 2006; Jennings vd., 2006; Krishnan, 2007; Kim ve Yi, 2009) zorunlu denetim firması rotasyonunun finansal raporlama kalitesi algısını ve/veya denetim kalitesi algısını artırdığı yönünde pozitif ilişkiler tespit edilmiştir. Diğer bir kısım çalışmada (Blouin vd., 2007; Krishnan vd., 2007; Kaplan ve Mauldin, 2008; Wang ve Tuttle, 2009) denetim firması rotasyonun finansal raporlama kalitesi ve/veya denetim kalitesi üzerindeki negatif etkisi ortaya konulmuştur. Diğer bir kısım çalışmada (Ruiz-Barbadillo vd., 2009; Fitriany vd., 2009) zorunlu denetim firması rotasyonunun denetim kalitesini artırdığını destekleyen herhangi bir sonuca ulaşılmamıştır. Bazı çalışmalarda ise denetim kalitesini ölçebilmek için farklı kavramlar kullanılmıştır. Örneğin, denetçinin hizmet süresi ile denetim kalitesi (Vanstraelen, 2000; Geiger ve Raghunandan, 2002; Knechel ve Vanstraelen, 2007; Jackson vd., 2008), denetçi görüşleriyle ilişkilendirerek ölçülürken, bazı çalışmalarda (Johnson vd., 2002; Myers vd., 2003; Chen vd., 2008; Jackson vd., 2008; Davis vd.,2009; Gul vd., 2009) denetim kalitesi kazanç yönetimi ile ilişkilendirerek ölçülmüştür. Aşağıda zorunlu denetim firması rotasyonunun finansal raporlama kalitesi (FRK) ve/veya denetim kalitesi (DK) algısına olan etkisini araştıran çalışma sonuçları Tablo 2 de gösterilmiştir.

299 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar Tablo 2. Zorunlu Denetim Firması Rotasyonunun FRK ve/veya DK Üzerine Etkisiyle İlgili Bazı Araştırmaların Sonuçları Yazar/Yayın Yılı Dopuch vd., 2001 Imhoff, 2003 Nagy, 2005 Jeong vd., 2005 Cahan ve Zhang, 2006 Jennings vd., 2006 Krishnan, 2007 Kealey vd., 2007 Kim ve Yi, 2009 Wang ve Tuttle, 2009 Li, 2010 Khasharmeh ve Said, 2014 Ruiz-Barbadillo vd., 2009 Kwon vd., 2010 George, 2004 Ghosh ve Moon, 2005 Blouin vd., 2007 Araştırma Bulgusu Zorunlu Denetim Firması Rotasyonunun Finansal Raporlama Kalitesi ve/veya Denetim Kalitesi Üzerine Etkisi Olumlu Zorunlu Denetim Firması Rotasyonunun Finansal Raporlama Kalitesi ve/veya Denetim Kalitesi Üzerine Etkisi Yok Zorunlu Denetim Firması Rotasyonuna Destek? Evet Hayır Krishnan vd., 2007 Stanley ve DeZoort, 2007 Kaplan ve Mauldin, 2008 Jenkins ve Velury, 2008 Davis vd., 2009 Zorunlu Denetim Firması Rotasyonunun Finansal Raporlama Kalitesi ve/veya Denetim Kalitesi Üzerine Etkisi Olumsuz Hayır Ayrıca, literatürde finansal raporlama ve denetim kalitelerini denetçinin hizmet süresi ile ölçen çalışmalar da bulunmaktadır. Bunların bir kısmı (Deis ve Giroux, 1992; O Keefe vd., 1994; Raghunandan vd., 1994; Catanach ve Walker, 1999; Vanstraelen, 2000; George, 2004; Kealey vd., 2007; Dao vd., 2008) denetçinin hizmet süresi uzadıkça finansal raporlama ve denetim kalitelerinde düşmekte olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Diğer bazı çalışmalarda (Geiger ve Raghunandan, 2002; Johnson vd., 2002; Imhoff, 2003; Myers vd., 2003; Carcello ve Nagy, 2004; Mansi vd., 2004; Ghosh ve Moon, 2005, Cameran vd., 2014) karşıt bir sonuç olarak

Koray Tuan 300 finansal raporlama ve denetim kalitelerinde artma olduğu belirlenmiş ve bu durum denetçinin hizmet süresinin uzun olması ile açıklanmıştır. Aşağıda, denetçinin hizmet süresinin finansal raporlama ve denetim kaliteleri üzerindeki etkilerini araştıran bazı çalışmaların sonuçları Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Denetçinin Hizmet Süresinin FRK ve/veya DK Üzerine Etkisini Araştıran Bazı Çalışmalardan Elde Edilen Sonuçlar Yazar/Yayın Yılı Myers vd., 2003 Mansi vd., 2004 Defond ve Francis, 2005 Ghosh ve Moon, 2005 Stefaniak vd., 2009 Shafie vd., 2009 Harris ve Whisenant, 2012 Cameran vd., 2014 Araştırma Bulgusu Denetçinin Hizmet Süresi Uzadıkça Finansal Raporlama Kalitesi ve /veya Denetim Kalitesi Artar Deis ve Giroux, 1992 Raghunandan vd., 1994 O Keefe vd., 1994 Catanach ve Walker, 1999 Vanstraelen, 2000 Carey ve Simnett, 2006 Kealey vd., 2007 Dao vd., 2008 Davis vd., 2009 Lennox vd., 2014 Denetçinin Hizmet Süresi Uzadıkça Finansal Raporlama Kalitesi ve /veya Denetim Kalitesi Azalır Johnson vd., 2002 Geiger ve Raghunandan, 2002 Myers vd., 2003 Cercello ve Nagy, 2004 Ghosh ve Moon, 2005 Stanley ve DeZoort, 2007 Manry vd., 2008 Chen vd., 2008 Fitriany vd., 2009 Denetçinin Hizmet Süresinin İlk Yıllarında Denetim Hataları Fazla, FRK ve/veya DK Düşük Olur

301 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar 3.3. Denetim Maliyeti Zorunlu denetim firması rotasyonuna karşı çıkanların en önemli argümanlarından birisi de hem denetim firması hem de müşteri işletme için artan maliyetlerdir (Copeland, 2002; Kwon vd., 2010). Bu savı destekleyenler, denetim firmaları için başlangıç maliyetlerinin yüksek olacağını düşünmektedirler (Chen vd., 2008; Davis vd., 2009). Çünkü denetçiler, denetim anlaşmasının ilk yıllarında müşteri işletmenin muhasebe sistemini tanımak, yürütülen faaliyetler hakkında yeterli bilgi düzeyine ulaşabilmek ve iç kontrol sistemini incelemek gibi denetim faaliyeti için oldukça önem arz eden konularda ek maliyetlere katlanmak zorunda kalmaktadırlar. Ayrıca, müşteri işletme hakkında elde edilen bilgi birikimini yeni denetçilere aktarma olanağının olmamasından dolayı verimsiz denetim uygulamaları da maliyetleri artırmaktadır (Arrunada ve Paz-Ares, 1997). Zorunlu rotasyon uygulamasına bu çerçeveden bakıldığında yeni denetçilerin müşteri işletmeye aşina olmaları için harcadıkları zamandan dolayı zorunlu denetim firması rotasyonunun gerek denetim firmaları gerekse müşteri işletmeler için sorumlu ortak denetçi rotasyonuna kıyasla daha maliyetli olduğu görülmektedir. (Chen vd., 2008: 440). Buna rağmen, zorunlu rotasyon uygulamasına destek verenler rotasyonun sermaye piyasasında oluşturacağı olumlu algıya bağlı olarak yaratacağı faydaların katlanılan her türlü maliyete değeceğini düşünmektedirler (Said ve Khasharmeh, 2014: 121). Literatürde yer alan çalışmalardan bazıları (Arrunada ve Paz-Ares, 1997; Copeland, 2002) zorunlu denetim firması rotasyonunun yol açtığı toplam denetim maliyetlerindeki artışların denetim firmaları tarafından tespit edilerek müşteri işletmeye yansıtıldığını ortaya koymuşlardır. Yapılan diğer bir çalışma (Imhoff, 2003) denetim anlaşmasının ilk yıllarında artan denetim maliyetlerinin işletme hissedarlarına devredildiğini göstermiştir. Ramsay (2001) yaptığı çalışmada ise denetçi ile işletme yönetimi arasında süregelen ilişkilere bağlı olarak kazanılan tecrübenin zorunlu rotasyon sonrasında kaybolduğu ve bu durumun beklenen maliyetleri artırdığı yönünde veriler elde etmiştir. Benzer bir sonuç da GAO (General Accounting Office) nun 2003 yılında yapmış olduğu çalışma da, denetim firması rotasyonunun denetim anlaşmasının ilk yıllarında maliyetleri yaklaşık %20 oranında artığını göstermiştir. Kwon, Kim ve Simnett tarafından 2010 yılında yapılan daha güncel bir çalışmada ise, zorunlu rotasyonun denetim saat ve ücretlerini artırdığı, denetim kalitesini değiştirmediği hatta düşürdüğü tespit edilmiştir. 3.4. Rekabet Zorunlu rotasyon uygulaması üzerine yürütülen diğer bir tartışma, rotasyonun denetim hizmeti pazarında rekabet yaratıp yaratamayacağıdır. Bu argümanın temelinde ise dört büyükler olarak bilinen (PricewaterhouseCoopers, Deloitte Touche Tohmatsu, Ernst & Young ve KPMG) denetim firmalarının pazarda oluşturduğu oligopol yapı yer almaktadır. Rotasyon uygulamasına destek verenlerin argümanına göre, zorunlu denetim firması rotasyonunun küçük çapta faaliyet gösteren denetim firmalarına halka açık daha büyük şirketleri denetleyebilme imkanı sağlayarak dört büyüklerin pazarda oluşturduğu dominant yapıyı kırma şansı sağlayacaktır (Raiborn vd., 2006: 41). Bu argümana karşı çıkanların tamamen aksi yönde gelişen düşüncelerine göre, zorunlu rotasyon dört büyük denetim firmasının hakim olduğu mevcut dominant yapıyı daha da güçlendirerek ve pazardaki rekabeti azaltacaktır (Velte ve Freidank, 2013: 8). Bir yandan sermaye piyasasında büyük çapta faaliyet gösteren şirketlerin denetiminde gerekli olan uzmanlık ve tecrübeye sahip sınırlı sayıda denetim firmasının bulunması diğer yandan dört

Koray Tuan 302 büyüklerin piyasada sahip oldukları itibar nedeniyle mevcut pazar rekabetteki azalışa uygun olarak küçülecektir. Rotasyon uygulamasını destekleyen Healey ve Kim, 2003 yılında yaptıkları bir çalışmada zorunlu denetim firması rotasyonunun denetim firmaları için daha rekabetçi bir pazar oluşturduğunu ortaya koymuşlardır. Başka bir çalışmada da (Kwon vd., 2010), küçük denetim firmaları için rekabetin oluşturduğu pazara giriş bariyerlerini yıkmanın kolay olmayacağı, aksine zorunlu denetim firması rotasyonunun müşteri işletme yönetimlerini küçük denetim firmalarından büyük denetim firmalarına yönelteceği ileri sürülmüştür. 4. Sonuç ve Değerlendirme Bağımsız denetim, sermaye piyasalarında finansal tablo kullanıcılarına doğru ve güvenilir bilgi sağlamak için vazgeçilemez bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyaç denetim kalitesinin yükseltilmesi, denetçinin bağımsızlığı ve yetkinliğinin artırılması ile doğrudan ilişkilidir. Denetçinin bağımsızlığını ve yetkinliğini güçlendirdiği ve buna bağlı olarak da denetim kalitesini artırdığı iddia edilen zorunlu rotasyon uygulaması, dünyanın çeşitli bölgelerinde kabul gören bir sistemdir. Zorunlu rotasyon sistemi uygulamada, sorumlu ortak denetçi düzeyinde olabileceği gibi denetim firması düzeyinde de olabilmektedir. Akademisyenler, uygulayıcılar, kanun koyucular, meslek kurum ve kuruluşları tarafından sistemin oluşturacağı etkiler üzerinde yapılan tartışmalar uzunca bir süreden beri devam etmektedir. Ancak, Türkiye de ve Avrupa Birliği nde yapılan son düzenlemeler zorunlu rotasyon uygulamaları üzerindeki tartışmaları yeniden alevlendirmiştir. Literatürde zorunlu rotasyon uygulamasının olumlu veya olumsuz yöndeki karşıt iki etkisi denetçinin hizmet süresiyle bağlantılı olarak ortaya konulmaktadır. Zorunlu rotasyon sistemiyle ilgili araştırma bulguları, bir taraftan işletme yönetimi ve denetçi arasında denetçinin mesleki yargısını zedeleyebilecek nitelikteki olası ilişkileri engelleyerek denetçi bağımsızlığını güçlendirdiği yönünde veriler sunulmakta; diğer taraftan, müşteri işletmeye ait birikmiş spesifik bilgilerin kaybına yol açarak denetçinin finansal tablolardaki önemli hataları tespit edememesine ve buna bağlı olarak da denetim kalitesinin olumsuz yönde etkilenmesine neden olan veriler sunulmaktadır. Literatürde yer alan çalışmalara dayanarak sürdürülen tartışmalarda zorunlu rotasyon sistemini savunanların ve sistemi eleştirenlerin argümanları şu şekilde özetlenebilir: Zorunlu Rotasyon Uygulamasına Destek Verenlerin Argümanları: Denetim firması ile müşteri işletme çalışanları arasındaki dostluk ve samimiyetin gelişmesini azaltır. Diğer bir deyişle gerçekte bağımsızlığı güçlendirir. Müşteri işletme yönetiminin, kesin olmayan muhasebe tekniklerinin kullanması veya uygulamaya aykırı muhasebe işlemlerini kabul edilmesi için denetçilere uyguladığı baskıyı azaltır. Denetçinin bağımsız olduğuna dair kamu algısını (görünüşte bağımsızlığı) artırır. Denetim firmasının müşteri işletme yönetiminin kesin olmayan uygulamalarına karşı direnme potansiyelini artırır. Denetim firmalarının farklı sektörlerden müşterileri denetleyebilmek için mesleki uzmanlıklarını geliştirir ve hizmet arzını artırır.

303 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar Denetim ücretlerini düşürebilme olanağına sahip olan denetim firmaları arasındaki rekabet düzeyini artırır. Sürekli tekrarlanan rutin çalışmalara ve raporlama uygulamalarına yeni bir bakış getirerek önceki yıllardan devam eden olası hataları azaltarak, denetim kalitesini artırır. Mevcut denetim firması, yürüttüğü denetim çalışmalarının verimsizliğinin ve yaptığı hataların kendinden sonraki denetim firması tarafından tespit ve ifşa edilebileceğini düşünerek denetim kalitesini artırır. Denetlenen işletme yönetiminin, denetim ihtiyaçlarını yeniden değerlendirerek daha deneyimli denetçiler ile pazarlık olanağını artırır. Zorunlu Rotasyon Uygulamasına Karşı Çıkanların Argümanları: Zorunlu denetim firması rotasyonunun denetim etkinliği ve verimliliği üzerine olumsuz etkileri vardır. Çünkü denetim firması rotasyonu nedeniyle ile birikmiş denetim bilgilerinin kaybolması denetim riskini artırır. Yeni denetim firmasının müşteri işletmenin uygulamalarına alışıncaya kadar toplam denetim maliyetlerini artırıcı nitelikteki bir takım yeni maliyetlere katlanması gerekebilir. Müşteri işletmeye yüklenen destek maliyetlerin artması, şirket karlılığını ve hisselerin değerini azaltır. Birbirlerine aşina olmayan denetim firması ve müşteri işletme çalışanları arasındaki iletişim düzeyini azaltır. Yeterli büyüklüğe ve mesleki tecrübeye sahip sınırlı sayıdaki denetim firması, rekabet eksikliğine yol açarak müşteri işletme için yüksek denetim ücretleri oluşturabilir. Müşteri işletme için denetim dışı diğer hizmetleri de gerçekleştirebilecek yeterli sayıda denetim firması bulunmayabilir. Yeni denetim firmasının müşteri işletme uygulamalarına daha az aşina olmasından dolayı daha önceki denetim firması kararlarına karşı göstereceği agresif tutum, müşteri ve yeni denetim firması arasında gerginliğe neden olabilir. Denetim firması zorunlu rotasyon tarihi yaklaştıkça tecrübeli denetim ekibini yeni anlaşma yaptığı müşteri işletmelere kaydırabilir. Denetim firması zorunlu rotasyon tarihi yaklaştıkça müşteri işletmeye daha yüksek kalitede denetim hizmeti sunmağa odaklanmak yerine denetim dışı hizmet pazarlamaya odaklanabilir. Zorunlu rotasyon sürecinin şirketlerde nasıl uygulanacağı, tüm halka açık şirketler için uygulanıp uygulanamayacağı ve rotasyon süreleri gibi konularda zorluklar yaşanabilir. Yeni denetçiler daha önce yapılmış denetim çalışmalarına aşırı derecede güven duyarak kendi denetimlerinde gereken titizliği göstermeyebilirler. Sonuç olarak, yukarıdaki argümanlar ve yapılan çalışmalardan elde edilen araştırma bulguları, zorunlu rotasyon uygulamasının denetçi bağımsızlığını güçlendirdiği; hem denetim firmaları hem de denetlenen işletmeler için denetim maliyetlerini artırdığı açıkça göstermekte iken; denetim kalitesine ve denetim sektöründeki rekabete olan etkisini net bir şekilde ortaya koyamamaktadır.

Koray Tuan 304 Türkiye de ve Avrupa Birliği bölgesinde benimsenen zorunlu denetim firması rotasyonu denetçi bağımsızlığı algısını olumlu yönde etkilerken, finansal tablolardaki önemli yanlışlıkları tespit edebilme yeteneğine, denetim kalitesine ve maliyetlerine ilişkin algıları olumsuz yönde etkileyebilir. Bu bakımdan, denetim firmalarının gözetiminin sağlanması ve birikmiş denetim bilgisinin kaybolmaması için denetçi ile denetim komitesi arasında mutlaka koordinasyon ve işbirliğinin kurulması gerekmektedir. Ayrıca denetim firmaları arasında etkin iletişim ağlarının oluşturulması da desteklenmelidir. Bağımsız denetimde rotasyon uygulamasına yönelik literatüre teorik açıdan katkı sağlayacağı umulan bu çalışmada ele alınan tartışmalar ile yapılan değerlendirmelerin, zorunlu rotasyon uygulamalarını izleyen düzenleyici kuruluşlara da faydalı olacağı düşünülmektedir. KAYNAKLAR APESB, (2010). APES 110 Code of Ethics for Professional Accountants. www.publicaccountants.org.au, (02.02.2015). AREL, B., BRODY, R. ve PANY, K. (2005). Audit firm rotation and audit quality. The CPA Journal, 75 (1): 36-39. ARRUNADA, B. ve PAZ-ARES, C. (1997). Mandatory auditor rotation: A critical examination. International Review of Law and Economics, 17 (1): 31-61. BDDK, (2006). Bankalarda Bağımsız Denetim Gerçekleştirecek Kuruluşların Yetkilendirmesi ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik. www.resmigazete.gov.tr, (03.02.2015). BLOUIN, J., GREIN, B.M. ve ROUNTREE, B.R. (2007). An analysis of forced auditor change. The Accounting Review, 82 (3): 621-650. CAHAN, S.F. ve ZHANG, W. (2006). After Enron: Auditor conservatism and ex- Andersen clients. The Accounting Review, 81 (1): 49-82. CAMERAN, M., PRENCIPE, A. ve TROMBETTA M. (2014). Mandatory audit firm rotation and audit quality. European Accounting Review, DOI: 10.1080/09638180.2014.921446 (03.02.2015). CAMERAN, M., VINCENZO, D.D. ve MERLOTTI, E. (2005). The audit firm rotation rule: A review of the literature. http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=825404 (03.02.2015). CARCELLO, J. V. ve NAGY, A. L. (2004). Audit firm tenure and fraudulent financial reporting. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 23 (2): 55-69. CAREY, P. ve SIMNETT, R. (2006). Audit partner tenure and audit quality. The Accounting Review, 81 (3): 653-676. CASTERELLA, J.R. ve JOHNSTON, D. (2013). Can the academic literature contribute to the debate over mandatory audit firm rotation?. Research in Accounting Regulation, 25 (1): 108-116.

305 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar CATANACH Jr, A.H. ve WALKER, P.L. (1999). The international debate over mandatory auditor rotation: A conceptual research framework. Journal of International Accounting, Auditing and Taxation, 8 (1): 43-66. CHEN, C., Lin, C. ve LIN Y. (2008). Audit partner tenure, audit firm tenure, and discretionary accruals: Does long auditor tenure impair earnings quality?. Contemporary Accounting Research, 25 (2): 415-445. CHI, W. (2011). An overlooked effect of mandatory audit-firm rotation on investigation strategies. OR Spectrum, 33 (2): 265-285. COPELAND, T. E. (2002). What do practitioners want?. Journal of Applied Finance, 12 (1): 5-12. COYLE, D. (2010). Audit firm rotation-its impact on auditor independence: An Irish perspective. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Department of Business Studies Letterkenny Institute of Technology, Donegal, İrlanda. DAO, M., MISHRA, S. ve RAGHUNANDAN, K. (2008). Auditor tenure and shareholder ratification of the auditor. Accounting Horizons, 22 (3): 297-314. DAUGHERTY, B.E., DICKINS, D., HATFIELD, R. C. ve HIGGS, J.L. (2013). Mandatory audit partner rotation: perceptions of audit quality consequences. Current Issues in Auditing, 7 (1): 30-35. DAVIS L.R., Soo B.S. ve TROMPETER G.M. (2009). Auditor tenure and the ability to meet or beat earnings forecasts. Contemporary Accounting Research, 26 (2): 517-548. DEANGELO, L.E. (1981a). Auditor independence, low balling and disclosure regulation. Journal of Accounting and Economics, 3: 113-127. DEANGELO, L.E. (1981b). Auditor size and audit quality. Journal of Accounting and Economics, 3 (3):183-199. DEFOND, M.L. ve FRANCIS, J.R. (2005). Audit research after Sarbanes-Oxley. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 24: 5-30. DEIS, D.R. ve GIROUX, G. (1992). Determinants of audit quality in the public sector. The Accounting Review, 67 (3): 462-479. DOPUCH, N., King, R.R. ve Schwartz, R. (2001). An experimental investigation of retention and rotation requirements. Journal of Accounting Research, 39 (1): 93-117. EBIMOBOWEI, A. ve KERETU, O.J. (2011). Mandatory rotation of auditors in South- South, International Business Management, 5 (3): 166-172. EU, (2014). Regulation, No: 537/2014 of the European Parliament and of the Council. EWELT-KNAUER, C., GOLD, A. ve POTT, C. (2012). What do we know about mandatory audit firm rotation? Institute of Chartered Accountants of Scotland. Edinburgh.

Koray Tuan 306 FIRTH, M., OLIVER, M.R. ve Xi W. (2012). How do various forms of auditor rotation affect audit quality? Evidence from China. The International Journal of Accounting, 47 (1):109-138. FITRIANY, U.S., MARTANI, D. ve ROSSIETA, H. (2009). Do mandatory audit firm and audit partner rotation really improve audit quality? Comparison between pre and post regulation period in Indonesia. The 12 th Asian Academic Accounting Association, 8-12 October 2011, Bali-Indonesia. GAO, (2003). U.S. General Accounting Office Public accounting firms: Required study on the potential effects of mandatory audit firm rotation. Washington, D.C.: Government Printing Office. GATES, S.K., LOWE, D.J. ve RECKERS, P.M.J. (2007). Restoring public confidence in capital markets through auditor rotation, Managerial Auditing Journal, 22 (1): 5-18. GEIGER, M.A. ve RAGHUNANDAN, K. (2002). Auditor tenure and audit reporting failures. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 21 (1): 67-78. GEORGE, N. (2004). Auditor rotation and the quality of audits, The CPA Journal, 74 (12): 22-25. GHOSH A. ve MOON D. (2005). Auditor tenure and perceptions of audit quality. The Accounting Review, 80 (2): 585-612. GIETZMAN, M.B. ve SEN, P K. (2002). Improving auditor independence through selected mandatory rotation. International Journal of Auditing, 6 (2): 183-210. Gray, I. ve Manson, S. (2008). The audit process practice and cases forth edition, London: Cengage Learning, England. Gul, F.A., Fung, S.Y.K. ve Jaggi, B. (2009). Earnings quality: some evidence on the role of auditor tenure and auditors industry expertise. Journal of Accounting and Economics, 47: 265-287. HARRIS, K. ve WHISENANT, S. (2012). Mandatory audit rotation: an international investigation. http://pcaobus.org/rules/rulemaking/docket037/634_harris_whisenant.pdf (08.02.2015). HATFIELD, R.C., JACKSON, S. ve VANDERVELDE, S.D. (2011). The effects of prior auditor involvement and client pressure on proposed audit adjustments. Behavioral Research in Accounting, 23 (2): 117-130. HEALEY T.J. ve KIM Y.J. (2003). The benefits of mandatory audit rotation. Regulation, 26 (3): 10-12. IMHOFF, E.A. (2003). Accounting quality, auditing, and corporate governance. Accounting Horizons, 17: 117-128. JACKSON, A.B., MOLDRICH, M. ve ROEBUCK, P. (2008). Mandatory audit firm rotation and audit quality, Managerial Auditing Journal, 23 (5): 420-437.

307 Bağımsız Denetimde Rotasyon Uygulaması: Sistemin Artıları-Eksileri Üzerine Tartışmalar JENKINS, D.S. ve VELURY, U. (2008). Does auditor tenure influence the reporting of conservative earnings?. Journal of Accounting and Public Policy, 27 (2): 115-132. JENNINGS, M.M., PANY, K.J. ve RECKERS, P.M.J. (2006). Strong corporate governance and audit firm rotation: effects on judges independence perceptions and litigation judgments. Accounting Horizons, 20 (3): 253-270. JEONG, S.W., JUNG, K. ve LEE, S.J. (2005). The effect of mandatory auditor assignment and non-audit service on audit fees: evidence from Korea. The International Journal of Accounting, 40 (3): 233-248. JOHNSON, V., I. KHURANA, ve J. REYNOLDS (2002). Audit-firm tenure and the quality of financial reports. Contemporary Accounting Research, 19 (4): 637-660. KAPLAN, S. ve MAULDIN, E. (2008). Auditor rotation and the appearance of independence: evidence from non-professional investors. Journal of Accounting and Public Policy, 27: 177-192. KARASU, R. (2014). Yeni bir düzenleyici ve denetleyici kurum: Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu. Amme İdaresi Dergisi, 47 (1): 79-105. KEALEY, B.T., LEE, H.Y. ve STEİN, M.T. (2007). The association between audit-firm tenure and audit fees paid to successor auditors: evidence from Arthur Andersen. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 26 (2): 95-116. KHASHARMEH H. ve KOUSAY, S. (2014). Auditors perceptions on impact of mandatory audit firm rotation on auditor independence: evidence from Bahrain. Journal of Accounting and Taxation, 6 (1): 1-18. KIM, J.B. ve YI, C.H. (2009). Does auditor designation by the regulatory authority improve audit quality? evidence from Korea. Journal of Accounting and Public Policy, 28 (3): 207-230. KNECHEL W.R. ve VANSTRAELEN A. (2007). The relationship between auditor tenure and audit quality implied by going concern opinions. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 26 (1): 113-131. KRISHNAN, G.V. (2007). Did earnings conservatism increase for former Andersen clients?. Journal of Accounting, Auditing & Finance, 22 (2): 141-163. KRISHNAN, J., RAGHUNANDAN, K. ve YANG, J.S. (2007) Were former Andersen clients treated more leniently than other clients? Evidence from going-concern modified audit opinions. Accounting Horizons, 21 (4): 423-435. KWON, S.Y., Y.D. LIM ve R. SIMNETT (2010). Mandatory audit firm rotation and audit quality: evidence from the Korean audit market. http://www.researchgate.net/publication, (02.02.2015). LENNOX, C.S., WU, X. ve ZHANG, T. (2014). Does mandatory rotation of audit partners improve audit quality?. The Accounting Review, 89 (5): 1775-1803.

Koray Tuan 308 LI, D. (2010). Does auditor tenure affect accounting conservatism? Further evidence. Journal of Accounting and Public Policy, 29 (3): 226-241. LU, T. ve SIVARAMAKRISHNAN, K. (2009). Mandatory audit firm rotation: Fresh look versus poor knowledge. Journal of Accounting and Public Policy, 28 (2):71-91. MANRY, D., MOCK, T.J. ve TURNER, J.L. (2008). Does increased audit partner tenure reduce audit quality?. Journal of Accounting, Auditing and Finance, 23 (4): 553-572. MANSI, S.A., MAXWELL, W.F. ve MILLER, D.P. (2004). Does auditor quality and tenure matter to investors? Evidence from the bond market. Journal of Accounting Research, 42 (4): 755-793. MOHAMED, D. ve HABIB, M. (2013). Auditor independence, audit quality and the mandatory auditor rotation in Egypt. Education, Business and Society: Contemporary Middle Eastern Issues, 6 (2): 116-144. MOODY, M., PANY, K.J. ve RECKERS, P.M.J. (2006). Strong corporate governance and audit firm rotation: effects on judges litigation judgments, Accounting Horizons, 20 (3): 253-270. MYERS J.N., MYERS L.A. ve OMER T.C. (2003). Exploring the term of the auditor client relationship and the quality of earnings. The Accounting Review, 78 (3): 779-799. NAGY, A.L. (2005). Mandatory audit firm turnover, financial reporting quality, and client bargaining power: the case of Arthur Andersen. Accounting Horizons, 19 (2): 51-69. O KEEFE, T.B., SIMUNIC, D.A. ve STEIN, M.C. (1994). The production of audit services: evidence from a major public accounting firm. Journal of Accounting Research, 32 (2): 241-261. O LEARY, C. ve RADICH, R. (1996). Audit firm rotation and independence: Australian evidence. Accountability and Performance, 2 (3): 37-58. RAGHUNATHAN, B., LEWIS, B.L. ve EVANS, J.H. (1994). An empirical investigation of problem audits. Research in Accounting Regulation, 8: 33-58. RAIBORN, C., SCHORG, C.A. ve MASSOUD, M. (2006). Should auditor rotation be mandatory?. The Journal of Corporate Accounting and Finance, May/June: 37-49. RAMSAY, I. (2001). Report to the minister for financial services and regulation, independence of Australian company auditors: review of current Australian requirements and proposals for reform. http://archive.treasury.gov.au/documents/183/pdf/ramsay.pdf (02.05.2015). RUIZ-BARBADILLO, E., GOMEZ-AGUILAR, N. ve CARRERA, N. (2009). Does mandatory audit firm rotation enhance auditor independence? Evidence from Spain. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 28 (1): 113-135.