Psikolojiyi Anlamak Nicky Hayes Çevirenler: Filiz Şar - Asiye Hekimoğlu
ISBN 978-605-5655-88-4 2011 Optimist Yayım ve Dağıtım Orijinal adı ve yayıncısı: Understand Psychology, Hodder Teach Yourself Optimist Yay nlar Telefon : 0216 481 29 17-18 Faks : 0216 521 10 64 e-posta: optimist@optimistkitap.com www.optimistkitap.com Optimist yay n no. : 242 Konu : Psikoloji Yay na haz rlayan : Pınar Şengözer Bas m Dü zel ti Düzenleme Bas k ve cilt : Mayıs 2011, stanbul : Esen Güray : Nermin Uçar Vatan : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel: 0212 886 34 74
Bu kitap beni indirgemeciliğe alternatif olan analizlerle tanıştıran Profesör Steven Rose a ithaf edilmiştir.
Teşekkür Bu kitabın ilk baskısının hazırlanmasında bana çeşitli alanlarda destek olan Usha Patel, Colin Smith, Graham Gibbs ve Christine Sefton a; daha sonraki baskıların hazırlanmasında değerli destekler veren David Griggs e teşekkür borçluyum.
İçindekiler Yazarla tanışalım Sadece bir dakikanız mı var? Sadece beş dakikanız mı var? vııı x xıı 1 Psikolojiye giriş 1 Zihni anlama 1 Açıklama düzeyleri 5 Psikolojinin alanları 8 2 Benlik ve diğerleri 13 İlk ilişkiler 13 Benlik kavramı 20 Kültürel ve toplumsal etkiler 25 3 Diğer insanları anlama 35 İşbirliği, uyum ve itaat 35 Diğer insanları anlama 43 Sosyal temsiller 51 4 Duygusal yaşam 59 Duygular 59 Olumsuz duygular 66 Stres ve başa çıkma 75 Pozitif psikoloji 81 5 Bilinç ve beyin 89 Biyolojik ritimler 90 Uyuşturucu maddeler ve bilinç 95 Uyku ve rüya 109
6 Motivasyon 117 Fiziksel motivasyonlar 118 Davranışsal motivasyonlar 119 Bilişsel motivasyonlar 120 Sosyal motivasyon 127 7 Biliş 143 Düşünme 144 Algı 149 Bellek 156 8 Evrim, genetik ve öğrenme 167 Evrim 169 Genetik mekanizmalar 180 Öğrenme düzeyleri 185 9 Öğrenme ve zekâ 195 Öğrenme biçimleri 195 Sosyal öğrenme 201 Zekâ 213 10 Çocukluk ve ergenlik 223 Çocukluk 223 Ergenlik 242 11 Yetişkinlik, emeklilik ve yaşlanma 249 Yetişkinlik 249 Emeklilik 255 Yaşlanma 261 12 Çalışma hayatı 271 İnsanlar niye çalışırlar? 272 İnsan kaynakları yönetimi 279 Örgüt kültürü 286
13 Boş zaman 293 TV izleme 294 Bilgisayar oyunları 300 Spor psikolojisi 310 14 Eğitim ve sağlık 323 Öğretme ve öğrenme psikolojisi 324 Danışmanlık ve terapi 336 Sağlık psikolojisi 341 15 Dünyada yaşam 347 Sosyal alan dili ve mahremiyet 348 Çevresel stres kaynakları 353 Afetler ve kazalar 359 16 Psikolojik anlayış geliştirme 369 Psikologlar ne yapar? 370 Psikolojik bilgi edinme 372 Psikolojik araştırma yapma 375 Daha fazlasını öğrenmek isteyenlere 385
Yazarla tanışalım Psikolojiyi Anlama ya Hoş Geldiniz! Genel olarak psikoloji normal insanlarla, nasıl düşündüğümüz, davrandığımız ve dünyayı nasıl anlamlandırdığımızla ilgilidir. Çoğunlukla bizim hakkımızda olan, hepimizi ilgilendiren bir konudur ve ben de bu kitapta size psikolojinin belli başlı bazı alanlarına dair anlaşılır ve kolay bir giriş sunmaya çalıştım. Bildiğiniz gibi, insanoğlu karmaşık bir varlıktır; bu kitap insanlar hakkında bilmeniz gereken her şeyi anlatmayacak. Bunu hiçbir kitap yapamaz; çünkü herkes farklıdır. Ancak bu kitap bizi biz yapan bazı süreçleri ve etkileri gösterecek, size kişisel hayatınıza dair bir miktar içgörü kazandıracaktır. Basit psikolojik içgörülerin bile neler olup bittiğini anlamamıza yardımcı olabilmesi hayli ilginçtir; diğer insanlar bir yana, kendimizi biraz daha iyi anlamak hiçbirimize zarar vermez. Psikoloji keşfimize genel anlamda psikolojiye, nasıl geliştiğine ve belli başlı bazı alanlarına göz atarak başlayacağız. Daha sonra kendimizi gözden geçirme aşamasına geçeceğiz: özellikle, içinde bulunduğumuz sosyal dünyayla nasıl bağlantı kurduğumuzu ve diğer insanları nasıl anladığımızı ele alacağız. Ardından daha kişisel konularla, duygularla, ruhsal durumlarla, motivasyonla ve bilişlerle devam edeceğiz. Daha sonra evrim, genetik bilimi ve insanoğlunun kullandığı farklı pek çok öğrenme yolu açısından biyolojik kalıtımımızın bizi nasıl etkilediğine bakacağız. Sonra çocukluk ile ergenlik döneminde ve hayatımız boyunca kendini gösteren genel gelişim yapılarının bazılarına göz gezdireceğiz. Dolayısıyla, ilk 11 bölüm ağırlıklı olarak akademik araştırmalardan elde edilen psikolojik bilgi birikimini VIII
kapsıyor. Daha sonraki dört bölümde uygulamalı psikolojiyle tanışacaksınız; tabii ki Understand Applied Psychology (Uygulamalı Psikolojiyi Anlamak) kitabındaki kadar detaylı olmayacak ama çalışma hayatını, boş zamanları, eğitimi, sağlığı ve çevreyi psikologların nasıl değerlendirdiklerine dair genel bir fikir edineceksiniz. Son olarak, 16. Bölümde psikologların araştırmaya nasıl başladığı ve profesyonel bir psikolog olmak için nelerin gerektiği incelenecek. Bu kitap belki psikolojiye ilişkin her şeyi anlatamaz, bunu yapmak için çok daha kapsamlı olması gerekir ama size psikolojinin neyle ilgili olduğuna dair bir fikir verecek. Kendi adıma konuşacak olursam, beyin kimyasından sosyal kültürlere kadar pek çok bireysel unsuru kapsadığı için her zaman psikolojinin çok ilginç bir konu olduğunu düşünmüşümdür. Bizzat profesyonel bir psikolog olmayı düşünmeseler de birçok kişinin benimle aynı ilgiyi paylaştıklarını biliyorum. Öyleyse bu kitabın keyfini çıkarın; kendinizi profesyonel psikologların neler yaptığına ilişkin daha fazla bilgi edinme isteği içinde bulursanız, o zaman bunun arkasından Understand Applied Psychology (Uygulamalı Psikolojiyi Anlamak) kitabını okumayı düşünün. İyi eğlenceler! Dr. Nicky Hayes Yazarla tanışalım IX
Sadece bir dakikanız mı var? Psikoloji insanları, normal insanların yanı sıra bazı açılardan sıra dışı ya da özel insanları anlamakla ilgilidir. Psikologlar zihnin nasıl işlediğini ve yaptıklarımızı neden yaptığımızı inceler. Bu yine de psikoloji hakkında yapılan incelemelerin insanların nasıl düşündüğüne dair anında bilgi vereceği anlamına gelmez. İnsanlar çok çeşitli düzeylerde faaliyet gösterirler; herkes birbirinden o kadar farklıdır ki muhtemelen hiç kimse bir başkası hakkında her şeyi bilemez. Ancak insanları anlamaya yardımcı olan genel birkaç şeyi öğrenebiliriz. Daha önemlisi, psikolojik yönlerimizin nasıl geliştiğini, nelerden etkilendiğini, dünyayı nasıl anlamlandırdığımızı ve nasıl bilgi topladığımızı keşfedebiliriz. Bir kişinin nasıl geliştiğini anlamaya çalışırken zihnimizin işleyişini etkileyen süreçleri bilmek bize epey içgörü kazandırır. Tatmin etmemiz gereken sosyal ve kişisel ihtiyaçlarımız vardır. Bilişimiz bellek, algı ve düşünmenin etkisi altındadır. Çocukların oyunla ve yetişkinlerin işle edindiği sosyal öğrenme gelişimimizi etkiler. X
Profesyonel psikologlar eğitsel başarıyı ve fiziksel sağlığı artırmanın yanı sıra yaşamlarında sorunları olan insanlara çeşitli yollarla yardım etmeye çalışırlar. Kalabalık, kişisel alan ihlali, çevre kirliliği ve gürültü strese neden olabilir; insanların yaptığı hatalar ve yetersiz planlama travma sonrası stres bozukluğu ve ekonomik kayıpla sonuçlanan felaketlere yol açabilir. Psikolojinin genişliği ve derinliği bize yaşamın çok farklı alanlarına dair sistematik, araştırmaya dayalı bir anlayış kazandırır. Sadece bir dakikanız mı var? çindekiler XI
1 Psikolojiye giriş Bu bölümde aşağıdaki konuları öğreneceksiniz: psikoloji nasıl tanımlanabilir açıklama düzeylerinin önemi psikolojinin bazı önemli alanları Psikoloji nedir? Bu soruyu farklı psikologlar değişik şekillerde cevaplar. Ancak muhtemelen en açık cevap psikolojinin insanları anlamakla ilgili olduğudur: nasıl düşünürler, nasıl konuşurlar ve yaptıklarını neden yaparlar? Psikoloji insanları neyin motive ettiğiyle, bizim için nelerin önemli olduğuyla ve hepimizin neden bu kadar benzersiz olduğumuzla ilgilidir. Her psikolog bunu cevaplayamaz; çünkü psikologlar çok farklı alanlarda çalışırlar ve bazılarının temel ilgi alanı hayvanları, beyin hücrelerini ya da benzer şeyleri anlamaktır. Ancak temelde psikoloji ve psikologlar insanları anlamakla ilgilidir. Zihni anlama İnsanları anlamaya çalışmanın en sıkıntılı yanı insanların karmaşık olması ve sürekli değişmesidir. Bizler deneyimlerimizden öğrenir, iyi niyetler geliştirir ve koşullardan etkileniriz. Dolayısıyla yaptıklarımız çeşitli faktörlerden etkilenebilir. Ayrıca herkesin insanların gerçekte nasıl olduklarına dair kendine ait fikirleri ve görüşleri vardır. Bu fikirler düşündüklerimizin ötesinde ne yaptığımızı etkiler, aynı zamanda da diğer insanların yaptıklarını nasıl yorumladığımızı Psikolojiye giriş 1
gösterir. Her birimizin farklı deneyimler içeren farklı bir hayatı olduğu için, bu fikirler kişiden kişiye çok farklı olabilir. Genel bakış Birinin bir şeyi yapmasının asla tek bir sebebi yoktur. İnsanlar bir şeyleri çok sayıda sebepten dolayı yaparlar ve bunların bazıları tamamen bilinçsizdir. Bu yüzden bir kişinin davranışlarının altında tek bir neden aramak bir bakıma yanlış bir değerlendirmedir; hatta bazen çok ağır bir değerlendirme de olabilir. Psikoloji kelimesinin ilk kısmı, ruh ya da hayatın özü anlamına gelen, bazen de zihni simgeleyen bir kadın figürü olarak resmedilen Yunanca psyche sözcüğünden gelmektedir. Kelimenin ikinci kısmı da Yunanca logos sözcüğünden köken alır ve bilgi ya da bilim anlamına gelir. Dolayısıyla bu ikisinin bir araya gelmesi bize psikolojinin ruh bilimi olduğu fikrini verir ve gerçekten de modern psikoloji büyük ölçüde bu konuya odaklanır. Gerçi insan zihni insanların sandığından çok daha karmaşıktır ve gerçekte nasıl olduğunu aşırı derecede basite indirgemek de kolaydır. Örneğin, genellikle insanlar açılıp kapanan birçok nöron sayesinde çalışan, sonuç olarak da düşünceleri üreten beynin bir bilgisayara benzediğini söylerler. Bu kısmen doğrudur, ama insan zihninin bizzat nasıl çalıştığını açıklamaz ya da sadece basit bir düzeyde açıklar. Hangi nöronların tetiklendiği ve bunların hangi düşünceleri ürettiği fizyolojik durumumuzdan, fiziksel deneyimlerimizden, sosyal konumlarımızdan, geçmiş yaşantılarımızdan, hayatımız boyunca karşılaştığımız farklı insan kültürlerinden ve topluluklarından etkilenir. İnsan zihnini anlamaya çalışan bir bilim dalının birçok anlama düzeyini ele alması ve birbirinden farklı inanılmaz çeşitlilikteki faktörleri bir araya getirmesi gerekir. Bu da insanları anlamanın kolay bir çözümü yok demektir. Herkesin zihni öylesine karmaşıktır ki bizler onu ancak o insanların 2
tüm yaşamı hakkında her şeyi öğrenerek, aynı zamanda daha önce öğrendiklerinin onları yaşadıkları deneyimleri yorumlamaya ve anlamlandırmaya nasıl sevk ettiğini öğrenerek anlayabiliriz. Ancak sadece zihnin bazı işleyiş biçimlerini ve farklı faktörlerin nasıl bir araya geldiğini anlayabiliriz. Psikoloji bilimi son 150 yılda gelişme gösterdiği için, psikologlar insan zihnini anlamak adına farklı birçok yaklaşım sergilemişler ve genellikle kendi yaklaşımlarının bütün cevapları sunduğuna inanmışlardır. Kimse bunu başaramamıştır ama her yaklaşım bulmacanın farklı kısımlarına ışık tutmuş; dolayısıyla resmin bütününe katkıda bulunmuştur. O halde psikoloji hakkındaki bilgiler tahminlerden ziyade işleyişlerle ilgilidir. Örneğin, rüya görürken neler olduğunu; zihnin gün içinde yaşanılan deneyimleri oluşturan karmakarışık bilgileri, anıları ve düşünceleri elemeden geçirdiğini, mevcut bilgilerimizle bağlantılar kurduğunu ve belleğimize kaydettiğini biliriz. Bu tanım bir kişinin nasıl bir rüya göreceğini ya da rüyadaki nesnelerin ne anlama geldiğini anladığımızı göstermez; çünkü herkes birbirinden farklıdır ve semboller farklı insanlar için farklı şeyler ifade eder. Ancak bu bilgiler insanların gördüğü gerçek rüyaları anlamlandırmamıza, rüyanın içeriğinde yansıtılan kaygıları ve endişeleri teşhis etmemize yardımcı olur. ZİHNİN İNCELENMESİ İlk psikologlar, zihin üzerinde düşünerek nasıl çalıştığını incelemiş, düşüncelerini ve hislerini analiz etmeye çalışmışlardır. Buna içebakış denir; bu yöntem bellek, dikkat, duyguların bizi nasıl etkilediği ve deneyimlerimizin diğer yönleri hakkında bize epeyce içgörü kazandırmıştır. Oysa zihin birçok katmandan oluşur ve yaptıklarının çoğunluğunun doğrudan farkında olmayız. Zihnin yaptıklarının bazıları, muhtemelen çoğu bilinçsizce oluşur; dolayısıyla deneyimlerimiz hakkında bilinçli şekilde düşünmemiz her şeyi açıklayamaz. Freud gibi psikiyatrlar yirminci yüzyılın başlarında, bilinçdışı deneyimlerin ve anıların yetişkin davranışlarında bozukluklara, hatta akıl hastalığına neden olduğunu göstermiştir. Ne var ki bunlar da olup bitenlerin sadece küçük bir parçasıdır. Psikolojiye giriş 3
Yirminci yüzyılın ilk yarısında, geleneksel düşünceyi reddeden ve temelden başlayarak yeni bir toplum inşa edilmesini vurgulayan modernizmin çok fazla etkisi altında kalınmıştı. Bilimin hücreler, genler, atomlar ya da elementler gibi temel yapıtaşlarının bir araya gelip içinde yaşadığımız dünyayı yarattığı anlayışından elde ettiği bilgiyi kullanarak, dünyadaki çoğu soruna açıklık getireceği düşünülüyordu. Amerikalı psikolog J.B. Watson psikolojinin de temel bir yapıtaşına sahip olduğunu ileri sürdü: öğrenme unsuru, yani uyaran ile tepki arasındaki bağlantı. Watson psikolojinin objektif davranarak, sadece doğrudan gözlemlenebilen ve ölçülebilen bilgiyi, başka bir deyişle insanların zihinlerini değil davranışlarını ele alması gerektiğini savunuyordu. Watson buna davranışçılık adını vermişti; bu yaklaşım geliştikçe, psikolojide etkili bir güç haline geldi. B.F. Skinner gibi bazı davranışçılar, önem taşıyan tek konunun davranış olduğunu; düşüncelerin, duyguların ya da kişisel deneyimlerin önemsiz, hatta yanılsama olduğunu, çünkü doğrudan incelenemediklerini iddia ettiler. Zamanla, diğer psikologlar bu mekanik yaklaşıma karşı çıkarak, insan deneyimlerinin daha bütünsel ya da sosyal yönlerini araştırmaya başladılar. Psikologlar gitgide davranışların yanı sıra deneyimleri incelemede de daha iyi bir noktaya geldiler. İnsanların nasıl düşündüğünü ve deneyimlerimizi nasıl anlamlandırdığımızı dikkatli ve bilimsel bir yolla incelemelerine olanak tanıyan araştırmalar yapmaya başladılar. Tabii ki modern psikologlar geçmişteki psikologlarla aynı yöntemleri kullanmıyorlar; ancak insanların davranışlarını anlamaya duydukları ilgi kadar insan zihnini anlamaya da ilgi gösteriyorlar. Modern bir tanım psikolojiden muhtemelen deneyim ve davranışın bilimsel araştırması olarak bahsedecektir. Bu da bizlerin psikolog olarak insanların bilfiil yaptıklarının yanı sıra bizzat yaşadıklarına karşı da ilgi gösterdiğimiz anlamına gelir. Çok yakın geçmişte psikologlar yaşamlarımız üzerindeki sosyal etkilerin önemini de hem gruplar, aileler ve topluluklar aracılığıyla doğrudan, hem de sosyal deneyimlerimiz ve anlayışımız sayesinde dolaylı olarak anlamaya başlamıştır. İnsanoğlunu gerçekten anlamak istiyorsak, bütün bu bilgileri bir araya getirmemiz gerekir. 4
Şüphesiz insanoğlunu anlamaya çalışanlar sadece psikologlar değildir. Örneğin, bir sosyolog toplumdaki insanların bakış açılarından, insan topluluklarının ve sosyal eğilimlerin nasıl meydana geldiğinden yola çıkarak insanoğlunu anlamaya çalışırken, bir psikolog ağırlıklı olarak bireyle ilgilenir. Bu durum toplumu göz ardı edebileceğimiz anlamına gelmez; bir sonraki bölümde ve kitabın başka yerlerinde de göreceğimiz gibi, içinde bulunduğu toplumun ya da kültürün nasıl biri olduğuyla hiç ilgisi yokmuş gibi, sadece bireyi anlamaya çalışmak tek kelimeyle gerçekçi değildir. Diğer yandan, psikolojide başlangıç noktası olarak toplumun tamamından ziyade bireyi ele almaktayız. Açıklama düzeyleri Psikolojinin geçmişinden aldığımız en önemli derslerden biri, deneyimin ya da davranışın sadece tek bir yönüne bakmanın yeterli olmadığıdır. İnsanlar birçok farklı sebepten, genellikle de aynı anda birkaç sebepten dolayı bir şeyler yaparlar. Sanki tek açıklaması oymuş gibi, bu sebeplerden sadece birini seçip ayırırsak, o zaman çok geçmeden sorunlarla karşılaşırız. Birilerinin neden fizik araştırmacısı olduğunu açıklamak için Gerçekten de çok zekiler demek, sorunun tamamını cevaplamaz; çünkü ilk etapta neden bilimle ilgilendiklerini, hatta politikacı olmak ya da ticarete atılmak yerine neden akademik kariyer yaptıklarını açıklamaz. Buna karşılık, nihai sonucu ortaya çıkarmak için bütün bu farklı faktörlerin ve etkilerin beraber nasıl işlediğini görmek adına insanların yaptıklarına başka açılardan bakmalıyız. İşte bu noktada açıklama düzeyleri ya da analiz düzeyleri fikrine ulaşırız. Yaptığımız her şey farklı düzeylerden incelenebilir. Sözgelimi, bu kitabı okuyan biriyle karşılaştığınızı düşünün. Neler olduğunu anlamak istiyorsanız, bu duruma farklı birkaç düzeyden bakabilirsiniz. Bilfiil okuma sürecinde ne olup bittiğini sorabilirsiniz. İnsanlar nasıl basılı bir sayfada bulunan bir grup işarete bakıp bunlara sanki birinin ağzından çıkan sözcüklermiş gibi tepki verir? Bunu anlamak, olup bitenlere dair açıklamanın bir parçasıdır. Psikolojiye giriş 5