HARİTA BİLGİSİ COĞRAFİ REHBERİM - HARİTALAR PROJESİYON YÖNTEMLERİ ÖLÇE - esir Ölçek - Çizgi Ölçek ÖLÇE ÇEVİRMELERİ HARİTA ÇEŞİTLERİ HARİTALARDA YER ŞEİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ İZOHİPS (EŞ YÜSELTİ EĞRİLERİ) YER ŞEİLLERİNİN İZOHİPSLERLE GÖSTERİLMESİ HARİTA HESAPLAMALARI - Uzunluk Hesaplamaları - Alan Hesaplamaları - Ölçek Hesaplamaları - Eğim Bulma ve Profil Çıkarma BÖ L CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) 2 M Ü
COĞRAFİ REHBERİM HARİTALAR Bilgi öşesi UYARI! Harita bilimi kartoğrafya dır. UYARI! Dünya haritaları, yer şekillerinin biçimini gerçeğe tam uygun olarak göstermez. Haritalarda alan, açı, uzunluk Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümün ün, kuşbak ışı görünüşünü n, belirli bir ölçek dâhilinde kü çültülerek, bi r düzlem üzer ine aktarılm asıyla elde edilen çizime har ita denir. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır: uş bakışı olarak çizilmiş olması, Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuş bakışı olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur. Belirli bir küçültme oranının (ölçek) olması, Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Bir başka ifade ile harita üzerindeki uzunluğun gerçek uzunluğa oranıdır. Bir düzleme aktarılmış olması, Dünya nın kutuplardan basık, Ekvator dan şişkince bir şekli vardır. Dünya nın küresel (yuvarlak) yüzeyi düzleme (kağıda) aktarılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının geometrik açıdan oldukça zor olmasıdır. Haritalarda görülen ise, gerçeğin az ya da çok benzeridir. bozulmaları meydana gelir. Nedeni; küre şeklindeki bir yüzeyin (yuvarlak) düzleme aktarılmış olmasıdır. Bundan dolayı haritalardaki bozulma Ekvator dan kutuplara doğru artar. UYARI! Planlar küçültme oranı en az olan haritalardır. Büyük ölçekli harita grubuna girerler. En ayr nt l haritalar plânlard r. Planlar, genellikle mimarl k, mühendislik, şehir planlamas ve ulaş mda kullan l r. Düzensiz Var Yok roki Düzenli Var Var Plan Düzenli Var Var Harita Ölçek uş bakışı Çizim Görünüş Tekniği 22 22 ROİ Bir yerin kuşbakışı görünümünün ölçeksiz olarak, kabataslak düzleme aktarılmasıdır. Plandan en önemli farkı ölçeksiz çizimler olmasıdır. roki PLAN Bir yerin kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmasıdır. Ölçeği 1/2. e kadar olan çizimlerdir. Plan 1/ 1.
Harita Çiziminde Dikkat Edilmesi Gereken Unsurlar: İlk olarak haritanın kullanım amacı belirlenir ve amaca uygun konu başlığı konulur. Çizimi yapılacak bölgenin enlem ve boylam dereceleri belirlenir. Haritası yapılacak yerin kapladığı alanın genişliğinin bilinmesi gerekir. Çizimde kullanılacak küçültme oranı (ölçek) belirlenir. Çizimde kullanılacak semboller ve işaretler (lejand) belirlenir. Yön oku (genellikle sağ alt köşeye) ve çizgi ölçek konur. Çizim yöntemi (Projeksiyon) belirlenir. Bilgi öşesi Bilgi öşesi uş bakışı çizimlere harita HARİTALARDA BOZULMALAR Dünya nın şeklinin yuvarlak olması (haritalarda oluşan bozulmaların, hataların temel nedenidir). üçültmenin (ölçeklendirmenin) yapılması. üçültme oranı arttıkça gerçekten uzaklaşma da artacağından hata oranı artar ve ayrıntı azalır. 1/. ölçekli haritada hata oranı 1/1.. ölçekli haritaya oranla azdır. Yer şekillerinin her yerde düz olmayıp engebeli (pürüzlü) ve yüksek olması. Özellikle yeryüzü şekillerini gösteren haritalar tam olarak gerçeği yansıtmazlar. Engebesi fazla ve geniş alanların gösterildiği haritalarda hata payı artar (Örneğin; Doğu Anadolu Bölgesi). Az engebeli ve küçük alanların gösteriminde hata payı azalır. (Örneğin; Marmara Bölgesi) GERÇE ALAN Yer şekillerinin engebe, eğim ve yükseltilerini dikkate alarak hesaplanan alandır. İZ DÜŞÜM ALAN Yer şekillerinin engebe, eğim ve yükseltilerini dikkate almadan, yer şekillerinin düz ve deniz seviyesinde olduğunu kabul ederek hesaplanan alandır. özelliği kazandıran temel özellik, çizimin belli bir ölçeğe göre yapılmasıdır. UYARI! Haritalarda bozulmalar Dünya nın şekline bağlı olarak; Ekvator dan kutuplara doğru artar. Türkiye de gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu yerler, Doğu Anadolu, Akdeniz ve aradeniz, en az olduğu yerler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu dur. Türkiye'nin gerçek alanı 814.578 km² dir. Türkiye'nin iz düşüm alanı 779.452 km² dir. Yükseltinin ve engebenin fazla olduğu yerlerde iz düşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark artar. Örneğin Türkiye, Afganistan, İsviçre, Avusturya gibi ülkelerin yükseltisi fazla ve yer şekilleri de engebelidir. Buna bağlı olarak gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark fazladır. Danimarka, Belçika, Hollanda, Bangladeş ve Mısır gibi ülkelerin ise ortalama yükseltileri az ve yer şekilleri de sadedir. Bu gibi yerlerde gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark azdır. UYARI! Harita çiziminde öncelikle belirlenmesi gereken unsur haritan n kullan m amac n n belirlenmesidir. 23 23
PROJESİYON YÖNTEMLERİ Haritalar önceleri dikkatli arazi ölçümlerine dayanılarak yapılmaktaydı. Bugün ise modern haritalar hava fotoğ- Bilgi öşesi öşesi Bilgi UYARI! Silindir projeksiyon ile Dünya nın tamamı gösterilir. Ekvator ve yakın çevresinde hata oranı azdır. Örneğin: Brezilya, Peru, ongo Malezya, Endonezya, Nijerya gibi ülkelerin haritalarının çiziminde kullanılır. Atlas haritaları, duvar haritaları ve eğitim amaçlı haritalar bu projeksiyon yöntemi ile hazırlanır. Daha çok deniz ve hava ulaşımında yararlanılan haritaların hazırlanmasında kullanılır. rafları, uydulardan çekilen fotoğraflar ve bilgisayar kullanılarak en az hata ile yapılmaktadır. Ancak nasıl yapılırsa yapılsın Dünya nın şekli nedeniyle, yeryüzünün hatasız olarak bir düzlem üzerine aktarılması, yani haritasının yapılması zordur. Olabilecek hataları ve bozulmaları en aza indirgemek ve küre üzerindeki nesneleri doğru aktarabilmek için Yerküre nin paralel ve meridyen ağının belirli kurallara göre düz bir kağıda geçirilmesi gerekir. Bu yöntemlere projeksiyon (iz düşüm) yöntemleri denir. Bunlar içinde en yaygın olarak kulanılanları; Silindir Projeksiyon, onik Projeksiyon ve Düzlem Projeksiyon dur. UYARI! Ülke haritaları ve teknik ayrıntı isteyen haritalar konik projeksiyon ile çizilir. Orta kuşak ve yakın çevresinde hata oranı azdır. Örneğin: Türkiye, Almanya, Japonya, İngiltere, İtalya, Azerbaycan, Hollanda, Çin, azakistan, İran vb. UYARI! Bozulmaların en fazla olduğu projeksiyon düzlem projeksiyondur. utuplar ve yakın çevresinde hata oranı azdır. Örneğin: Grönland, Antarktika vb. Bu yöntem daha çok dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır. SİLİNDİR PROJESİYON ONİ PROJESİYON DÜZLEM PROJESİYON Dünya nın çevresine, Ekvator a temas edecek biçimde silindir şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur. Ekvator ve çevresinde bozulmalar az iken (Örneğin; Brezilya) kutuplara doğru bozulmalar artar (Örneğin; anada). Bu tip projeksiyonlarda alan ve açı korunur. Çoğunlukla kara ve deniz ulaşımında kullanılan haritaların çiziminde bu yöntem kullanılır. Bir kürenin çevresine koni şeklinde bir kağıdın orta enlemlere değecek şekilde sarılmasıyla oluşturulur. Bu projeksiyon, Orta kuşak ve yakın çevresindeki bölgelerin gösterilmesinde kullanılır. Bu tip projeksiyonlarda alan korunur fakat şekil bozulmaları fazladır. Bir düzlemin kutup noktasına teğet olarak geçirilmesiyle oluşturulan bu çizimde kenar uzunlukları korunur. Bu yöntem daha çok dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır. Bu projeksiyon yönteminde kutup noktaları merkez alındığı için bozulma en az kutuplarda olur. Açılar korunurken, şekil ve alanlarda bozulmalar meydana gelir. HARİTA ELEMANLARI Başlık TÜRİYE SICALI ORTALAMALARI HARİTASI 42 4 38 UYARI! esir ölçek; 1/. şeklinde gösterildiği gibi 1:. şeklinde de gösterilir. 24 24 Coğrafi oordinatlar Ölçek 8 26 29 32 8 Yön işareti Lejand Sıcaklık ( C) 16 km 35 38-4 4 8 12 Çizim: adir DOĞRUSÖZ 16 2
ÖLÇE Dünya nın tamamının veya bir bölgesinin bütününü çizecek kağıt olamayacağına göre, uzunluklar ve alanlar gerçeğe nazaran belli bir oranda küçültülürler. İşte bu belli bir oranda küçültmeye ölçek denir. Başka bir ifadeyle ölçek; harita üzerindeki iki nokta arasındaki uzunluğun (mesafenin) gerçek uzunluğa oranıdır. Ölçek iki şekilde Bilgi öşesi Bilgi öşesi gösterilir. A) esir Ölçek Bayağı kesir ile gösterilen ve haritalarda çok tercih edilen bir ölçek türüdür. esir ölçek pay ve paydadan oluşur.pay, harita üzerindeki uzunluğu, payda ise gerçek uzunluğu ifade eder. esir ölçeklerde, birim cm olarak alınır. esir ölçekte pay daima 1 dir ve harita üzerindeki 1 cm yi gösterir.payda ise küçültme oranına göre değişir ve gerçek uzunluğun ne kadar küçültüldüğünü gösterir. Örneğin: büyükten küçüğe doğru 1/ > 1/. > 1/1.. şeklinde sıralanır. Harita üzerindeki uzunluk Gerçek uzunluk 1. = 1 cm. cm esir ölçe in paydas ndaki değer büyüdükçe harita ve ölçek küçülür, paydaki değer küçüldükçe harita ve ölçek büyür. Örneğin: Haritadaki uzunluk 1 cm ise, arazide karşılığı Haritalarda kesir ölçekten da. cm ye eşittir. Gerçek uzunluklar metre ya da kilometreye çevrilerek okunur. Buna göre, ölçek 1 cm = 1 km yi ha çok çizgi ölçek kullanılır. Çizgi ölçeğin en büyük faydası hagösteriyor şeklinde yorumlanır. B) Çizgi Ölçek Haritalarda, yatay çizilmiş bir doğru üzerine çentiklerle oluşturulmuş, metre (m) ya da kilometre (km) türünden değerle gösterildiği ölçek türüdür. Bu ölçekler sayesinde harita üzerindeki mesafelerin gerçek değerlerini kolayca hesaplamak mümkündür. Ayrıca bu ölçekler yardımıyla hesaplama yapmaksızın haritalardaki mesafelerin kuş uçuşu uzunluklarını da kolayca bulabiliriz. Çizgi ölçekte, çizilmiş doğrunun üstte yazılmış (m ya da km) değerler gerçek uzunluğunu, doğrunun altında cm olarak verilen değer ise harita üzerindeki uzunluğu ifade eder. ritanın fotokopi ve fotoğraf gibi yöntemlerle büyütülüp, küçültülünce (grafik ölçekte de aynı oranda büyüme ve küçülme olacağından) haritanın ölçeğinde bozulma olmamasıdır. Harita elemanları; Başlık Haritanın kullanım amacını be 5 km 5 km 5 km 5 km 5 km 5 5 1 15 2 km lirtmeli, haritayı tanıtmaya yegerçek 5 5 1 15 2 km terli, açık ve kısa olmalıdır. uzunluk 1 cm Coğrafi oordinatlar Harita üzerindeki (Paralel Meridyen) 1 cm 1 cm 1 cm 1 cm 1 cm uzunluk Haritası yapılacak alanın enlem ve boylamları belirlenir. Çünkü haritanın ölçeği, bu alanın gebuna göre, gerçekte 5 km (5. cm) olan bir uzunluk harita üzerinde 1 cm olarak gösterilmiştir anlamına gelir. nişliğine ve kullanım amacına göre belirlenir. Başka bir ifadeyle bu ölçekle çizilmiş olan bölge 5. defa küçültülmüş demektir. Lejand (Harita Anahtarı) Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. Her haritanın Ayrıca çizgi ölçek yardımıyla kuş uçuşu uzaklığı hesap yapma- kullanım amacına göre farklı işaretler kullanılır. dan cetvel, kâğıt, ip, kalem gibi nesnelerden yararlanarak bulayön İşareti biliriz. Haritalarda yön belirlemede kullanılır. Coğrafi koordinatlar kullanıldığı için yön yön işaretiçizgi ölçek ile kuş uçuşu uzunluğu hesaplama ni kullanmaya gerek duyulmaz. Harita üzerinde, uzunluğunu bulmak istediğimiz iki noktayı cet- Ölçek 4 4 8 12 16 km vel, kağıt vs. yardımıyla ölçüyor, ölçtüğümüz bu iki nokta arasın- Haritanın kullanım amacına ve çizilecek alanın yüz ölçümüne daki mesafeyi çizgi ölçek üzerine koyarak bulmuş oluyoruz. göre belirlenmelidir. Örneğin aşağıdaki çizgi ölçek bize neyi anlatıyor? 25 25
ÖLÇE ÇEVİRMELERİ Bilgi öşesi ÇİZGİ ÖLÇEĞİ ESİR ÖLÇEĞE ÇEVİRME Çizgi ölçek kesir ölçeğe çevrilirken; çizgi ölçeğin boyu, gösterdiği gerçek uzunluğa bölünür. Ölçek= Harita üzerindeki uzunluk Gerçek uzunluk Ölçek formülünün kısaltılmış şekli; Ö = H.U. G.U. Örnek: 1 1 cm Çözüm: 1 2 3 4 km Çizgi ölçeğini kesir ölçek olarak karşılığını bulunuz? 1 km 1 km 1 1 km 1 cm 1 cm 1 cm 1 km Gerçek uzunluk 1 km 1 km 1 km 1 km 1 km 1 1 2 3 4 km 1 1 cm 1 cm 1 2 3 4 km = H.U. 1 cm 1 cm = = G.U. 1 km 1.. cm 1 cm 1 cm 1 cm 1 cm Harita üzerindeki uzunluk işleme devam ederken pay ve paydanın birimlerinin aynı olması gerektiğinden paydadaki değer cm ye dönüştürülmeli UYARI! esir ölçekte payda ile ölçek arasında ters orantı vardır. Payda küçüldükçe ölçek büyür, payda büyüdükçe ölçek küçülür. Yukarıdaki çizgi ölçekte, iki çentik arası (bölme) 1 cm olup gerçekte 1 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı, 1/ 1 km yani 1/ 1.. cm dir. (Not: Paydadaki gerçek uzunluk olan 1 km yi cm ye dönüştürürken beş tane sıfır ekleriz. Yani işleme 1.. cm olarak yazılır.) Örnek: 1 5 cm Çözüm: 1 1 2 3 4 km 1 5 cm 5 cm 1 2 3 4 km Gerçek uzunluk 1 km 1 km 1 km 1 km 1 km 1 2 3 4 km = 5 cm 5 cm 5 cm 5 cm Harita üzerindeki uzunluk Çizgi ölçeğini kesir ölçek olarak karşılığını bulunuz? 1 km 1 km 1 1 km 5 cm 5 cm 5 cm 1 km 1 cm H.U. 5 cm 5 cm 5 cm 1 cm = = = = G.U. 1 km 1.. cm 1.. cm. cm. cm işleme devam ederken pay ve paydanın birimlerinin aynı olması gerektiğinden paydadaki değer cm ye dönüştürülmeli 26 Yukarıdaki çizgi ölçekte, iki çentik arası (bölme) 5 cm olup gerçekte 1 km yi göstermektedir. Gereken sadeleştirmeyi yaptıktan sonra, kesir ölçek olarak karşılığı, 1/ 2 km yani 1/. cm dir. (Not: Paydadaki gerçek uzunluk olan 2 km yi cm ye dönüştürmek için işleme. cm olarak yazıldı.)
ESİR ÖLÇEĞİ ÇİZGİ ÖLÇEĞE ÇEVİRME Örnek: 1/5.. kesir ölçeğinin çizgi ölçek karşılığı nedir? (Çizgi ölçeklerin uzunlukları 5 er cm olup, çentikler arası mesafe 1 er cm dir.) A) 5 5 1 15 2 km 1 cm B) 5 C) 5 Örnek: 1 cm 1 cm D) 25 1 cm E) 1 1 cm 5 15 km 5 15 km 25 5 75 km 1 2 3 4 km Soruda verilen kesir ölçeği karşılayan değer B seçeneğinde görülmektedir. 1/2.5. kesir ölçeğinin çizgi ölçek karşılığı nedir? A) 5 5 1 15 2 km 1 cm B) 1 C) 5 1 cm 2 cm D) 25 1 cm E) 25 5 cm 1 2 3 4 km 5 15 km 25 5 75 km 25 5 75 km Soruda verilen kesir ölçeği karşılayan değer C seçeneğinde görülmektedir. Çözüm: Sorudaki 1/5.. kesir ölçeğinde, harita üzerindeki 1 cm lik uzunluk gerçekte 5.. cm lik uzunluğu göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 5 km yi göstermektedir. A seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/5. dir. B seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/5.. dir. C seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/5.. dir. D seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 25 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/2.5. dir. E seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 1 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/1.. dir. Çözüm: Sorudaki 1/2.5. kesir ölçeğinde, harita üzerindeki 1 cm lik uzunluk gerçekte 2.5. cm lik uzunluğu göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 25 km yi göstermektedir. A seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/5. dir. B seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 1 km yi göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 1 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/. dir. C seçeneğinde harita üzerinde 2 cm lik uzunluk gerçekte 5 km yi göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 25 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/2.5. dir. D seçeneğinde harita üzerinde 1 cm lik uzunluk gerçekte 25 km yi göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 2,5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/25. dir. E seçeneğinde harita üzerinde 5 cm lik uzunluk gerçekte 25 km yi göstermektedir. Yani 1 cm lik uzunluk 5 km yi göstermektedir. esir ölçek olarak karşılığı 1/5.. dir. Bilgi öşesi UYARI! İki türlü uzaklık vardır. I.si, gerçek uzaklık. İki nokta arasındaki mesafeyi yerden katetmektir. II.si ise kuş uçuşu uzaklıtır. uş uçuşu uzaklık ise, iki nokta arasındaki mesafeyi doğrusal bir şekilde en kısa mesafe olan havadan katetmektir. uş Uçuşu Uzaklık Hesaplama Haritalarda iki nokta arasındaki en kısa uzaklık kuş uçuşu mesafe olarak adlandırılmaktadır. Muş Elazığ 5 5 15 25 km Belirtilen ölçekle cetvelinizle harita üzerinde Elazığ ve Muş arasındaki mesafeyi ölçünüz. Bu mesafe yaklaşık 22 cm dir. Cetvelimizi dan başlamak üzere çizgi ölçeğin üzerine yerleştirip 22 cm nin gerçekte yaklaşık 25 km ye karşılık geldiğini bulabiliriz. 27 27
Bilgi öşesi Planlarla Haritalar Arasındaki Farklar: Ölçekleri büyük (paydası küçük) olan planların ayrıntıyı gösterme gücü fazladır. Haritalar ise planlara göre daha küçük ölçeklidir. Planlara göre ayrıntıları da azdır. Planlar beşerî unsurları gösterirler. Haritalar ise çok daha çeşitli unsurları gösterir. Planlar dar alanları (yüz ölçümü küçük olan yerleri) gösterirler. Örneğin; bir şehrin planı yapılabilir ama bir ülkenin ya da Dünya nın planı olamaz. Haritalar ise daha geniş alanların çiziminde kullanılırlar. Ölçeklerine Göre Haritalar a) Büyük Ölçekli Haritalar - Plan: Ev, sokak, cadde, şehir imar planları, kadastro vb. alanların gösteriminde kullanılırlar. - Topoğrafya haritaları: Bu haritalarda il ve ilçe merkezleri, köyler, ana ve tali yollar, akarsu, dağ, göl gibi temel fiziki özellikler gösterilir. b) Orta Ölçekli Haritalar: Çeşitli amaçlarla hazırlanmış il ve bölge haritaları, uçuş, yol, jeoloji, tektonik, maden haritaları örnek verilebilir. c) üçük Ölçekli Haritalar: Bu haritalarda ayrıntı iyice azalır. Büyük yerleşim merkezleri, göller ile yüksek dağlar gösterilir. Türkiye yi ve Dünya yı gösteren duvar haritaları ve atlaslardaki haritalar örnek verilebilir. 28 HARİTA ÇEŞİTLERİ Harita yaşamın her alanında yardımcı araç olarak kullanılır. Bir kentin imar planının çıkarılması, karayolu, demiryolu ya da köprü yapımı için en uygun yerin belirlenmesi, arkeoloji, coğrafya gibi birçok alanda araştırma yapılması sırasında haritalardan yararlanılır. Haritalar ölçeklerine ve konularına göre olmak üzere ikiye ayrılır. HARİTA ÇEŞİTLERİ 1) Ölçeklerine Göre Haritalar a - Büyük Ölçekli Haritalar b - Orta Ölçekli Haritalar c- üçük Ölçekli Haritalarr 2) onularına Göre Haritalar a- Genel Haritalar b- Özel Haritalar 1) Ölçeklerine Göre Haritalar a) Büyük Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/. den büyük olan çizimlerdir. - Plan: Ölçeği 1/2. den büyük olan çizimlerdir. (Paydası 2. den küçük olan çizimler) - Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/2.1 ile 1/. arasında olan çizimlerdir. b) Orta Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/.1 ile 1/5. arasında olan çizimlerdir. c) üçük Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/5.1 den küçük olan çizimlerdir. Nallıhan A R A D E N İ Z A D E N İ Z Ankara Çamlıdere Ö z e l l i k l e r ızılcahamam SURİYE Çubuk alecik Ayaş Elmadağ Mamak Polatlı Gölbaşı Bala Haymana Beypazarı Büyük Ölçekli Harita (1 /.) GÜRCİSTAN üçük Ölçekli Harita (1 / 1..) Ölçek paydasındaki değer üçük Büyük Ayrıntıyı gösterme gücü Fazla Az Haritası çizilen alan Dar Geniş üçültme oranı Az Fazla Hata oranı Az Fazla ağıt üzerinde kapladığı alan Fazla Az İzohips sayısı Fazla Az İzohips sabit aralık değeri (Eküidistans) üçük Büyük IRA üçük Ölçekli Harita 1/5.. Orta Ölçekli Harita 1/4. Büyük Ölçekli Harita 1/5. Evren ANARA Şerefli koçhisar Büyük Ölçekli ve üçük Ölçekli Haritalar Arasındaki Farklar
2) onularına Göre Haritalar Bilgiöşesi öşesi Bilgi A) Genel Haritalar Herhangi bir konu hakkında genel bir bilgi vermek amacıyla hazırlanmış herkes tarafından kolayca anlaşılabilen haritalardır. Genel haritaların bazıları şunlardır: Türkiye Siyasi Haritası 1) Siyasi ve İdari Haritalar Ülkelerin sınırlarını askeri blokları, kıtaları gösteren haritalara siyasi harita; ülke içindeki il, ilçe ve köy gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara ise idari bölünüş haritası adı verilir. Bu haritalar sadece sınırları gösterir. Ayrıca belli başlı göller ve akarsular da yer alır. Türkiye Fiziki Haritası 2) Fiziki Haritalar Yeryüzü şekillerini (ova, dağ, plato, sırt, boyun vb), yer şekillerinin yükselti ve eğim gibi fiziki özelliklerini gösteren haritalardır. Bu haritalarda kullanılan renkler yükselti basa- onularına göre haritalar: a) Genel Haritalar - Fiziki Haritalar - Siyasi Haritalar - Topoğrafya Haritaları - Atlas Haritaları - Duvar Haritaları - Turistik Haritalar b) Özel Haritalar - Jeoloji Haritaları - limatik Haritalar - Toprak Haritaları - Nüfus Haritaları - Yerleşme Haritaları - Ekonomik Haritalar - Hidroğrafik Haritalar - Biocoğrafik Haritalar makalarını ifade eder. Renk tonu koyulaştıça yükselti değeri artar. B) Özel Haritalar Bu haritalar, genel haritalar gibi bir bölge ya da ülkeyi hatta dünya genelini içine almasına rağmen içerik olarak herhangi bir konuyu detaylarıyla gösteren, yani uzmanlaşma isteyen haritalardır. Belli alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel amaçlar için hazırladığı bu haritalar, genellikle fiziki, beşerî ve ekonomik coğrafya konularında hazırlanırlar. Örneğin: araziden yararlanma haritaları, ekonomi haritaları, hidroğrafya haritaları, jeoloji haritaları, Duvar haritaları çok çeşitli konularda hazırlanmış; il, bölge, ülke, kıta veya dünya haritalarını kapsar. Fiziki, beşerî, ekonomik, idari ve siyasi coğrafya özelliklerinin ayrı ayrı işlendiği haritalardır. Atlas haritaları ise, çok çeşitli konularda hazırlanmış küçük ölçekli haritalardır. jeomorfoloji haritaları, nüfus haritaları, toprak haritaları gibi. Beşerî özellikleri gösteren haritala- UYARI! rın güncellemeleri fiziki haritalara göre daha sıklıkla yapılır. ÖZELLİ Türkiye Topraklarından Yararlanma Haritası Çizim: adir DOĞRUSÖZ 8 8 16 km Orman Bozkır Maki Çayır (Alpin çayır, Dağ çayırı) Türkiye Sıcaklık Ortalamaları Haritası Orman, Çalılık, Anropojen Bozkır Çizim: adir DOĞRUSÖZ 8 8 16 km Bağlık bahçelik alanlar Yüksek dağ çayırları Endrüstriyel bitki alanları Tarım alanları Ormanlık alanlar Otlak çayır alanları Çizim: adir DOĞRUSÖZ Sıcaklık ( C) 8 8 16 km -4 4 8 12 16 2 Alan hesaplama Uzunluk hesaplama Yön tayini Matematik konum belirleme Özel konum belirleme Yükseklik bulma Eğim hesaplama Profil çıkarma Fiziki Haritalardan Yararlanarak Siyasi Haritalardan Yararlanarak Türkiye de Doğal Bitki Örtüsü Haritası + + + + + + + + + + + + + - (+) yapılabilir ( )29 yapılamaz
HARİTALARDA YER ŞEİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ Bilgi öşesi HARİTALARDA YER ŞEİLLERİNİN GÖSTERİLME YÖNTEMLERİ UYARI! Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini ifade etmek için değil, yükselti basamaklarını göstermek için kullanılır. Bu yöntemle yapılan haritalarda yeşil ile boyanan yerler her zaman ormanları, tarlaları veya ovaları, kahverengi ile boyanan yerler her zaman dağları göstermez. Haritalarda yeryüzü şekillerini en belirgin biçimde göstermek amacıyla bir takım yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerden en yaygın olarak kullanılanları; renklendirme yöntemi, tarama yöntemi, kabartma yöntemi, gölgelendirme yöntemi ve izohips (eş yükselti) yöntemidir. a) Renklendirme Yöntemi Bu yöntemde asıl amaç, yer şekillerinin yükselti özelliklerini renklerle göstermektir. ullanılan renkler, doğal renklere uygun olmalıdır. Bu yöntem izohips yöntemi ve kabartma yöntemiyle birlikte kullanılan bir yöntemdir. Derinliğin m ile - m arasında olduğu yerlere kıta sahanlığı (şelf alanı) adı verilir. Bu alanlar renklendirme yönteminde mavinin en açık tonuyla (beyaza yakın mavi) gösterilir. Dolayısıyla bu rengin kullanıldığı yerler sığ alanları gösterir. Renklendirme yönteminde, yeşil renk alçak yerleri (yeşil renk tonu koyulaştıkça yükselti azalır), sarı renk orta yükseklikteki yerleri, kahverengi yükseltinin fazla olduğu yerleri (kahverengi renk tonu koyulaştıkça yükselti artar), mavi renk derinliği (renk tonu koyulaştıkça derinlik artar) ifade eder. Fiziki haritalarda beyaz renk buzulları gösterir. b) abartma Yöntemi 5 25 15 5 oyu ahverengi ahverengi Açık ahverengi Turuncu Sarı Açık Yeşil Yeşil Açık Mavi Mavi oyu Mavi Bu yöntemde yer şekillerinin ölçekli maketleri (3D) yapılır. Yükseltiler ve çukurluklar gerçeğe en yakın biçimde gösterilir. Arazi, bu haritalarda belli bir yükseklikten bakılıyormuş gibi üç boyutlu olarak görünür. Ancak düz bir zemin üzerinde bu lunması gerektiğinden kullanımı zordur ve yaygın değildir. 3
c) Gölgelendirme Yöntemi Bu yöntemde amaç, yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Gölgelendirme yönteminde, güneş ışınlarının yer şekilleri üzerine kuzeybatı yönünden 45 açı ile geldiği kabul edilerek arazi gösterilir. Bu yöntemde gölgelerin açık veya koyu olması arazinin eğimi hakkında bilgi verir. Gölgelerin koyulaştığı yerlerde eğim fazladır. Eğim arttıkça gölgenin koyuluğu artar. (Aşağıdaki gölgelendirme yönteminde izohipsler de kullanılmıştır.) Bilgi öşesi UYARI! Renklendirme metodu için verilen rakamlar her harita için değişebilir. Bu nedenle harita lejantına bakılması gerekmektedir. d) Tarama Yöntemi Bu yöntemde amaç, yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Bu haritalar, tarama çizgileriyle hazırlanır. Tarama yöntemi ile yer şekilleri kısa, kalın, sık ya da ince, uzun, seyrek çizgilerle taranmış olarak gösterilir. Eğim arttıkça tarama çizgilerinin boyları kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artar. Eğimin az olduğu yerlerde ise tarama çizgileri uzar, seyrekleşir ve incelir. Tarama çizgilerinin bulunmadığı yerler ise düzlükleri göstermektedir. Tarama yöntemi ile harita yapımının zor olması; yükselti ve eğim bulma gibi hesaplamaların yapılamaması gibi nedenlerden dolayı günümüzde kullanılmamaktadır. UYARI! Gölgelendirme yönteminde yükselti basamakları bulunmadığından, tam bir yükselti tespit etmek ve profil çıkarmak olanaksızdır. e) İzohips Yöntemi seviyesinden itibaren aynı yükselti değerlerine sahip noktaları birleştirerek oluşturulan kapalı eğrilere izohips, bu yöntemle yüzey şekillerinin gösterilmesine izohips (eş yükselti eğrisi) yöntemi denir. Bu yöntemde yer şekillerinin birçok özelliği (yükselti ve eğim vs) bir arada gösterilir. 3131
İZOHİPSLER (EŞ YÜSELTİ EĞRİLERİ) Bilgiöşesi öşesi Bilgi Yandaki fotoğrafta yamaç tarımsal faaliyetler için Renklendirme yöntemiyle hazırlanmış aynı bölgeyi gösteren iki haritadan I. sinde kullanılan renk sayısının II. haritada kullanılan renk sayısından az olduğu görülmüştür. Bu durumun nedeni ne olabilir? basamaklandırılmıştır (taraçalandırma). Aynı yükseklikteki bu basamakları izohips aralıkları olarak düşünelim. Bu basamaklara kuş bakışı bakılarak kağıt üzerine çizimleri yapılırsa aşağıdaki şekillerde olduğu gibi iç içe geçmiş halkalar şeklinde olduğu görürülür. İzohips çizgileri buna benzetebilir. UYARI! İzohips çizgileri ile hazırlanmış büyük ölçekli haritalara topoğrafya haritası adı verilir. m 11 m m 9 8 m 7 İzohips eğrilerinin sık geçtiği yerlerde akarsuların; m 6 - yatak eğimleri fazladır, m 5 m 11 mm m 9 8 m 7 m 6 m - akış hızı fazladır, 5 m - erozyon etkileri fazladır, - debileri artar, - aşındırma güçleri fazladır, - biriktirme güçleri azalır, - derine aşındırmaları artar, - yanlara aşındırmaları azalır, - vadilerinin yamaç eğimleri fazladır, - akarsular daha ziyade dar vadiler oluştururlar, seviyesi ve deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaları birleştiren kapalı eğrilere izohips ya da eş yükselti eğrisi denir. İzohipslerin özellikleri: 1- İzohipsler iç içe kapanan (birbirlerini çevreleyen) eğrilerdir. 2- İzohips eğrilerinin uçları açık kalmaz ve birbirleriyle kesişmezler. İzohipsler sadece akarsu çizgilerini kesebilirler. 3- Her izohips eğrisi kendinden daha yüksek değere sahip olan izohips eğrisini çevreler (çukur özelliği taşıyan yerler hariç). - vadileri genellikle V şeklinde oluşur. 4- İzohips eğrileri en kısa izohips eğrisinin içinde nokta şeklini almışsa doruk noktası (zirve) özelliği gösterir. - enerji potansiyeli fazladır, 5- En uzun çizilen izohips eğrisi en alçak, en kısa çizilen izohips eğrisi en yüksek değere sahiptir (çukur özelliği - akarsu taşımacılığa ve ulaşıma elverişli değillerdir. taşıyan yerler hariç). 6- Bir izohips eğrisi üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri aynıdır. (X = Y = Z = metre) 7- İzohips eğrilerinin başlangıç yeri deniz seviyesidir ( metre). metre değerine sahip noktaların birleştirilmesiyle UYARI! İzohips eğrilerinin seyrek geçtiği yerlerde akarsuların gösterebilecekleri özellikler yukarıda anlatılanların tersidir. oluşturulan çizgiye metre izohipsi ya da kıyı çizgisi adı verilir. ıyı çizgisi her haritada sıfır metre değerindedir. 8- İzohips eğrileri arasındaki yükselti değeri farkına sabit yükselti aralığı (eküidistans) denir ve aynı haritanın tamamında değişmez. 9- Sabit aralık değerini haritanın küçültme oranı (ölçek) belirler. Ölçek küçüldükçe (küçültme arttıkça) sabit aralık değeri artar. Ölçek büyüdükçe (küçültme azaldıkça) sabit aralık değeri küçülür. 32 32
14 DENİZ Z GÖL F Y X 6 1 2 A m Bilgiöşesi öşesi Bilgi 7 8 GÖL C 5 2 E 1 GÖL N Dünya üzerinde kesintisiz çizebileceğimiz en uzun izohips çizgisi kaç metre değerine sahip olan izohips çizgisidir? OYANUS B 13 seviyesinden itibaren aynı derinlik değerine sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan eğriye eş derinlik eğrisi ya da izobat adı verilir. 2 1 12 11 O P UYARI! L 4 12 G 3 H M GÖL İzobat ve izohipsleri birbirinden ayıran çizginin adı nedir? 11 1 1 I D 1 2 3 4 km 3 9 3 1 1 esintisiz çizebileceğimiz en uzun izohips çizgisi hangi kara parçalarının etrafını dolanır? GÖL Türkiye de en uzun metre izohips çizgisi hangi kıyılarımızdadır? 1 cm A- Tepe B- apalı Çukur (Çanak) C- Sırt D- Akarsu Vadisi E- Boyun F- Delta G- Haliç H- Uçurum I- Şelale - Falez L- Ada M- oy - örfez N- Yarımada - Burun O- Menderes P- Mevsimlik (dönemlik) akarsu 1- Üzerinde ok işareti olup izohips çizgilerine göre biraz daha kalın çizilen çizgi, akarsu çizgisidir. Bir akarsu çizgisinin kenarındaki ilk izohips eğrilerinin yükseklikleri eşittir. (Akarsuyun üzerindeki okun yönü akarsuyun akış yönünü ifade eder) Dünya üzerinde değeri en büyük olan izohips eğrisinin değeri nedir? Dünya da nerededir? Dünya üzerinde değeri en büyük olan izobat eğrisinin değeri nedir? Dünya da nerededir? 11- Birbirini çevrelemeyen (komşu ya da yan yana diyebileceğimiz) iki izohips çizgisinin yükseltileri eşittir. 12- İzohips eğrilerinin sık geçtiği yerlerde eğim fazladır. 13- İzohips eğrilerinin seyrek geçtiği yerlerde eğim azdır. 14- İzohips çizgilerinin ters V (^) şeklini aldıkları yerler akarsu vadisini ifade etmektedir. Ters V şeklindeki izohipslerin sivri uçları akarsuyun geldiği yönü (akarsuyun kaynağını), açılan kolları ise gitmesi gereken yönü (akarsuyun ağız kısmı) ifade eder. Renklendirme yöntemiyle hazırlanmış bir fiziki haritada, kullanılan renklerin kısa mesafelerde değişebilmesinin nedeni nedir? 33 33
YER ŞEİLLERİNİN İZOHİPSLERLE GÖSTERİLMESİ Bilgi öşesi Çevresine göre yükseltisi 5 metrenin altında olan küçük kabartılara tepe denir. Yükseltisi 51 metreyi geçen yeryüzü kabartılarına da dağ denir. Etrafı kapalı çukurlara çanak denir. Bunlara kapalı çukur da denir. Çukurun en derin oktasına dip noktası denir. APALI ÇUUR TEPE DİP NOTASI İzohips haritalarında iç içe kapanmış eğriler varsa ve eğrilerin değerleri içteki küçük izohips halkasına doğru artıyorsa söz konusu şekle tepe adı verilir. İzohipsler iç içe kapanıyor ve değerleri içteki küçük izohipse doğru azalıyorsa kapalı çukur (çanak) oluşur. Çukuru, tepeden ayırt ettiren gösterim şekli ok işaretlerinin kullanılmasıdır. Ok işaretlerinin yönü çukurlaşmanın (yükseltinin azalma yönünün) ne tarafa doğru olduğunu ifade eder. Ok işaretinin başladığı izohips eğrisinden ok işretinin bittiği izohips eğrisine kadar yükselti azaltılır. 5 25 9 Tepe veya dağın yarısına sırt denir. İki sırt birleşerek tepe ya da dağ oluşturur. Başka bir ifadeyle iki yamacın birleştiği ve su bölümü çizgisinin geçtiği sınırdır. İzohipsler yarım halka şeklinde verilmişse sırt gösterilmiştir. İzohipslerin değeri, dıştaki yarım izohips halkasından içteki küçük yarım izohips halkasına doğru artar. 5 25 Akarsuların yataklarını derine ve yanlara doğru aşındırmaları sonucu oluşan ve çoğu zaman içerisinde bir akarsu bulunduran uzun çukurluklara vadi denir. İki yüksek yer (tepe ya da dağ) ya da iki alçak yer (çukur) arasında kalan yere boyun denir. 34 TEPE BOYUN VADİ TEPE İzohipsler yarım halka şeklinde ise bir tür vadi gösterilmiştir. Sırt ve vadiyi birbiriyle karıştırmamak gerekir. Yarım izohips halkalarının değeri içteki küçük halkaya doğru artıyorsa sırt, azalıyorsa vadi anlamına gelir. Bunun yanı sıra izohips haritalarında, akarsuyun geçtiği her yer, vadi olarak bilinmelidir. İzohips haritalarında birbirini çevrelemeyen, komşu izohips halkaları şeklinde gösterilen, iki yüksek yer ya da iki alçak yer arasında kalan düz yere boyun (bel-geçit) adı verilir. 9
1 2 3 Akarsu çizgisinin kıyı çizgisinde sona erdiği (akarsuyun denize döküldüğü) yerde kara, akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden denize doğru üçgen şeklinde çıkıntı yapmışsa delta oluşumu görülür. Örneğin, Çukurova, Bafra ya da Çarşamba delta ovası gibi. Akarsuyun kıyı çizgisinde sona erdiği (akarsuyun denize döküldüğü) yerde deniz akarsuyun kıyı çizgisine değdiği yerden karaya doğru girinti yapmışsa haliç oluşumu görülür. Haliçler, gelgitin etkili olduğu yerlerde (örneğin, Batı Avrupa kıyılarında) görülür. Bilgi öşesi Akarsuların taşıdıkları alüvyonlarını (taş - toprak) denize döküldükleri yerlerde biriktirmeleri ile oluşturdukları kıyı ovalarına delta denir. Bir kıyıda deltanın gelişebilmesi için; - akarsuyun bol miktarda malzeme taşıyor olması, - denizin derin olmaması, - gelgitin güçlü olmaması, - kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekmektedir. 75 5 İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığı yerlerdir. Birden fazla izohips çizgisi belli bir yerde sıklaşarak ya da tek bir çizgi oluşturacak şekilde görünüm almışlarsa orası uçurum (yar) özelliği gösterir. Yukarıda her iki izohips haritası uçurumu göstermektedir. Soldakinde eğim 9 iken sağdakinde eğim 9 ye yakındır. İzohipslerin birden fazlasının kıyı çizgisine yakın bir yerde sıklaştığı ya da kıyı çizgisi üzerinde tek bir çizgiye dönüştükleri yerlere falez (yalıyar) adı verilir. Uçurumların deniz kenarında oluşanlarıdır. Yandaki izohips haritalarında verilen şekiller falezdir. Üstteki izohips haritasında falezin yamaç eğimi 9 iken, alttaki izohips haritasında falezin yamaç eğimi 9 ye yakındır. Sonuçta, falez kıyıda yamaç eğiminin fazla olduğu, yükseltinin birden bire arttığı yer şekilleridir. 75 5 Gelgitin etkili olduğu kıyılarda akarsu ağzının aşındırılmasıyla oluşan kıyı aşınım şekline haliç denir. Türkiye kıyılarında gelgit etkisiz olduğu için haliçler görülmez. Yükselti farkının aniden değiştiği yerlerde meydana gelen eğimi oldukça fazla olan dik ve derin yamaçlara uçurum denir. Dağların kıyıya çok yakın ve paralel olarak uzandığı yerlerde dalga aşındırmasıyla oluşan kıyıdaki uçurumlara falez adı verilir. 35 35
Bilgi öşesi Yüksek bir yerden devamlı bir şekilde ve yerçekimi etkisi ile İzohipslerin birden fazlasının çok sıklaştığı ya da tek çizgi özelliği gösterdiği yerden akarsu çizgisi geçiyorsa söz konusu yer şelale (çağlayan) özelliği gösterir. Bu tür yerler aslında üzerinden akarsu geçen uçurumlardır. Örneğin, Düden Şelalesi (Antalya) artan bir hızla düşen akarsu kütlesine şelale diğer adıyla çağlayan denir. Diğer bir ifade ile şelale akarsuyun uçurumlar üzerinden düştüğü yerdir. Etrafı suyla çevrili kara parça- DENİZ ADA Bir izohips haritasında, okyanus, deniz, göl veya akarsuyun ortasında bulunan, dört bir yanı su ile çevrili ve izohipslerin kendi uçlarıyla kapanarak iç içe geçmiş halkalar şeklinde görüldüğü yere ada denir. Örneğin, Gökçeada, Bozcaada gibi. sına ada denir. Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlede kıvrımlar yaparak akmasına menderes adı MENDERES Akarsuyun bulunduğu bir izohips haritasında, akarsuyun kıvrımlar yaptığı gösteriliyorsa bu şekle menderes denir. Örneğin, Büyük Menderes, üçük Menderes ya da Gediz gibi. verilir. Arazinin en yüksek noktasına doruk ya da zirve adı verilir. ZİRVE DAĞ Tepe ya da dağların gösterildiği izohips halkalarının bulunduğu yerde en içteki nokta görünümlü izohipse doruk ya da zirve adı verilir. Çevresine göre yüksekte kalmış, akarsular tarafından dar ve derin vadilerle parçalanmış geniş ve yüksek düzlüklere plato denir. PLATO PLATO PLATO Akarsuyun bulunduğu bir sahada izohips çizgileri seyrek ken, akarsuyun her iki tarafında oldukça sıklaşmış ve çevresine göre yüksek düzlükler verilmiş ise bu şekle plato adı verilir. Örneğin, Haymana Platosu, Taşeli Platosu, Teke Platosu gibi. 36
Akarsuyun da bulunduğu bir sahada izohips çizgileri oldukça seyrek olarak çizilmiş, izohipslerin değerleri çevredeki izohipslere göre küçük değerlerle gösterilmiş ve çevresine göre alçak düzlerin bulunduğu yerlere ova denir. Örneğin, onya Ovası, Ergene Ovası, Çukurova gibi. OVA Bilgi öşesi Çevresine göre alçakta kalmış, akarsular tarafından fazla aşındırılmamış geniş düzlüklere ova denir. Üç tarafı suyla çevrili, denize doğru çıkıntı yapmış kara parçalarına yarımada denir. İzohips haritalarında, izohips çizgileri ile karanın denize doğru çıkıntı yapmış şeklinde gösterildiği yerlerdir. Anadolu ve Trakya birer bir yarımadadır. DENİZ YARIMADA DENİZ Üç tarafı suyla çevrili kara parçasına burun bu oluşumun daha büyüğüne de yarımada denir. İzohips haritalarında, okyanus, deniz ya da göl sularının karaların içine doğru girmiş şekilde gösterildiği yerlere koy denir. OY Okyanus, deniz ya da göllerin karaların içine doğru girdiği küçük sığ yerlere koy bunun daha büyük oluşumlusuna da körfez denir. Örneğin: Antalya örfezi, İskenderun örfezi gibi. 5 İzohips çizgileri ile yüksek bir dağ gösterilmiş, ve bu dağın zirvesinde bir çukur verilmiş ise anlatılmaya çalışılan şekle krater adı verilir. Örneğin, Nemrut krateri gibi. RATER VOLAN DAĞI Yanardağların püskürmesi sırasında mağmanın izlediği yola volkan bacası ve bunun ağzına krater denir. Bazı kraterlerin içi suyla dolu olabilir. Bunlara krater gölü adı verilir. Bu tür göller izohips haritalarında renklendirilmiş olarak olarak gösterilir. ara ile su kütlesini (deniz, okyanus ya da göl) ayıran sınıra kıyı çizgisi adı verilir. DENİZ ARA seviyesini gösteren sıfır metre eğrisidir. Hem izohipslerin hem de izobat çizgilerinin başlangıcıdır. 37 37
Bursa ile Ankara arası kaç km dir? HARİTA HESAPLAMALARI Bilgi öşesi 1. Uzunluk Hesaplama Problemleri a. Gerçek Uzunluk Hesaplama Problemleri Harita uzunluğu ile ölçek verilerek gerçek uzunluk sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. Uzunluk ölçüsü temel birimi metre dir. Metrenin katları dam, hm ve km dir. Askatları ise dm, cm ve mm dir. Uzunluk ölçü birimleri katlarına çevrilirken her basamakta 1 ile bölünür. Askatlarına çevirirken ise her basamakta 1 ile çarpılır. 1 kilometre (km): metre 1 hektometre (hm): metre 1 dekametre (dam): 1 metre Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası ÖRNE: 1/5. ölçekli bir haritada A ve B kentleri arası 8 cm ölçülmüştür. Buna göre iki kent arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km dir? A),4 B) 4 C) 4 D) 4 E) 4 ÇÖZÜM: Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçek Paydası Gerçek Uzunluk = 8 cm x 5. Gerçek Uzunluk = 4.. cm = 4 km dir. b. Harita Uzunluğu Hesaplama Problemleri Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek harita uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. 1 desimetre (dm):,1 metre 1 santimetre (cm):,1 metre 1 milimetre (mm):.1 metre Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk Ölçeğin Paydası 1 metre (m): cm 1 kilometre (km): m 1 kilometre (km):. cm ÖRNE: Arazi üzerindeki km lik uzunluk 1/5. ölçekli haritada kaç cm ile gösterilir? A),4 B) 4 C) 8 D) 4 E) 54 Gerçek Uzunluk 2.. cm ÇÖZÜM: km = 2.. cm dir. Harita Uzunluğu = = Ölçeğin Paydası 5. cm = 4 cm dir. Alan ölçüsü temel birimi metre kare (m 2 ) dir. Alan ölçü birimleri katlarına çevrilirken her basamakta ile bölünür. Askatlarına çevrilirken ise her basamakta ile çarpılır. 2. Alan Hesaplama Problemleri a. Gerçek Alan Hesaplama Problemleri Haritadaki alan ve ölçek verilerek gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçek Paydası) 2 ÖRNE: 1/4. ölçekli haritada bir adanın kapladığı alan 4 cm 2 olduğuna göre adanın iz düşüm alanı kaç km 2 dir? A) 12 B) 24 C) 36 D) 64 E) 14 1 metre kare (m 2 ): 1. cm 2 1 kilometre kare (km 2 ): 1... cm 2 38 ÇÖZÜM: Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçek Paydası) 2 Gerçek Alan = 4 cm 2 x (4.) 2 cm 2 Gerçek Alan = 4 cm 2 (16 x 1 1 ) cm 2 = 64 x 1 1 cm 2 cm 2 yi km 2 ye çevirmek gerekir. 64 x 1 1 cm 2 = 64 km 2 dir.
1 1 cm 1 2 3 4 km b. Harita Alanı Hesaplama Problemleri Gerçek alan ve ölçek verilerek haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. Bilgi öşesi Harita Alanı = Gerçek Alan (Ölçeğin Paydası) 2 PRATİ Gerçek Uzunluk ÖRNE: Gerçek alanı 81 km 2 olan göl 1/3. ölçekli haritada kaç cm 2 gösterilir? A) 3 B) 6 C) 9 D) 3 E) 54 Harita Uzunluğu Ölçek Paydası 81 km 2 = 81... cm 2 = 81x1 1 cm 2 Gerçek Alan ÇÖZÜM: Harita Alanı = = (Ölçeğin Paydası) 2 81 x 1 1 cm 2 (3.) 2 cm 2 3. Ölçek Hesaplama Problemleri a. Harita Uzunluğu ve Gerçek Uzunluk Yardımıyla Ölçeğinin Bulunması Gerçek uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. = 81 x 1 1 cm 2 9 x 1 1 cm 2 = 9 cm 2 Üçgende bulunması istenilen bilginin üzerini kapatırsak, formül oluşur (ok yönünü takip ederek). Örneğin: ölçek hesaplanması istenirse, Harita Uzunluğu Ölçek = Gerçek Uzunluk Ölçek = Harita Uzunluğu Gerçek Uzunluk Örneğin: harita uzunluğu hesaplanması istenirse, Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk Ölçeğin Paydası ÖRNE: Arazi üzerindeki 4 km lik uzunluk, ölçeği bilinmeyen haritada 5 cm gösterildiğine göre, haritanın ölçeği nedir? A) 1/25. B) 1/. C) 1/5. D) 1/8. E) 1/1.. Harita Uzunluğu 5 cm 1 ÇÖZÜM: 4 km = 4.. cm dir. Ölçek = = = Gerçek Uzunluk 4.. cm 8. b. Harita Alanı ve Gerçek Alan Yardımıyla Ölçeğinin Bulunması Gerçek alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır. Ölçek = Harita Alanı Gerçek Alan ÖRNE: 225 km 2 lik bir arazinin 1 cm 2 olarak gösterildiği haritanın ölçeği nedir? A) 1/125. B) 1/1.25. C) 1/5. D) 1/1.5. E) 1/15.. ÇÖZÜM: 2 Harita Alan 1 cm 1cm 1cm 1 Öç lek = = = = = GerçekAlan 2 2 225 km 225 km 15 km 1. 5. Paydadaki değeri cm ye dönüştürerek işlem sonlandırılmalıdır. 15 km = 1.5. cm dir 2 Harita Alanı Gerçek Alan (Ölçek 2 Paydası) Üçgende bulunması istenilen bilginin üzerini kapatırsak, formül oluşur (ok yönünü takip ederek). Örneğin: harita alanı hesaplanması istenirse, Harita Alanı Gerçek Alan = (Ölçeğin Paydası) 2 39 39
3. Eğim Hesaplama Problemleri Topoğrafya yüzeyinin yatay düzlemle yaptığı açıya eğim denir. Bilgi öşesi UYARI! Haritalarda uzunluk ölçek oranlar n n de işimiyle do ru orant l d r. Örne in, 1/4. ölçekli haritada 4 cm gelen iki şehir aras 1/8. ölçekli haritada 2 cm ile gösterilir. Alan ise ölçek oranlar n n karesi kadar de işir. Örne in, 1/5. ölçekli harita 1/. ölçekli haritan n (1/5) 2 = 1/25 i kadar yer kaplar. 1/. Eğim = Yükselti Farkı Yatay Uzaklık x ya da Yükselti farkı Yatay uzaklık ÖRNE: seviyesinden itibaren 3 km lik bir yol ile ulaşılan tepenin yüksekliği 15 metredir. Buna göre, bu yolun ortalama eğimi kaçtır? A) 2,5 B) 25 C) 35 D) 43 E) 54 Yükselti her zaman için metre ile ifade edilirken uzaklık çoğunlukla km olarak ifade edilir. Dolayısıyla eğim formülünde uzaklık km cinsinden yazılamayacağında metreye dönüştürülmelidir. 3 km = 3. m Yükselti Farkı 15 metre ÇÖZÜM: Eğim= x ya da Eğim= x =%o 5 Yatay Uzaklık 3. metre ÖRNE: Yandaki haritada belirtilen a ve b noktaları arasındaki uzaklık 6 km olup aralarında ortalama %12 lik eğim söz konusudur. Buna göre, haritadaki sabit aralık değeri nedir? A) 8 B) C) 18 D) 32 E) 72 Yükselti Farkı ÇÖZÜM: Eğim= x ya da Yatay Uzaklık Eğim 12 = Yükselti Farkı 6. metre x =72 metre a ve b noktaları arasında yükselti farkı 72 metre, aralarında da 4 izohips farkı olduğuna göre 72 : 4 = 18 (izohipsler 18 er metre farklarla çizilmişlerdir) 1/5. 4. Profil Çıkarma Profil, yandan görünüşü ifade etmektedir. Eş yükselti eğrileriyle çizilmiş haritalardan yararlanarak, yer şekillerinin de profili çıka- A 3 B Profil sorularını çözerken, -profili istenilen doğrultuda, uç noktaların ve doğrultu boyunca arada kalan yerlerin yükseltilerine, -doğrultu üzerindeki tepe sayısına ve tepe ya da tepelerin yükselti değerlerine, -doğrultu üzerindeki akarsu çizgilerinin kaç tane olduğuna, -doğrultunun geçtiği yerdeki eğim durumuna dikkat edilmelidir. 4 rılabilir. Profil çıkarılırken sırasıyla şu işlemler yapılır: Profili alınacak olan iki nokta arasına bir doğru çizilir. Bu doğru ile eş yükselti eğrilerinin kesiştiği yerler işaretlenir. Başka bir kâğıda birbirine paralel olarak eş yükselti eğrilerinin sayısı kadar çizgi çizilir. Bu çizgilere, haritadaki değerlere göre, aşağıdan yukarıya doğru artacak şekilde yükselti değerleri verilir. Haritada işaretlenen her noktadan bu çizgilere birer dikme inilir. Grafik üzerinde işaretlenen noktalar birleştirilince iki nokta arasının profili çıkarılmış olur. 32 3 28 26 24 22 18 16 14 A 16 18 A A 16 18 18 18 18 18 22 24 26 3 28 B B 3 B
CBS CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri), sözel veri üzerine bina edilen mekansal özellikler sayesinde pratikte karşılaşılan problemlerin belirlenmesi, analiz edilmesi ve çözülmesine olanak sağlayan bir teknolojidir. Bilgi öşesi Mekansal ve sözel verinin birlikte kullanımına bir örnek olarak okulları verebiliriz. Herhangi bir okulun bulunduğu konum bilgisine mekansal veri; okula ait isim, verilen eğitimin detayı, öğrenci kapasitesi gibi diğer bilgilere ise sözel veri denebilir. Mekansal ve sözel nitelikleri bilinen okullar verisi üzerinde yapılabilecek analizlerle, seçilen bir nokta etrafındaki 5 km lik alan içerisinde bulunan ilkokulların sayısı ya da bu alan içerisindeki ortaöğretim öğrenci kapasitesi rahatlıkla analiz edilebilir ve bu analiz karar vericinin planlama faaliyetlerine önemli katkılar sunabilir. Bu şekilde, sözel ve mekansal nitelikteki verinin birlikte kullanılmasıyla CBS, mekansal analizler yapabilme yeteneğini sunarak problem çözmede etkili bir teknik olarak belirmektedir. Eğim yüzde (%) olarak hesaplanırken ile, binde ( ) olarak hesaplanırken ile çarpılır. Günümüzdeki uygulamalarda CBS faaliyetleri, birçok seviyede ele alınabilir. En temel anlamda CBS, kartografya ve harita üretiminde kullanılmaktadır. Fakat CBS nin asıl gücü, sözel ve mekansal verinin analizinde kullanılan istatistik ve mekansal yöntemlerdir. Söz konusu bu analizler sonucunda türetilen anlamlı bilgi ise karar vericiye karar vermesi yönünde sağlıklı bir ortam hazırlamaktadır. Eğim ile yol ters orantılıdır. Eğim arttıkça yol kısalırken, eğim azaldıkça yol uzar. CBS Nedir? Sorusuna Verilen Yanıtlar: En somut tanımıyla CBS, coğrafi olarak ilişkilendirilmiş bilginin oluşturulması, güncellenmesi ve görüntülenmesine olanak sağlayan bir bilgisayar sistemidir. CBS, yeryüzünde gerçekleşen ve gerçekleşmeye devam eden şeylerin, haritalanması ve analiz edilmesinde kullanılan bilgisayar sistemidir. CBS teknolojisi, yaygın olarak kullanılan sorgu ve istatistik analizler gibi veri tabanı faaliyetlerinin haritalar aracılığıyla sunulan görsellik ve mekansal analiz gibi yeteneklerle birleştirilmesidir. CBS nin Bileşenleri CBS nin yeteneklerini kavrayabilme yolunda atılacak bir diğer adım ise CBS nin bileşenlerini ve bir arada nasıl çalıştıklarını anlayabilmektir. Bu bileşenler: Donanın, yazılım, veri ve insandır. Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Teknolojileri, Çevre Yönetimi Doğal aynak Yönetimi Doğa oruma Çalışmaları Mülkiyet-İdari Yönetim Bayındırlık Hizmetleri Belediye Faaliyetleri Ulaşım Planlaması Ormancılık Tarım Ticaret ve Sanayi Savunma ve Güvenlik Turizm Eğitim Sağlık gibi çok çeşitli alanlarda kullanılabilmektedir. 41 41
BÖLÜM 2 COĞRAFYA Coğrafi Rehberim: Harita Bilgisi ETiNLi 1 Aşağıdaki tabloda, bazı tanımlar verilmiştir. Tanımları karşılarında verilen ifadelerden uygun olanlarla eşleştiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuş bakışı görünümünün, belli bir ölçek dahilinde, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizimlerdir. Yer şekillerinin, eğim, engebe ve yükselti gibi özelliklerini dikkate alarak hesaplanan alandır. Yer şekillerinin eğim, engebe gibi özelliklerini yok kabul edip arazi düz ve deniz seviyesindeymiş gibi kabul ederek hesaplanan alandır. Haritalarda oluşan hataları en aza indirgemek için oluşturulan harita çizim yöntemleridir. seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilerdir. Eş yükselti eğrileriyle çizilen haritalardır. 7. Haritalardaki küçültme oranıdır. GERÇE ALAN İZ DÜŞÜM ALAN ÖLÇE SABİT ARALI ARTOĞRAFYA PROJESİYON YÖNTEMİ SİYASİ Palme Yayıncılık ETiNLi 2 ETİNLİLER Herhangi bir çizimin harita özelliği göstermesi için aşağıda verilen özelliklerden hangilerine sahip olması gerekir. Ölçek uş Bakışı Görünüm İzohips ETiNLi 3 Düzleme Çizilme roki Plan Lejant Renklendirme Aşağıdaki tabloda harita, plan ve krokinin bazı özellikleri verilmiştir. Doğru olan özellikleri daire içine alarak belirtiniz. uş bakışı Ölçek Çizim Tekniği Görünüş Harita Var / Yok 1 Var / Yok 2 Düzenli / Düzensiz 3 Plan Var / Yok 4 Var / Yok 5 Düzenli / Düzensiz 6 roki Var / Yok 7 Var / Yok 8 Düzenli / Düzensiz 9 8. Herhangi bir sahanın ölçeksiz, kabataslak ve düzensiz çizimdir. SİLİNDİR ETiNLi 4 9. Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. İZOHİPS Dünya nın tümü ya da bir bölümü düzleme aktarılırken şekillerde, alanlarda, uzunluk ve açılarda bozulmalar (hatalar) olur. Haritalarda oluşan bozulma nedenlerini belirtiniz. 1. 11. Ölçekleri 1 / 2. den büyük olan haritalardır. Yerşekillerini göstermek amacıyla hazırlanan haritalardır. 12. Harita bilimine verilen isim. 13. 14. 15. Ülke, eyalet ya da illerin yönetim alanlarını gösteren haritalardır. İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına verilen isim. Ekvator ve yakın çevresinin harita çizimlerinde kullanılan projeksiyon türü. ROİ HARİTA LEJANT PLAN FİZİİ TOPOĞRAFYA Dünya nın Şekli üçültme Yapılması Projeksion Yöntemi Yer Şekilleri İzohips ullanılması uşbakışı Görünüm ETiNLi 5 Aşağıdaki tabloda doğru olan unsurları belirtiniz. Gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark Haritadaki Hata Payı Yer Şekilleri Fazla fazla / az 1 engebeli / sade 2 Az fazla / az 3 engebeli / sade 4 42
ETiNLi 6 Harita çizimlerinde oluşan hataları en aza indirgemek amacıyla oluşturulan harita çizim tekniklerine Projeksiyon Yöntemleri denir. Aşağıda verilen tabloda projeksiyon yöntemlerinin hangi sahaları çizmeyi amaçladıklarını belirtiniz. 1. 2. 3. ullanım Yeri Ekvator ve yakın çevresinin harita çizimlerinde kullanılır. Orta kuşak haritalarının çizimlerinde kullanılır. utuplar ve yakın çevresinin harita çizimlerinde kullanılır. Projeksiyon Yönteminin Adı Silindir onik Düzlem ETiNLi 9 Aşağıdaki tabloda verilen ölçek değerlerine karşılık gelen haritaları eşleştiriniz. 1. 2. Ölçek Değerleri 1/2. den büyük olan haritalar 1/.1 ile 1/5. arasında olan haritalar Ölçeklerine Göre Haritalar Büyük Orta üçük Ölçekli Haritalar Ölçekli Haritalar Ölçekli Haritalar BÖLÜM 2 COĞRAFYA ETiNLi 7 Aşağıdaki tabloda bazı ülkeler verilmiştir. Bu ülkelerin haritaları çizilmek istense hangi tür projeksiyon kullanılması gerektiğini belirtiniz. 3. 1/5.1 den küçük olan haritalar Haritası Hazırlanacak Saha 1. anada 2. Brezilya 3. Türkiye 4. Almanya 5. Endonezya 6. Antarktika 7. ABD 8. Japonya 9. Malezya 1. Grönland ETiNLi 8 Projeksiyon Yönteminin Adı Silindir onik Düzlem Aşağıdaki tabloda büyük ölçek ile küçük ölçek karşılaştırılması yapılmıştır. Buna göre, doğru olanları işaretleyiniz. Özellikler Büyük Ölçek üçük Ölçek (1 /.) (1 / 1..) Ölçek Paydası üçük / Büyük 1 üçük / Büyük 2 Ayrıntı Fazla / Az 3 Fazla / Az 4 Gerçek Alan Fazla / Az 5 Fazla / Az 6 üçültme Miktarı Fazla / Az 7 Fazla / Az 8 Hata Oranı Fazla / Az 9 Fazla / Az 1 İzohips Sayısı Fazla / Az 11 Fazla / Az 12 İzohips Aralığı (Eküidistans) üçük / Büyük 13 üçük / Büyük 14 Şekillerin ağıtta apladığı Alan Fazla / Az 15 Fazla / Az 16 Palme Yayıncılık ETiNLi 1 Aşağıda farklı ölçekler kullanılarak çizilmiş iki Türkiye fiziki haritası verilmiştir. Bu haritalarla ilgili aşağıdaki soruların doğru cevaplarını karşılarına yazınız. 1. Harita 2. Harita 1. Hangi haritanın ölçeği daha büyüktür? 2. Hangi haritanın kesir ölçeğinin paydasındaki değer daha büyüktür? 3. Hangi haritada hata oranı daha fazladır? 4. Hangi harita kağıtta daha fazla yer kaplar? 5. Hangi haritada Ağrı Dağı daha yüksek görünür? 6. Hangi haritada Ankara İstanbul arasındaki karayolu daha kısa görünür? 7. Hangi haritada Van Gölü nün gerçek alanı daha büyüktür? 8. Hangi harita gerçeğe daha yakın çizilmiştir? 9. Hangi haritada küçültme oranı daha fazladır? Bu haritalar izohips haritaları olsa hangi haritada 1. kullanılabilecek izohips sayısı daha faz- la olurdu? 11. Hangi haritada ayrıntı daha fazladır? Bu haritalar izohips haritaları olsa hangi haritada 12. izohipslerin sabit aralık değeri daha küçük bir değer olurdu? 43