T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI SAĞLIK SEKTÖRÜNDE BİLGİ TEKNOLOJİLERİNİN UYGULANMASI: İZMİR ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ FATMA GÜL ALTIN Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. NURİ ÖMÜRBEK ISPARTA, 2008
i ÖNSÖZ Bilgi teknolojileri Dünya da diğer tüm sektörleri olduğu gibi sağlık sektörünü de önemli ölçüde etkilemektedir. İnternette sağlık sektörü ile ilgili binlerce web sitesi bulunmakta ve dünyanın her yerinden her saniye binlerce insan bu sitelere girerek bilgi, ürün ve hizmet almaktadır. Bu durum hasta ile doktor arasındaki ilişkilerin değişmesine sebep olmaktadır. Türkiye için de bilişim sistemleri sağlık sektöründe önemli bir rol oynamaktadır. Sağlık Dönüşüm Projesi ile bu yöndeki çalışmalar hız kazanmıştır. Bu bağlamda İzmir İli nde bulunan hastanelerin bilgi teknolojilerini kullanım düzeyleri araştırılmış ve sonuçlar tartışılmıştır. Çalışmam boyunca yaptığı yardım ve gösterdiği sabırdan dolayı tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Nuri ÖMÜRBEK e teşekkür ediyorum. Ayrıca yüksek lisans süresince desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
ii ÖZET SAĞLIK SEKTÖRÜNDE BİLGİ TEKNOLOJİLERİNİN UYGULANMASI: İZMİR ÖRNEĞİ Fatma Gül ALTIN Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 139 sayfa, Temmuz 2008 Danışman: Yard. Doç. Dr. Nuri ÖMÜRBEK Dünyadaki tüm ülkelerin amaçlarından birisi de, sağlıklı bireylerden oluşan gelişmiş bir toplum yapısının oluşturulmasıdır. Sağlıklı ve gelişmiş toplum hedefine ulaşabilmek ise ancak iyi örgütlenmiş bir sağlık sistemi ile mümkün olabilir. Bu bağlamda, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde sağlık hizmetleri ayrıcalıklı bir yere sahiptir. İyi örgütlenmiş bir sağlık sisteminin oluşturulmasında ise sağlık bilişim sistemlerinin önemi büyüktür. Bilgi teknolojileri diğer bütün sektörleri etkilediği gibi sağlık sektörünü de büyük ölçüde etkilemiştir. Sağlık sektöründe yer alan kurumlar, karar verme aşamasında verileri daha bilinçli şekilde kullanarak değerlendirmek, hizmet alanını genişletmek, verimliliği artırarak maliyetleri düşürmek, müşteri hizmetlerini iyileştirmek ve kaynakların daha iyi yönetilmesini sağlamak amacıyla bilgi teknolojilerinde ve sağlık bilişim sistemlerinden faydalanmak zorundadır. Bu çalışmada sağlık sektöründe kullanılan bilgi teknolojilerini ve sağlık bilişim sistemlerinin kullanım düzeyini incelemek amacıyla İzmir İli nde bulunan hastaneler üzerinde bir araştırma yapılmış ve sonuçları değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bilgi, Bilgi Teknolojileri, Sağlık, Sağlık Bilişim Sistemleri.
iii ABSTRACT THE APPLICATION OF INFORMATION TECHNOLOGY IN HEALTHCARE SECTOR: THE SAMPLE OF İZMİR Fatma Gül ALTIN Süleyman Demirel University, Department of Administration Management Master s Thesis, 139 pages, 2008 July Supervisor: Assistant Professor Nuri ÖMÜRBEK One of the purposes of all countries in the world is to form a developed society constitution which consists of healthy individuals. To reach the aim of a healthy and developed society can only be possible with a well organized healthcare system. In this context, the healthcare services in developed and developing countries are critically important. Healthcare Information Systems have vital importance for a well organized Healthcare System. Information Technologies affect the Healthcare Sector just like other sectors. The corporations in Healthcare Sector need to take advantage of Information Technologies and Healthcare Information Systems to evaluate the data more carefully on decision making process, expanding the service range, decreasing the cost by the help of increasing the productivity, improving customer service and making the management of the resources better. In this study, a research is conducted on the hospitals in Izmir and the results are evaluated in order to investigate the degree of the Healthcare Sector s usage of the Information Technologies and Healthcare Information Systems. Key words: Information, Information Technology, Healthcare, Healthcare Information Systems.
iv SAĞLIK SEKTÖRÜNDE BİLGİ TEKNOLOJİLERİNİN UYGULANMASI: İZMİR ÖRNEĞİ İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i ÖZET. ii ABSTRACT.. iii İÇİNDEKİLER... iv KISALTMALAR LİSTESİ. vii ÇİZELGELER DİZİNİ... ix ŞEKİLLER DİZİNİ.. xi GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE SAĞLIK SEKTÖRÜ VE ÖRGÜTLENMESİ 3 1.1.SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ. 3 1.1.1.Koruyucu Sağlık Hizmetleri.. 4 1.1.2.Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri.. 4 1.1.3.Rehabilite Edici Hizmetler. 5 1.1.4.Diğer Sağlık Hizmetleri.. 5 1.2. ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETİ VEREN KURUMLAR... 6 1.2.1.Sağlık Bakanlığı.. 6 1.2.2.Sosyal Güvenlik Kurumu 7 1.2.3.Türk Silahlı Kuvvetleri.. 7 1.2.4.Belediyeler.. 7 1.2.5.İl Özel İdareleri... 7 1.2.6.Üniversiteler... 8 1.2.7.Diğer Bakanlıklar Ve Kamu Kuruluşları 8 1.2.8.Özel Sektör. 8
v 1.2.9.Vakıf, Dernek Ve Hayır Kurumları 9 1.2.10.Azınlıklar Ve Yabancılar.. 9 1.3. ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN FİNANSMANI.. 10 1.4.SAĞLIK SEKTÖRÜNÜN MEVCUT YAPISI 13 1.5.ÜLKEMİZDE HASTANELERİN MEVCUT YAPISI... 22 1.6.SAĞLIK DÖNÜŞÜM PROGRAMI..... 25 İKİNCİ BÖLÜM BİLGİ TEKNOLOJİLERİ 2.1.BİLGİ TOPLUMU..... 29 2.2.BİLGİ KAVRAMI VE BİLGİ TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ. 32 2.3.BİLGİ TEKNOLOJİLERİ 35 2.4. İŞLETMELERDE BİLGİ TEKNOLOJİLERİ KULLANIMININ GELİŞİMİ.. 39 2.5. BİLGİ EKONOMİSİ 41 2.6. BİLİŞİM SİSTEMLERİ... 43 2.7. BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI. 45 2.7.1. Yönetim Seviyelerine Göre Sınıflandırma 46 2.7.2. Fonksiyonel Alanlara Göre Sınıflandırma.... 47 2.7.3. Yönetime Destek Sağlama Biçimlerine Göre Sınıflandırma... 60 2.8. BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN İŞLETMELER ÜZERİNE ETKİLERİ.. 69 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SAĞLIK BİLİŞİM SİSTEMLERİ VE BİR ARAŞTIRMA 3.1. KLİNİK BİLGİ SİSTEMLERİ 75 3.2. TEŞHİS-TEDAVİ SİSTEMLERİ 87 3.3. SAĞLIK SEKTÖRÜNDE İNTERNET UYGULAMALAR 87 3.4. İZMİR İLİNDE FAALİYET GÖSTEREN HASTANELERDE BİLGİ
vi TEKNOLOJİLERİNİN KULLANIM DÜZEYİNE İLİŞKİN ARAŞTIRMA... 89 3.4.1. Araştırmanın Amacı.. 89 3.4.2. Araştırmanın Hipotezleri.. 90 3.4.3 Araştırmanın Yöntemi..... 91 3.4.4. Araştırmaya Katılan Hastaneler Hakkında Genel Bilgiler. 92 3.4.5. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgi Teknolojilerini Kullanım Düzeyleri İle İlgili Bilgiler... 97 3.4.6. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Klinik Bilgi Sistemlerini Kullanım Düzeyleri İle İlgili Bilgiler... 99 3.4.7. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgi Teknolojileri Yatırımında Dikkate Aldığı Faktörler İle İlgili Bilgiler... 101 3.4.8. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgi Teknolojilerini Kullanma Amaçları ve Bu Amaçlara Ulaşma Düzeyleri İle İlgili Bilgiler. 107 3.4.9. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgi Teknolojileri Kullanımında Karşılaştıkları Sorunlar İle İlgili Bilgiler... 110 4. SONUÇ, DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER.. 112 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 118 EK 1. ANKET FORMU.. 133 EK- 2. ÖZGEÇMİŞ 139
vii ABD AR-GE BT CAD CAM CIM CNC CRM C.Ü. Çev. DICOM EDI EDIFACT Transport GSMH HBS HL7 IOM ISO İAOS İİBF İKBS İTÜ KBS KDS KİT KKDS KOBİ LAN KISALTMALAR LİSTESİ : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma-Geliştirme : Bilgi Teknolojileri : Computer Aided Design : Computer Aided Manufacturing : Computer Integrated Manufacturing : Computer Numerical Control : Customer Relationship Management : Celal Bayar Üniversitesi : Çeviren : Digital Imaging and Communications in Medicine : Electronic Data Interchange : Electronic Data Interchange For Administration, Commerce, and : Gayri Safi Milli Hasıla : Hastane Bilgi Sistemleri : Health Level Seven : Institue of Medicine : International Organization for Standardization : İş Akışı Otomasyon Sistemleri : İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi : İnsan Kaynakları Bilgi Sistemi : İstanbul Teknik Üniversitesi : Klinik Bilgi Sistemleri : Karar Destek Sistemleri : Kamu İktisadi Teşebbüsü : Klinik Karar Destek Sistemleri : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler : Local Area Network
viii MİP : Malzeme İhtiyaç Planlaması Sistemleri MPM : Milli Prodüktivite Merkezi MPS : The Master Production Schedule MRI : Medical Record Institue MRP : Material Requirement Planning MSB : Milli Savunma Bakanlığı ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development p : Page PACS : Picture Archiving Communication Systems s : Sayfa SBS : Sağlık Bilişim Sistemleri SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TC : Türkiye Cumhuriyeti TCP/IP : Transmission Control Protocol / Internet Protocol TSE : Türk Standartları Enstitüsü TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri TTS : Teşhis- Tedavi Sistemleri TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu UN/EDIFACT : United Nations/Electronic Data Interchange For Administration, Commerce, and Transport ÜDYBS : Üst Düzey Yönetici Bilgi Sistemleri ÜKP : Üretim Kaynakları Planlaması VAN : Value Added Network vb. : ve benzeri VR : Virtual Reality WAN : Wide Area Network
ix ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No Çizelge 1.1. Türkiye'de Nüfusun Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Göre Dağılımı (2004).. 13 Çizelge 1.2. Değişik Ülkelerde Kamu Sağlık Harcamalarının Gayrisafi Yurtiçi Hasılaya Oranı (%), (1992-2002).. 15 Çizelge 1.3. OECD Ülkeleri Kişi Başına Sağlık Harcaması ($), (1992-2002) 16 Çizelge 1.4. 1998 Yılında Kurumların Yaptıkları Kişi Başı Harcamaları... 17 Çizelge 2.1. İyi Bir Bilginin Sahip Olması Gerekli Özellikler. 35 Çizelge 2.2. Bilişim Sistemlerinin Fonksiyonel Alanlarına Göre Sınıflandırılması. 48 Çizelge 2.3. Yönetime Karar Desteği Sağlama Şekillerine Göre Bilişim Sistemleri 60 Çizelge 3.1. Hastanelerin Faaliyette Bulundukları Süreye Göre Dağılımı 92 Çizelge 3.2. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı.. 93 Çizelge 3.3. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Mülkiyet Durumuna Göre Dağılımı 93 Çizelge 3.4. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Kategorilerine Göre Dağılımı. 93 Çizelge 3.5. Sağlık Sektöründeki Rekabet Düzeyi 94 Çizelge 3.6. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgisayar Kullanım Sürelerinin Dağılımı. 94 Çizelge 3.7. Hastanelerin Bilgisayar Edinme Şekillerine Göre Dağılımları 95 Çizelge 3.8. Araştırmaya Katılan Hastanelerin Bilgi Teknolojilerinin Maliyetine İlişkin Dağılımları. 95 Çizelge 3.9. Araştırmaya Katılan Hastanelerde Bilgi İletişim Araçlarını Kullanan Çalışan Sayısına Göre Dağılım.. 96 Çizelge 3.10. Bilişim Sisteminin Rekabet Ortamında Hastaneye Avantaj Sağlama Durumu 96 Çizelge 3.11. Hastanelerde İnternet Kullanma Durumu... 97 Çizelge 3.12. Hastanelerin İnternet Üzerinden Reklam Yapma Durumları. 97
x Çizelge 3.13. Hastanelerin Bilgi Teknolojilerini Üç Yıl Önce Ve Şu Andaki Kullanım Düzeyleri 98 Çizelge 3.14. Hastanelerin Klinik Bilgi Sistemlerini Üç Yıl Önce Ve Şu Andaki Kullanım Düzeyleri. 100 Çizelge 3.15. Hastanelerin Teknoloji Yatırımında Dikkate Aldığı Faktörler. 102 Çizelge 3.16. Hastanelerin Teknoloji Yatırımında Dikkate Aldığı Faktörlerle İlgili Hipotezler.. 104 Çizelge 3.17. Uygulamaya Katılan Hastanelerde Kullanılan Bilişim Sistemlerinin Toplam Maliyetine İlişkin Dağılımları... 104 Çizelge 3.18. Bilişim Sistemlerinin Toplam Kurulma Maliyetleri İçinde Donanım Oranları. 105 Çizelge 3.19. Bilişim Sistemlerinin Toplam Kurulma Maliyetleri İçinde Yazılım Oranları.. 105 Çizelge 3.20. Yazılım Sisteminin Temin Edildiği Yerlerin Dağılımı. 106 Çizelge 3.21. Bilişim Sisteminde Donanım ve Yazılım Bakımının Nerden Temin Edildiğinin Dağılımı. 106 Çizelge 3.22. Hastanelerin Bilgi Teknolojilerini Kullanma Amaçları Ve Bu Amaçlara Ulaşma Düzeyleri 108 Çizelge 3.23. Hastanelerin Bilgi Teknolojilerini Kullanım Amaçları İle İlgili Hipotezler... 109 Çizelge3.24. Hastanelerin Bilgi Teknolojileri Kullanımında Karşılaştıkları Sorunlar 110 Çizelge 3.25. Hastanelerin Bilgi Teknolojileri Kullanımında Karşılaştıkları Sorunlarla İlgili Hipotezler... 111
xi ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil 1.1. Fonksiyonlarına Göre Türk Sağlık Sektöründe Yer Alan Kurumlar 10
1 GİRİŞ Günümüzde sağlıklı yaşam hakkı, temel insan hakkı olarak kabul edilmektedir. 1 Dolayısıyla bütün ülkelerde kaynakların etkin bir şekilde kullanılması konusunda ortaya çıkan eğilim devletin sağlık hizmetleri piyasasında oynadığı rolü değiştirmeye başlamıştır. Devletin sağlık hizmetleri piyasasındaki geleneksel rolü, sağlık hizmetlerinin üretimi ve finansmanı üzerinde odaklanmaktadır. Yani devlet, sağlık hizmetlerini tek elden yöneterek ya da hizmeti doğrudan üreterek görevini yerine getirmektedir. Ancak devletin rolü değiştikçe, yönlendirme ve genel ilkeleri koyma ağırlık kazanırken, koruyucu sağlık hizmetleri devlet tarafından verilmeye devam etmekte, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetleri piyasa ekonomisine bırakılmaktadır. 2 Ülkemizde de sağlık hizmetlerinin verilmesinde devletin rolü büyüktür. Bununla birlikte vatandaşlar kamu hastanelerinin vermiş olduğu hizmeti kaliteli bulmadıkları gerekçesiyle sürekli olarak şikayet etmektedir. Bu yüzde özellikle SSK hastanelerinin vermiş olduğu hizmet kalitesini artırmak amacıyla 2000 yılında, SSK Sağlık Hizmetleri Kalitesinin Yükseltilmesi için ISO-9000 ve Sürekli Kalite İyileştirme Modeli projesi uygulamaya geçirilmiştir. İlk etapta bu proje işe yarasa da zamanla SSK hastaneleri eski haline geri dönmüştür. 3 Öte yandan diğer sektörlerde olduğu gibi sağlık sektöründe de başta özel sağlık kurumlarında olmak üzere hızlı bir bilgi teknolojileri kullanımı sürecine girilmiştir. Bunun temel sebebi kamu hastanelerindeki verimliliği artırmak, maliyeti düşürmek ve hizmet kalitesini artırmak; özel hastanelerde ise rekabet avantajı sağlamak ve karlılığı artırmaktır. Bu süreci Sağlık Bakanlığı da Sağlık Dönüşüm Projesi ile desteklemektedir. 1 FIRAT A. Serap, Sağlıklı Kentler ve Kentsel Sağlık, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 8, Sayı 2, 2006, s. 219. 2 AKTAN Coşkun Can, IŞIK A. Kadir, Sağlık Hizmetlerinde Devletin Değişen Rolü, www.canaktan.org, 09,07,2008. 3 DALBAY Özkan, BİÇER İsmail Hakkı, Bir Kamu Hastanesinde ISO-9002:1994 Kalite Güvence Yönetimi Uygulamasının Hasta Memnuniyeti ve Bazı Performans Göstergelerine Etkisi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Aralık, 2002, s. 11.
2 Bu bağlamda yapılan çalışma teorik bölüm ve saha çalışması olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Teorik bölüm, ilgili konudaki bilimsel kitap, makale, araştırma, istatistikler vb. derlenerek oluşturulmuştur. Saha araştırmasında ise İzmir İli nde faaliyet gösteren hem özel hem de devlet hastanelerinin bilgi teknolojilerini kullanım düzeyi tespit edilmiştir.
3 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE SAĞLIK SEKTÖRÜ VE ÖRGÜTLENMESİ Sağlık hizmetlerinin örgütlenme aşamaları incelendiğinde aslında çok büyük bir çeşitliliğin olduğu görülmektedir. Hizmetlerin türü ve gelişimi bireylerin talepleri, kurumsallaşma, kültür, ekonomik özellikler gibi pek çok etken tarafından belirlenmekte ve toplumdan topluma farklılık göstermektedir. Başka bir deyişle, sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi için standart bir model oluşturmak mümkün olamamaktadır. 4 Ülkemizde sağlık sektörü 1961 tarih ve 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi hakkındaki kanunun öngördüğü biçimde düzenlenmiştir. Bu kanunla birlikte Türkiye'de ilk kez sevk zinciri gündeme gelmiş ve hastaların, önce birinci basamak sağlık hizmeti veren sağlık kuruluşlarına (sağlık ocağı) başvurmaları ve buralarda, evde ve ayakta teşhis ve tedavi edilemeyenlerin ikinci basamak olan 5 hastanelere sevk edilmeleri öngörülmüştür. 1.1. SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ Tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar insanoğlu sağlıkla ilgili türlü arayış ve yaklaşımlarda bulunmuştur. Sağlığın nasıl anlaşıldığına bağlı olarak da sağlık hizmetleri gelişmiştir. Bugün en çok kabul gören, Dünya Sağlık Örgütü'nce yapılan tanıma göre sağlık; "yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir." Bu tanımda tam bir iyilik halinin ne olduğu konusunda tartışmalar olsa bile, sağlık kavramının boyutları ağırlık kazanmaktadır. Yüzyıllar boyunca oluşan hastalığın tedavisi, sağlığın korunması gibi kavramlara artık günümüzde sağlığın geliştirilmesi kavramı eklenmiş bulunmakta ve sağlık hizmetlerinin dinamizmi bir kat daha artmış olmaktadır. 6 4 SUR Haydar, Sağlık Hizmetlerinin Geçmişi ve Gelişimi, www.sabem.saglik.gov.tr/akademik_metinler/goto.aspx?id=2812, 19.02.2008. 5 ÖZTEK Zafer, Türkiye'de Sağlık Hizmetleri, Sorunları Ve Çözümleri Raporu, http://www.ebto.org.tr/index.php?itemid=78&id=158&option=com_content&task=view, 26.02.2008. 6 SUR Haydar, GÜROL Hacer, Cumhuriyetimizin 75 Yıllık Geçmişinde Sağlıkta Yaşananlar, www.sabem.saglik.gov.tr/akademik_metinler/goto.aspx?id=2813, 12.02.2008.
4 Ülkelerin sosyo-ekonomik açıdan kalkınmışlık düzeylerinin en önemli göstergelerinden birisi de sağlık hizmetleridir. Sağlık hizmetleri temel olarak toplumun ihtiyacı olan sağlık hizmetlerinin, müşterinin istediği kalitede, istediği zamanda ve mümkün olan en düşük maliyetle sunulmasıdır. 7 Sağlık ekonomisinin temel konusu olan "sağlık hizmeti" aslında çok geniş bir listeyi kavrayan bir kategorinin adıdır. Sağlık hizmeti yüzlerce, hatta binlerce bağımsız adımı kapsamaktadır. Ancak temel olarak dört adımdan söz etmek mümkündür. Bunlar: Koruyucu sağlık hizmetleri, tedavi edici sağlık hizmetleri, rehabilite edici hizmetler ve diğer hizmetlerdir. Diğer taraftan sağlık hizmetlerinin kapsamı sürekli olarak genişlemektedir. 8 1.1.1. Koruyucu Sağlık Hizmetleri Gelecekteki muhtemel hastalık ve sakatlığın riskini, ciddiyetini ve süresini en aza indirecek veya engelleyecek, hastanın farkında olmadığı hastalık belirtileri ortaya çıkmadan önce teşhis edip tedavinin hastalığın erken döneminde yapılmasını sağlayan hastalık öncesi sağlık hizmetlerini kapsamaktadır. Koruyucu sağlık hizmetleri tehlikenin kendisine karşı bir mücadele şeklidir. Tehlikenin önlenmesi, temelde fert ve toplum güvenliğine bir katkıyı ifade etmektedir. 9 1.1.2. Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri Hastalanan kişiler hastalığın teşhisi ve tedavisi amacıyla düzenlenen sağlık hizmetleri üç aşamada ele alınmaktadır: Birinci Basamak Tedavi Hizmetleri: Hastalıkların evde ya da ayakta teşhis ve tedavisi için düzenlenen hizmetlerdir. Ülkemizdeki sağlık ocakları, muayenehaneler, 7 TUTAR Filiz, Nurcan KILINÇ, Türkiye nin Sağlık Sektöründeki Ekonomik Gelişmişlik Potansiyeli Ve Farklı Ülke Örnekleriyle Mukayesesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 9, 2007, s. 1. 8 ŞENATALAR Burhan, Sağlık Ekonomisine Genel Bir Bakış, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, Sayı 25(4), 2003 Özel Eki, s. 25. 9 BULUN Mustafa, DEMİRBAŞ Fatih, KAPICIOĞLU M. İ. Safa, Koruyucu Sağlık Hizmetlerinde Bilişim Teknolojileri Kullanımının Önemi, ab.org.tr/ab02/tammetin/57.doc, 17.02.2008.
5 Verem Savaş Dispanserleri, Ana-Çocuk Sağlığı Merkezleri birinci basamak sağlık hizmeti veren kuruluşların bazı örnekleridir. İkinci Basamak Tedavi Hizmetleri: Hastalıkların teşhis ve yatırılarak tedavisi için düzenlenen hizmetlerdir. Ülkemizdeki tam teşekküllü devlet hastaneleri, özel hastaneler, yataklı sağlık merkezleri bu tür hizmet veren kuruşların bazı örnekleridir. Üçüncü Basamak Tedavi Hizmetleri: İleri tetkik ve özel tedavi gerektiren hastalıklar için düzenlenen sağlık hizmetleridir. Ülkemizdeki ruh ve sinir hastalıkları hastaneleri, kanser hastaneleri, meslek hastalıkları hastaneleri, üniversite hastaneleri bu tür hizmet veren kuruluşların bazı örnekleridir. 10 1.1.3. Rehabilite Edici Hizmetler Rehabilite edici sağlık hizmetleri ise tıbbi olarak giderilmiş sağlık sorunlarının ve hastalıkların kişi ve toplum üzerinde kalıcı olumsuz etkiler bırakmasını engellemeyi veya en aza indirmeyi amaçlamaktadır. Kişinin fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden eski sağlığına kavuşturulması temel amaçtır. Bu şekilde kişinin ailesinin, çevresinin ve toplumun sağlık kalitesi korunmuş olur. 11 1.1.4. Diğer Sağlık Hizmetleri Yukarıda sayılanların dışında kalan hizmetlerden meydana gelmiş olup başlıcaları şunlardır: Tıbbi kimyasal maddeler üretimi, ilaç ve eczacılık hizmetleri, tıbbi teçhizat ve sarf malzemesi üretimi, teşhis ve görüntüleme merkezleri (laboratuarlar, tomografi vb.), acil servis ve ambulans hizmetleri, halk sağlığı laboratuarları, adli tıp merkezleri, diş hekimi muayenehaneleri, kaplıcalar, içmeler. 12 10 HAYRAN Osman, Sağlık Hizmetleri, http://www.merih.net/m1/wosmhay12.htm, 18.02.2008. 11 HAYRAN Menşure GÜLKANAT, HAYRAN Bilge ETYEMEZ, Türkiye de Rehabilitasyon Hizmetleri Ve Fizyoterapi Mesleği, http://www.kadikoyhastanesi.com.tr/node/579, 18.02.2008. 12 GÜLEŞ Hasan Kürşat, ÖZATA Musa, Sağlık Bilişim Sistemleri, 1. Basım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Eylül 2005, s. 4.
6 1.2. ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETİ VEREN KURUMLAR Ülkemizde sağlık hizmetleri ağırlıklı olarak bir sosyal devlet anlayışı içinde yerine getirilmekte ve bu hizmetlerin önemli bir kısmı da kamu hastanelerince sunulmaktadır. Ayrıca vakıflar, dernekler, özel hastaneler de Türkiye de sağlık hizmetlerini veren diğer kuruluşlardır. Aşağıda sağlık hizmeti veren kurumlar ve bu kurumların ürettikleri hizmetler yer almaktadır. 13 1.2.1. Sağlık Bakanlığı Ülkemizde Sağlık Bakanlığı vermiş olduğu hizmetleri Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü aracılığı ile gerçekleştirmektedir. Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün 181 Sayılı Sağlık Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 10 uncu maddesi ile tevdi edilen görevleri şunlardır: 14 Bakanlığa bağlı yataklı tedavi kurumları ile bu kurumlara bağlı sağlık kuruluşlarını açmak, kapasitelerini artırmak, malî, idarî ve teknik her türlü işlemlerini düzenlemek, takip etmek, yürütmek ve gerektiğinde bunları kapatmak. Milli Savunma Bakanlığı na bağlı yataklı tedavi kurumları dışında kalan genel ve katma bütçeli kamu kuruluşlarına, özel sektöre, yabancılara ve azınlıklara ait yataklı tedavi kurumlarına açılış ruhsatı vermek, gerekenlerin yatak ve tedavi ücret tarifelerini tespit ve tasdik etmek, bu kurumların fiziki yapılarını tetkik etmek ve gerektiğinde çalışmalarını yasaklamak. Memleketin ihtiyacı olan kan ve kan ürünlerini sağlamak için kan merkezleri ve istasyonlarını açmak, açtırmak, denetlemek ve gerektiğinde kapatmak Bakanlıkça verilen benzeri görevleri yapmak. 13 ÖZKAN Azzem, Hastane İşletmelerinde Maliyetleme Yaklaşımları, Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, 2003, s. 114. 14 http://www.saglik.gov.tr/thgm/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cffaaf6aa849816b2eff2e 0CE320E627780, 19.02.2008.
7 1.2.2. Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık hizmetlerinin tek elden ve kamu tarafından ücretsiz verilmesini, koruyucu sağlık hizmetlerini temel alan halk sağlığı politikaları uygulanmasını, sağlık yatırımlarının yerel ihtiyaçlara ve bölgesel özelliklere göre belirlenmesini, sağlık ocaklarının donanımlı ve işlevsel hale getirilmesini, tıbbi cihaz ve ilaçta dışa bağımlılıktan kurtularak ulusal sağlık programlarının oluşturulması hizmetlerini veren kurumdur. 15 1.2.3. Türk Silahlı Kuvvetleri Koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetleri, ilaç üretimi ve sağlık insan gücü eğitimi hizmetleri vermektedir. 16 1.2.4. Belediyeler Sağlık merkezleri, hastaneler, gezici sağlık üniteleri ile yetişkinler, yaşlılar, engelliler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik her türlü sosyal ve kültürel hizmetleri yürütmek, geliştirmek ve bu amaçla sosyal tesisler kurmak, su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek, bunun için gerekli baraj ve diğer tesisleri kurmak, kurdurmak ve işletmek; derelerin ıslahını yapmak; kaynak suyu veya arıtma sonunda üretilen suları pazarlamak, katı atık yönetim plânını yapmak belediyelerin halkın sağlığına yönelik yapmış olduğu hizmetler arasında yer almaktadır. 17 1.2.5. İl Özel İdareleri 22.02.2005 tarihinde kabul edilen 5302 Sayılı Kanun un 6. maddesine göre İl özel idareleri: 18 Gençlik ve spor, sağlık, tarım, sanayi ve ticaret; belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç ilin çevre düzeni plânı, bayındırlık ve iskân, toprağın 15 http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=893, 19.02.2008. 16 GÜLEŞ, ÖZATA, s. 5. 17 www.ankara.bel.tr/abbsayfalari/hizmet_birimleri/belediye_kanunlari/5216_sayili_kanunu.d oc, 23.02.2008. 18 http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=1.5.5302&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch, 24.02.2008.
8 korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetleri il sınırları içinde, İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma, orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetleri belediye sınırları dışında, yapmakla görevli ve yetkilidir. 1.2.6. Üniversiteler Üniversite Hastaneleri Sağlık Bakanlığı Hastanelerinin yanında nitelik yönünden bir üst sınıfta bulunmaktadır. Bünyelerinde barındırdığı tıp fakülteleri ile de hizmet sunmanın yanında eğitim ve araştırma görevlerini de gerçekleştirmektedirler. Sağlık hizmetleri basamaklandırılmasında üniversite hastaneleri 3. basamak sağlık hizmeti veren sağlık kuruluşu olarak yerini almaktadır. 19 1.2.7. Diğer Bakanlıklar Ve Kamu Kuruluşları Çevre Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Tarım Bakanlığı, gibi kimi bakanlıklarla, bazı KİT ler sağlık hizmeti üretimine doğrudan veya dolaylı katkı sağlamaktadır. Bu kurum ve kuruluşlar koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetleri vermektedirler. 1.2.8. Özel Sektör Hastane, poliklinik, sağlık merkezi, taş kırma üniteleri, diyaliz merkezleri, görüntüleme ve teşhis üniteleri, rehabilitasyon merkezleri, eczacılık, optisyenlik, kan ve kan ürünleri, ilaç üretimi ve dağıtımı, kimyasal madde üretimi, tıbbi cihaz ve sarf 19 KÜÇÜKİLHAN Mustafa, LAMBA Mustafa, Üniversite Hastanelerinde Örgütsel Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar ( Hasta Hakları Örnek Olayı), Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 9,Sayı 2, 2007, s. 117.
9 malzeme üretimi, protez-ortez üretimi, ambulans işletmeciliği, evde bakım hizmetleri gibi birçok alanda hizmet verilmektedir. 20 1.2.9. Vakıf, Dernek Ve Hayır Kurumları Ülkemizde Yeşilay Cemiyeti ve Kızılay Derneği kamuya yararlı kuruluşlardan iki tanesidir. Halkımızın ve özellikle gençlerimizin zararlı alışkanlıklardan korunması için Anayasamızın 58 nci maddesine göre hizmet veren Yeşilay, Kamuya Yararlı Cemiyetler arasında yer alan bir kurumdur. Yeşilay, 19 Eylül 1934 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından 2 1288 sayılı karar ile kamuya yararlı cemiyet olarak kabul edilmiştir. 21 Kızılay ise hemşire ve hastabakıcıların yetiştirilmesi, dispanserler, sağlık merkezleri ve hastanelerin kurulması gibi önemli sağlık hizmetlerini üstlenen bir dernektir. 22 1.2.10. Azınlıklar Ve Yabancılar Azınlıklar ve Yabancılar da yataklı ve yataksız tedavi kurumları ile sağlık sektörüne hizmet vermektedirler. 23 Genel olarak Türk sağlık sektöründe yer alan kurumlar Şekil 1.1. de belirtildiği gibi özetlenebilir. 20 Teknoloji Öngörü Projesi: Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporu, 2003, http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/si/saglikveilac_son_surum.pdf, 24.02.2008, s. 54. 21 http://www.yesilay.org.tr/yesilayanlam.asp, 24.02.2008. 22 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?p4=1677&p5=b&page1=3 4&page2=34, 24.02.2008. 23 GÜLEŞ, ÖZATA, s. 6.
10 POLİTİKA BELİRLEYİCİLER Türkiye Büyük Millet Meclisi Devlet Planlama Teşkilatı Sağlık Bakanlığı Yüksek Öğrenim Kurumu Anayasa Mahkemesi İDARİ YÖNETİM Sağlık Bakanlığı İl Sağlık Müdürlükleri SAĞLIK SEKTÖRÜ FİNANSMANI Maliye Bakanlığı SSK, Bağ-Kur Emekli Sandığı Özel Sandıklar, Vakıflar Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, Döner sermayeler Özel Sigorta Şirketleri Uluslar arası kuruluşlar SAĞLIK HİZMETLERİ SUNANLAR KAMU Sağlık Bakanlığı Sosyal Sigortalar Kurumu Üniversite Hastaneleri Savunma Bakanlığı ÖZEL Özel Hastaneler Vakıflar Azınlık hastaneleri Serbest pratisyen/uzmanlar Poliklinikler Laboratuar ve tanı merkezleri Eczaneler DERNEKLER Kızılay Vakıflar Şekil 1.1. Fonksiyonlarına Göre Türk Sağlık Sektöründe Yer Alan Kurumlar Kaynak: Teknoloji Öngörü Projesi: Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporu, 2003, s. 54. 1.3. ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN FİNANSMANI Sağlık mal ve hizmetleri piyasasında devlet; sağlık hizmetleri üreterek ve satın alarak, sağlık göstergelerini kontrol ederek ve izleyerek, sağlık alanında araştırma ve geliştirme yaparak, sağlık sektöründe teknolojik gelişmeleri izleyerek, sağlık
11 piyasalarını düzenleyerek, sağlık iş gücünü geliştirerek, herkesin erişebileceği düzey ve yaygınlıkta sağlık hizmeti sunarak, çeşitli görev ve fonksiyonlar üstlenmektedir. 24 Devletin sağlık hizmetlerine müdahale etmesini zorunlu kılan üç unsur bulunmaktadır: Sağlık hizmetlerinin karakterinden ötürü, sağlık piyasası belirsizlik içindedir. Kimin, ne zaman ve ne düzeyde sağlık hizmeti kullanacağı önceden bilinemez ve sağlık hizmetine olan ihtiyaç acildir ve ertelenemez. Sağlık hizmeti sunan özel sektörü zora sokan da yine bu belirsizliktir. Sigorta şirketleri çoğu zaman muhtaç kitleyi sigortalamaya yanaşmamaktadır. Çünkü bu insanlar ya zaten hastalanmış durumdadır ya da hastalanma riski çok yüksektir. Diğer taraftan özel sağlık sektörünün hastaya gereğinden fazla hizmet sunması da kaynak israfına yol açmaktadır. Buna sağlık ekonomisinde sunucunun kabarttığı talep denmektedir. Eğer devletin müdahalesi bu noktada görülmezse harcamaların birden arttığı görülür. 25 Sağlık hizmetlerinin üretilmesi, iyileştirilmesi, kişiler açısından önemli olduğu kadar toplumun bütünü açısından da önemlidir. Günümüz toplumlarının önemli bölümü sağlık hakkına anayasalarında yer vermişlerdir. Eşitlik anlayışı ve adalet yorumu, sağlık hizmetlerinin gelir, servet, ırk, din, dil, cinsiyet, toplumsal statü gibi etkenlere bağımlı olmayan bir şekilde sunulmasını öngörmektedir. Sağlık hizmetinin tümüyle piyasaya bırakılması bu hizmetten yararlanmanın gereksinime göre değil, satın alma gücüne göre belirlenmesi demek olacaktır. Bu da gelir ve servet farklarına göre büyük eşitsizlikler yaratacağı gibi, düşük gelirli kısımların bazı hizmetlerden hiç yararlanamaması sonucuna neden olacaktır. Böyle bir sonuç günümüz toplumlarının değer yargılarına ters düşecektir. Bu yüzden bu konuda devlete önemli görevler yüklenmektedir. 26 24 AKTAN Coşkun Can, IŞIK Kadir, Sağlık Hizmetlerinde Devletin Değişen Rolü, http://www.canaktan.org/ekonomi/saglik-degisim-caginda/pdf-aktan/devlet-rolu.pdf, 24.02.2008. 25 SUR Haydar, Sağlık Sektöründe Sağlıklı Yönetim, 1. Baskı, Avrasya Global Yayınları, İstanbul, 2006, s. 101-102. 26 ŞENATALAR, s. 26.