C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006, 10 (2 ) ADÖLESANLARA YÖNELİK BESLENME VE STRESLE BAŞETME EĞİTİMİNİN SAĞLIĞI GELİŞTİRMEYE ETKİSİ Emine GEÇKİL*, Suzan YILDIZ** ÖZ Amaç Araştırmanın amacı; adölesanların sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını belirlemek ve beslenme ile stresle başetme konularında verilen eğitimin adölesanların beslenme ve stresle başetme becerilerinin gelişmesine etkisini incelemektir. Yöntem:Araştırmanın evreni Malatya Lisesindeki 4263 öğrenciden, örneklemi ise kura ile belirlenen sınıflarda bulunan 122 kişiden oluşmuştur. Adölesanlara beslenme ve stresle başetme konularında 8 haftalık planlı bir eğitim verilmiştir. Verilerin toplanmasında, tanıtıcı bilgileri içeren 3 soruluk bir form ve Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) Ölçeği kullanılmıştır. Veriler bu formların eğitimin başında ve eğitimden 6 ay sonra yeniden uygulanmasıyla toplanmıştır. Bulgular:Adölesanların sağlık davranışlarının orta düzeyde olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın sonunda, adölesanların stres yönetimi ve beslenmeye yönelik sağlık davranışlarında eğitimden sonra bir artış olduğu gözlenmiştir. Sonuç: Adölesanların bazı sağlık davranışlarının planlı eğitimler yoluyla geliştirilmesi uygun olacaktır. Anahtar Sözcükler: Adölesan, sağlığı geliştirme, sağlık davranışı, sağlık eğitimi, hemşirelik ABSTRACT The Effect Of Nutrıtıon And Copıng Wıth Stress Educatıon On Adolescents Health Promotıon Purpose:The purpose of this research is to determine adolescents healthy life style behaviors and effect of the nutrition and coping with stress education on the adolescents health behaviors. Method:4263 students formed the universe and the sample selected randomly by 122 adolescents of the first, second and third class of Malatya High School. The planned education to adolescents about the nutrition and coping with stress was carried out for 8 weeks. The data collected by a questionnaire, consisted of 3 questions about demographical data, and Health Promotion Life-Style Profile (HPLP). These forms were applied at the beginning and after 6 months of education. Result:It was determined that planned education on stress management and nutrition was promoted adolescents healthy life behaviours on this areas. Conlusion:It was concluded that a planned education to adolescents about these matters would improve some health behaviors. Key Words: Adolescent, health promotion, health behavior, health education, nursing GİRİŞ ve AMAÇ Günümüzde sağlık, insanın fiziksel, sosyal, duygusal ve manevi durum gibi yaşamının bütün boyutlarıyla ilgili bir kavram olarak düşünülmektedir. Bu anlamda sağlık, yaşamdan memnuniyeti ve yaşam kalitesini içermekte ve kendini gerçekleştirmenin giderek artmasını ifade etmektedir (Edelman ve Mandle 1998). 2000 Yılında Herkese Sağlık hedefleri de sağlık kavramına yeni bir bakış açısı getirmekte ve sağlık hizmetlerinin öncelikli olarak sağlığı geliştirme ve bireylerin kendi sağlık sorumluluğunu üstlenmelerine odaklanması gerektiğini vurgulamaktadır (Doughertery 1993, Edelman ve Mandle 1998, Fish ve Nies 1996, Spear ve Kulbok 2001). * Öğr.Gör.Dr., İnönü Üniversitesi Adıyaman Sağlık Yüksekokul, Adıyaman ** Prof.Dr., İstanbul Üniversitesi Florance Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu, İstanbul 19
Geçkil, Yıldız Sağlığı geliştirme, bireyin hastalık riskini azaltacak ve iyilik durumunu ilerletecek davranışları kazanması ve sürdürmesi için eğitimsel, sosyal ve çevresel kaynaklarının harekete geçirilmesidir (Esin 1997, Wong ve Hockenberry 2003). Sağlık davranışı ise; sağlığı geliştirme, hastalıkları azaltma veya önlemeye yönelik olarak bireylerin iyi olduğuna inandığı ve uyguladığı aktivitelerdir (Esin 1997, Jackson ve Saunders 1993, Savaşer 2000, Wong ve Hockenberry 2003). Sağlıklı yaşam biçimi davranışları genellikle adölesan dönemde kazanılır veya yeniden şekillendirilir (Fish ve Nies 1996, Spear ve Kulbok 2001, Wong ve Hockenberry 2003, Zaslow ve Takanishi 1993). Adölesan dönemi bir dizi bedensel ve ruhsal değişimlerin yaşandığı bir süreçtir. Genel olarak 10-19 yaşlarını kapsayan adölesan dönemi, adölesanın kendisi ve ailesi açısından bir çok sorunun gelişebildiği fırtınalı bir zaman dilimidir (Bertan 2003, Bundak ve ark. 2002, Conk 1997, Jackson ve Saunders 1993, Wong ve Hockenberry 2003). Ayrıca bu dönemde, birey yetişkinliğe ve rollerine hazırlanır, bir başka ifadeyle, tüm yaşamını etkileyebilecek davranış biçimini geliştirir. Öte yandan adölesanlara yönelik sağlık istatistikleri alarm vermektedir. Literatürde, adölesanların sigara ve alkol kullanma durumlarının arttığı (Erci 1999, Haznedaroğlu 2000), intiharların genç ölümleri arasında ikinci sırada yer aldığı (Jackson ve Saunders 1993, Wong ve Hockenberry 2003) ve giderek arttığı, beslenme ve obesite sorunlarının en önemli sorunlar arasında bulunduğu (Görak 1998, Haznedaroğlu 2000, Story, Lytle, Birnbaum ve ark. 2002, Şarbat ve Demirkol 1997), cinsel sorunların yoğun yaşandığı (Canat 1998, Görak 1998, Haznedaroğlu 2000, Wong ve Hockenberry 2003); bunlara ek olarak duygusal, sosyal sorunlar, aile içi çatışma ve davranış bozuklukları gibi ciddi sorunları bulunduğu (Baltaş ve Baltaş 1993, Görak 1998) ifade edilmektedir. Oysa, sağlık açısından en önemli ulusal başarı göstergelerinden biri, o ülkenin gençlerinin iyilik hali ve sağlık düzeyi göstergeleridir (Velsor 2001, Zaslow ve Takanishi 1993). Bu nedenlerle adölesana yönelik hemşirelik bakımı; sağlık sorunlarının önlenmesi ve sağlığın geliştirilmesine odaklanmalı, adölesanlara sunulan sağlık eğitimi ve hizmetleri ise geliştirilmelidir (Bertan 2003, Bulduk ve Erdoğan 2005, Spear ve Kulbok 2001, Velsor 2001). Literatürde en sık uygulanan ve önerilen adölesan sağlığını geliştirme programlarının beslenme, egzersiz, hijyen, uyku, alkol, ilaç, sigara kullanımı ve cinsellik alanlarına yönelik sağlığı koruyucu ve geliştirici çalışmalar olduğu dikkati çekmektedir (Bulduk, Erdoğan 2005, Canat 1998, Edelman ve Mandle 1998, Fish ve Nies 1996, Griffin 2000, Haznedaroğlu 2000, Savaşer 2000, Spear ve Kulbok 2001). Ayrıca bu çalışmaların daha etkin yöntemlerle sürdürülmesi ve adölesanların kendi sağlıklarıyla ilgili sorumluluk üstlenmeleri için stresi azaltma, stresle etkin başetme becerisini öğretme ve desteklemeye yönelik programlar da önerilmektedir (Baltaş ve Baltaş 1993, Savaşer 2000, Spear ve Kulbok 2001). Bu araştırma adölesan için önemli olan beslenme ve stresle başetme konularında sağlık davranışı kazandırmaya yönelik olarak planlanmıştır. Sağlık davranışlarının başlatılması ve sürdürülmesinde kullanılan stratejilerin en başında konuya ilişkin bilgi verme yer almaktadır (Aksayan ve Gözüm 1998, Griffin 2000). Beslenme sosyal olarak öğrenilen bir davranış olduğundan sosyal baskılardan etkilenir (Story ve ark. 2002). Adölesanlar için en önemli sosyal baskı ise akran etkisidir. Bu yaş grubunda akran etkisi önemli bir faktör olduğu için beslenme, stres yönetimi, egzersiz vb. konulardaki sağlık davranışları hakkında yapılacak eğitimin grup şeklinde yapılmasının gelişimsel olarak uygun olduğu belirtilmektedir (Hern ve ark. 1998, Story, Lytle ve ark. 2002). Araştırmanın amacı; (1) adölesanların sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını belirlemek ve (2) stresle baş etme ile beslenme davranışlarına yönelik uygulanan eğitimin adölesanların beslenme ve stresle başetme becerilerinin gelişmesine etkisini değerlendirmektir. GEREÇ ve YÖNTEM Yarı deneysel olarak planlanan araştırma, Eylül 2001 - Haziran 2002 Tarihleri arasında, Malatya İl Merkezinde bulunan Malatya Lisesi nde yürütülmüştür. Malatya Lisesi İl Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından kırsal ve kentsel kesimden öğrencilerin devam ettiği belirtilen, 4263 öğrencisi ile Malatya İl Merkezindeki tüm lise öğrencilerinin %22.5 inin eğitim gördüğü bir lisedir. Malatya Lisesi nde lise 1. ci sınıfta 27, lise 2. ci sınıfta 26 20
C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006, 10 (2 ) ve lise 3. sınıfta 29 şube bulunmaktadır. Lise 1., 2., ve 3. cü sınıflardan kura ile birer sınıf seçilmiş ve bu sınıflardaki bütün öğrenciler araştırma kapsamına alınmıştır. Böylece araştırmanın örneklemi birinci sınıftan 37, ikinci sınıftan 41 ve üçüncü sınıftan 44 olmak üzere toplam 122 öğrenciden oluşmuştur. Veri Toplama Araçları Verilerin toplanmasında, adölesanların yaş, cinsiyet ve sınıf gibi kişisel özelliklerini içeren 3 soruluk bir form ve Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) Ölçeği kullanıldı. SYBD Ölçeği (Health Promotion Life- Style Profile- HPLP) 1987 de Walker, Sechrist ve Pender tarafından geliştirilmiş ve 1997 de Esin tarafından Türk toplumuna uyarlanarak geçerlik, güvenirlik çalışması yapılmıştır (Esin 1997). Ölçek 48 madde ve 6 alt gruptan oluşmakta olup alt grup ve maddeleri şöyledir: Kendini gerçekleştirme-13 madde, sağlık sorumluluğu- 10 madde, egzersiz-5 madde, beslenme-6 madde, kişilerarası destek-7 madde ve stres yönetimi-7 madde. SYBDÖ 4 lü likert tipi bir ölçek olup her bir maddeye hiçbir zaman yanıtı için 1, bazen yanıtı için 2, sık sık yanıtı için 3 ve düzenli olarak yanıtı için 4 puan verilir. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 48, en yüksek puan ise 192 dir. Araştırma grubunun adölesan olması nedeniyle araştırmanın yürütüleceği lisede örneklem grubu dışında kalan 1.,2., ve 3. cü sınıflardan basit rasgele örnekleme ile seçilen 139 öğrenci üzerinde ölçek uygulanmış ve geçerlik güvenirlik çalışması yapılmıştır. Çalışma sonucunda ölçeğin Cronbach Alfa İç Tutarlılık Katsayısı.80 olarak bulunmuş ve madde toplam korelasyon değerlerinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Eğitimin Planlanması ve Uygulanması Araştırmada planlı eğitim uygulanmıştır. Eğitim haftada bir saat olmak üzere toplam 8 haftada tamamlanmıştır. Bu sürenin dört haftası beslenme, diğer dört haftası da stresle başetme konularına ayrılmıştır. Eğitim programının tamamlanmasından dört ay sonra öğrencilere aynı konularda birer saatlik pekiştirme eğitimi yapılmıştır. Eğitim süresi beş saat beslenme ve beş saat stresle başetme olmak üzere toplam 10 saatiten oluşmuştur. Eğitim öğrencilerin normal ders yaptıkları sınıf ortamında yapılmıştır. Akran desteğini sağlaması ve eğitimde kolaylık olması için aynı sınıfta okuyan bütün öğrenciler aynı anda eğitime alınmıştır. Eğitim grupları 37, 41 ve 44 kişilik gruplardan oluşmuştur. Öğrencilerin mevcut oturdukları sıralar eğitimden önce U düzeneğinde hazırlanmıştır. Öğretim yöntemlerinden tartışma, soru-cevap, demonstrasyon ve beyin fırtınasından yararlanılmış, aynı zamanda çeşitli ısınma teknikleri ve oyunlar kullanılmıştır. Beslenme Eğitimi Beslenme eğitimine başlarken adölesanlara araştırmacılar tarafından hazırlanan Gençler İçin Beslenme Rehberi verilmiştir. Bu rehberde eğitimin içerdiği ergenlik dönemi ve beslenmenin önemi, yeterli ve dengeli beslenme, ergenlerde besin gereksinimi, besin grupları, sağlıklı beslenmenin sihirli ilkeleri, bilinçli besin tüketimi, besin satın alma, hazırlama, pişirme ve saklama ilkeleri gibi konular yer almaktadır. Beslenme rehberi toplam 12 sayfadan oluşan bir kitapçık tipinde olup, konuların özelliklerine uygun ilgi çekici resimlerle süslenerek göze hitap edecek şekilde renkli baskıları yaptırılmıştır. Beslenme eğitiminde birinci derste, ergenlik dönemi ve beslenmenin önemi, yeterli, dengeli ve doğru beslenme konuları sırayla tartışmaya açılmış, tartışma süresince doğru ifadeler tahtaya not edilmiş ve daha sonra konular araştırmacı tarafından toparlanmıştır. Öğrencilerden bu derste öğrendiklerinden bir tanesini küçük bir kağıda yazmaları istenmiş ve bunlar öğrencilere okunarak ders sonu tekrarı yapılmıştır. İkinci derste küçük bir ısınmadan sonra, öğrencilere üzerinde çeşitli yiyecek resimleri bulunan küçük kağıtlar dağıtılmıştır. Öğrenciler rasgele kaldırılarak kendinde bulunan resimdeki yiyeceğin hangi besin grubunda olduğunu söylemesi istenmiş ve böylece dört besin grubu belirleninceye kadar bu işleme devam edilmiştir. Besin grupları anlatıldıktan sonra besin gruplarının önemi öğrencilerle tartışılmıştır. Üçüncü derste, ergenlerde sağlıklı beslenme için besin gruplarına göre alınması önerilen besinler ve 21
Geçkil, Yıldız miktarları beyin fırtınası yöntemi ile belirlenmiş ve 13-15 yaş grubunda olan bir ergenin hangi besin grubundan kaç porsiyon alacağı anlatılmıştır. Sağlıklı beslenmenin sihirli ilkeleri olarak kahvaltı ve günlük üç öğün yemek yemenin önemi tartışılmıştır. Son derste bir öğrencinin bir günlük beslenme şeklini anlatması, diğer öğrencilerden ise doğruları ve yanlışları bulmaları istenmiş ve böylece bir önceki dersin tekrarı yapılmıştır. Daha sonra büyük renkli bir kartona yazılmış olan sağlıklı yaşam için bilinçli tüketim sloganı tahtaya asılmış ve öğrencilerle konu tartışılmıştır. Öğrencilere süt ve ürünleri, et, yumurta, kuru baklagiller, taze sebze ve meyveler ve tahıl ürünlerinin hazırlama, saklama ve pişirme ilkeleri anlatılmıştır. Son olarak öğrencilerle gıda maddeleri satın alırken nelere dikkat ettikleri tartışılmış ve ürün satın almada dikkat edilmesi gereken ilkeler anlatılmıştır. Beslenme eğitiminden dört ay sonraki pekiştirme eğitiminde konunun önemli noktaları tekrar edilmiştir. Stresle Başetme Eğitimi Eğitimin ilk haftasında öğrencilere araştırmacılar tarafından hazırlanan 14 sayfalık Stresle Başa Çıkma kitapçığı dağıtılmıştır. Kitapçıklar ilgi çekici ve konuya uygun resimlerle zenginleştirilmiş ve renkli baskıları yaptırılmıştır. Kitapçıkta eğitimin içerdiği stres, stresörler, stres belirtileri ve stresi tanıma, stresle mücadele, stresi azaltmaya yarayabilecek öneriler gibi konular yer almıştır. İlk derste stres, olumlu ve olumsuz stres ve stresör kavramları tanıtılarak öğrencilerle kısaca tartışılmıştır. Öğrencilere içsel ve dışsal stresör kavramları tanıtıldıktan sonra beyin fırtınası yöntemi ile adölesanlarda strese neden olabilecek içsel ve dışsal stresörler belirlenmiştir. Öğrencilerden kendilerinde stres yaratan durumlardan iki tanesini bir kağıda yazmaları ve gelecek hafta derse getirmeleri istenmiştir. İkinci derste öğrencilerin kendilerinde stres oluşturan faktörleri yazdıkları kağıtlar toplanmıştır. Stresörler tek tek okunarak öğrencilerden bu stresörleri içsel veya dışsal olarak tanımlamaları istenmiş ve böylece ders tekrarı yapılmıştır. Sonra stresi tanıma ve stresin psikolojik, fiziksel, davranışsal ve kişiler arası ilişkiler boyutunda belirtileri anlatılmıştır. Stresle mücadelede gevşeme yöntemleri, olumlu tutum geliştirme ve olumlu bir yaşam tarzı geliştirme konuları tanımlanmıştır. Üçüncü derste gevşeme yöntemlerinden derin nefes alma ile gevşeme, aşamalı gevşeme tekniğinin uygulanışı ve zihinde canlandırma yolu ile gevşeme yöntemleri demostrasyon yöntemi ile gösterilerek öğrencilere uygulattırılmıştır. Öğrencilerle stresi azaltmak için düzenli fiziksel egzersizin önemi tartışılmıştır. Öğrencilerden bu teknikleri stresli ve yorgun olduklarını hissettikleri zamanlar ve uyumadan önce denemeleri istenmiştir. Dördüncü dersin başında gevşeme tekniklerini uygulayıp uygulamadıkları sorulmuş, uyguladığını söyleyen üç öğrenciden bu tekniklerin yararlılığı ve neler hissettiklerini anlatmaları istenmiştir. Öğrenciler genel olarak gevşeme tekniklerinden çok hoşlandıklarını ifade etmişlerdir. Stresle başa çıkmada olumlu tutum geliştirme, iyimser olma ve olumlu düşünmenin yeri tartışılmıştır. Öğrencilere kendi yaş gruplarına ait olumsuz düşünce ve ifadelerden örnekler verilmiş, daha sonra kendiyle olumlu diyalog kurma ve sorun çözme becerilerini geliştirmek için neler yapabilecekleri tartışılmıştır. Son olarak stresi azaltmaya yarayacak öneriler beyin fırtınası yolu ile tekrar edilmiştir. Dört ay sonraki pekiştirme eğitiminde stresle mücadelede bilinçli olarak kullandıkları yöntemler tartışılmış, gevşeme yöntemleri ve öneriler kısaca tekrarlanmıştır. Verilerin Toplanması SYBD Ölçeği adölesanlara eğitimi başlatmadan önce ve eğitim tamamlandıktan 6 ay sonra olmak üzere iki kez uygulandı. Eğitim öncesi ve sonrası formları eşleştirebilmek için adölesanlardan okul numaralarını yazmaları istendi. Bunun ilk ve ikinci anket arasında karşılaştırma yapılabilmesi için gerekli olduğu açıklandı ve bilginin sadece araştırmacılarda kalacağı sözü verildi. Ölçeğin uygulanması 10-15 dakika sürdü. 22
C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006, 10 (2 ) Araştırma için Gerekli İzinler Araştırmanın yürütülebilmesi için Malatya Valiliği ve araştırmanın yapılacağı kurum olan Milli Eğitim Müdürlüğü nden yazılı izin alındı. Örneklem grubunu oluşturan öğrencilere araştırma hakkında bilgi verildi ve tüm öğrenciler araştırmaya gönüllü olarak katıldı. Veri Analizi Veriler bilgisayar ortamında ortalama değer, yüzdelik ve eşleştirilmiş dizilerde t testi kullanılarak değerlendirildi (Sümbüloğlu ve Sümbüloğlu 2002). BULGULAR Adölesanlara ilişkin tanımlayıcı bulgular Tablo 1 de gösterilmektedir. Tablo 1 de görüldüğü gibi, adölesanların çoğunluğu erkek, yarıdan fazlası geç adölesan dönemde ve yaş ortalaması 16.49 ± 1.07 yıldır. Tablo 1. Adölesanların Kişisel Özellikleri ÖZELLİKLER Sayı % Cinsiyet Kız Erkek 48 74 39.3 60.7 Yaş* 15-16 17 ve üstü 57 65 46.7 53.3 Sınıf Lise 1 Lise 2 Lise 3 37 41 44 30.3 33.6 36.1 Toplam 122 100.0 *Ortalama= 16.49 ± 1.07 Tablo 2. Adölesanların SYBD Ölçeği Alt Grup Puan Ortalamaları (n=122) SYBDÖ Alt Grupları Madde Sayısı Alt ve Üst Değer Puan Ortalamaları X ± SS Madde Puan Ortalamaları* X ± SS Kendini Gerçekleştirme 13 13-52 35.44 ± 6.96 2.72 ± 0.53 Sağlık Sorumluluğu 10 10-40 20.07 ± 5.12 2.01 ± 0.51 Egzersiz 5 5-20 10.29 ± 3.07 2.05 ± 0.61 Beslenme 6 6-24 14.99 ± 3.16 2.49 ± 0.52 Kişilerarası Destek 7 7-28 19.25 ± 3.59 2.74 ± 0.51 Stres Yönetimi 7 7-28 17.38 ± 3.99 2.48 ± 0.57 SYBDÖ Genel 48 48-192 117.43 ± 19.53 2.44 ± 0.40 Her maddeden alınabilecek en yüksek puan 4 dür. 23
Geçkil, Yıldız Tablo 2 de adölesanların SYBDÖ geneli ve alt gruplarından aldıkları madde puan ortalamaları incelendiğinde tam puan olan 4 üzerinden, en düşük puanı sağlık sorumluluğu (2.01 ± 0.51) ve egzersiz (2.05 ± 0.61) alt gruplarından, en yüksek puanı kişilerarası destek (2.74 ± 0.51) ve kendini gerçekleştirme alt gruplarından (2.72 ± 0.53) aldıkları görülmektedir. Adölesanların SYBDÖ genelinden aldıkları madde puan ortalamaları ise 2.44 ± 0.40 dır. Tablo 3 de görüldüğü gibi SYBDÖ beslenme alt grubunda bulunan Sabahları kahvaltı ederim, Her gün düzenli olarak üç öğün yemek yerim ve Yiyecek maddelerini alırken koruyucu yada katkı maddesi bulunmayanı seçerim davranışlarının puanlarında eğitim sonrası anlamlı bir artış saptandı (p<0.05). Çiğ sebze, meyve, baklagil gibi posalı ve lifli maddeler içeren yiyecekleri yerim ve Her gün dört besin grubu içeren öğünleri planlarım maddelerinin puanlarında eğitimden sonra ileri derecede anlamlı bir yükselme olduğu belirilendi (p<0.01). Ambalajlı yiyeceklerin özelliklerini tanımak için üzerindeki etiketini okurum maddesinin puanında eğitim sonrasında anlamlı bir değişme olmadığı görüldü (p>0.05). Tablo 3. Adölesanların Beslenme Eğitimi Öncesi ve Sonrası SYBDÖ Beslenme Alt Grubu Madde Puan Ortalamaları Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Beslenme Alt Grubu Maddeleri n=122 X ± SS**** n=122 X ± SS**** t p Sabahları kahvaltı ederim 3.29 ± 0.95 3.49 ± 0.86-2.09 0.039* Yiyecek maddelerini alırken koruyucu ya da katkı maddesi bulunmayanı seçerim 2.06 ± 1.07 2.31 ±1.05-2.16 0.033* Her gün düzenli olarak üç öğün yemek yerim 2.67 ± 1.05 2.91 ± 0.97-2.03 0.044* Ambalajlı yiyeceklerin özelliklerini tanımak için üzerindeki etiketini okurum 2.76 ± 1.04 2.78 ± 0.99-0.27 0.785 Çiğ sebze, meyve, baklagil gibi posalı ve lifli maddeler içeren yiyecekler yerim 2.34 ± 0.95 2.69 ± 0.86-3.27 0.001** Her gün dört besin grubu (protein, CHO, yağ, vitamin) içeren öğünler planlarım 1.85 ± 0.76 2.11 ± 0.86-3.29 0.001** Alt Grubu Toplam 14.99 ± 3.16 16.31 ±3.33-4.33 0.000*** * (p<0.05) ** (p<0.01) *** (p<0.001) **** Her maddeden alınabilen en yüksek puan 4 dür. 24
C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006, 10 (2 ) Tablo 4. Adölesanların Stresle Başetme Eğitimi Öncesi ve Sonrası SYBDÖ Stres Yönetimi Alt Grubu Madde Puan Ortalamaları Stres Yönetimi Alt Grubu Maddeleri Eğitim Öncesi S=122 X ± SS*** Eğitim Sonrası S=122 X ± SS*** t p Her gün kendime rahatlama için zaman ayırırım 2.56 ±1.04 2.47 ±0.85 0.85 0.397 Hayatımdaki sorun ve problemlerin sebebini bilirim 2.73 ±0.95 2.83 ±0.85-1.18 0.241 Her gün rahatlamak ve gevşemek için 15-20 dakika ayırırım 2.76 ±1.06 2.51 ±0.95 2.42 0.017* Uyumadan önce bilinçli olarak kaslarımı kasıp gevşetirim 1.94 ±0.95 2.18 ±1.00-2.14 0.034* Yatarken mutlu, hoş düşüncelere yoğunlaşırım 2.63 ±0.95 2.91 ±0.90-2.64 0.009** Duygularımı ifade ederken yapıcı yollar bulurum 2.34 ±0.88 2.57 ±0.84-2.73 0.007** Stresimi kontrol altına almak için belirli yöntemler bulurum 2.41 ±1.05 2.33 ±0.98 0.79 0.433 Alt Grubu Toplam 17.38 ±3.99 17.81 ±4.16-1.08 0.280 * (p<0.05) ** (p<0.01) *** Her maddeden alınabilen en yüksek puan 4 dür. Stres yönetimi alt grubunda, öğrencilerin eğitim öncesi ve sonrası genel ortalama puanları arasında anlamlı bir fark olamamasına karşın, Uyumadan önce bilinçli olarak kaslarımı kasıp gevşetirim (p<0.05), Yatarken mutlu, hoş düşüncelere yoğunlaşırım ve Duygularımı ifade ederken yapıcı yollar bulurum madde puanlarında eğitim sonrası anlamlı bir yükselme saptandı (p<0.01). Her gün rahatlamak ve gevşemek için 15-20 dakika zaman ayırırım madde puanında ise eğitim sonrasında anlamlı bir düşme görüldü (p<0.05). TARTIŞMA Araştırmada 122 kişilik adölesan grubuna sağlıklı beslenme ve stresle başetme konularında planlı eğitim uygulandı ve eğitimin adölesanların beslenme ve stresle baş etmeye yönelik sağlık davranışlarını geliştirmeye etkisi değerlendirildi. Adölesanların SYBDÖ den aldıkları toplam puanlar en yüksek 192 puan üzerinden ortalama 117.43 ± 19.53, madde puanları ise en yüksek 4 puan üzerinden ortalama 2.44 ± 0.40 olarak saptandı (Tablo 2). Buna göre adölesanların sağlık davranışlarının orta düzeyin biraz üzerinde olduğu söylenebilir. Aynı ölçeğin kullanıldığı diğer çalışmalarla karşılaştırıldığında bu sonuç; Gözüm ve Tezel in (2000) (ortalama 117.6 ± 17.3), ve Sertçelik in (1999) (ortalama 116.08 ± 17.92) üniversite öğrencilerinde buldukları sonuçlara benzerdir. Adölesanların SYBDÖ puanları Yetkin ve Uzun un (2000) üniversite Matemetik bölümü öğrencilerinden elde ettiği sonuçlar (ortalama 116.62 ± 15.22) ve Felton, Parsons, Misener ve ark. nın (1997) kolej öğrencilerinde siyah kızlar için buldukları puanlar (2.54 ± 0.30) ile de paraleldir. Adölesanların SYBDÖ toplam puanlarının yetişkinlerle yapılan çalışmalarda (Esin 1997) elde edilen puanlardan (120. 88 ± 19.60), Yetkin ve Uzun un (2000) belirlediği hemşirelik bölümü son sınıf öğrencilerinin puanlarından (ortalama 128.88 ± 18.35), Özbaşaran, Çetinkaya ve Güngör (2004) ün Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinde buldukları puanlardan (ortalama 121.92 ± 1.10) ve Felton ve ark. nın (1997) kolej öğrencilerinde beyaz kızlar için (2.71 ± 0.35) buldukları puanlardan düşük olduğu görüldü. Düşük olmasının nedeninin yaş, eğitim düzeyi ve sosyo-kültürel düzey farkından kaynaklanmış olabileceği düşünüldü. Adölesanların SYBDÖ alt gruplarından aldıkları madde puan ortalamaları incelendiğinde tam puan olan 4 üzerinden, en düşük puanı sağlık sorumluluğu (2.01 ± 0.51) ve egzersiz (2.05 ± 0.61) alt gruplarından aldıkları belirlendi (Tablo 2). Gözüm ve Tezel (2000) yurtta kalan üniversite öğrencilerinde yaptıkları çalışmada benzer şekilde en düşük puanı egzersiz (1.89 ± 0.63) ve sağlık sorumluluğu (2.00 ± 0.53) alt gruplarından elde 25
Geçkil, Yıldız etmişlerdir. Aynı şekilde Felton ve ark. (1997) da kolej öğrencilerinde siyah ve beyaz kızlarda en düşük puan alınan iki alt grubun egzersiz ve sağlık sorumluluğu olduğunu tespit etmişlerdir. SYBDÖ ile yapılan diğer çalışmalarda da sonuçlar benzerdir (Esin 1997, Sayan ve Erci 2001, Sertçelik 1999). Adölesanların en yüksek puanı ise kişilerarası destek (2.74 ± 0.51) ve kendini gerçekleştirme alt gruplarından (2.72 ± 0.53) aldıkları belirlendi (Tablo 2). Aynı ölçekle yurt dışında ve ülkemizde yapılan çalışmalarda benzer şekilde en yüksek puanın kendini gerçekleştirme ve kişilerarası destek alt grularından alındığı görülmüştür (Esin 1997, Gözüm, Tezel 2000, Felton ve ark. 1997, Sertçelik 1999). Farklı olarak Erci, Aydın ve Tortumluoğlu (2000) koruyucu sağlık hizmetlerinde görev yapan ebe ve hemşirelerle yaptıkları bir çalışmada sağlık sorumluluğu alt grup puanları ikinci en yüksek puan bulunmuş, yaş ve eğitim düzeyi yükseldikçe sağlık sorumluluğu puanlarında istatistiksel olarak anlamlı artış olduğu belirtilmiştir. Pek çok çalışmada, yıllık ölümlerin yarısının çocuk, adölesan ve yetişkin dönemlerinde sağlığa zararlı yaşam biçimi seçilmesinden kaynaklandığı belirtilmektedir (Doughertery 1993, Edelman ve Mandle 1998, Esin 1997, Fish ve Nies 1996, Jackson ve Saunders 1993, Spear ve Kulbok 2001). Literatürde, yetişkinlikte yaşam biçiminin bir parçası olan davranışların genellikle adölesan döneminde kazanıldığı (Fish ve Nies 1996, Spear ve Kulbok 2001), çocuk ve adölesanlara doğru davranışı kazandırabilmenin yetişkinlerin davranışlarını değiştirmekten daha kolay olduğu (Velsor 2001) ve adölesanlara sağlık davranışlarının kazandırılmasında akran desteğinin önemi vurgulanmaktadır (Jackson ve Saunders 1993, Story, Lytle, Birnbaum ve ark. 2002). Beslenme eğitimi sonrasında adölesanların beslenme alt grup puan ortalamasında anlamlı bir artış (t=-4.33; p<0.001) saptandı (Tablo 3). Beslenme alt grup maddelerinden biri hariç diğerlerinin puanlarında eğitim sonrasında önemli bir artış belirlendi. Eğitim sonrası değişmeyen tek madde ise ambalajlı yiyeceklerin özelliklerini tanımak için üzerindeki etiketini okurum idi (Tablo 3). Bu sonuçlar adölesanlara verilen beslenme eğitiminin adölesanların beslenmeye yönelik davranışlarını genel olarak olumlu yönde değiştirdiğini göstermektedir. Benzer şekilde, Auld, Romaniello, Heimendinger ve ark. (1999) beslenmeyle ilgili sağlığı geliştirme çalışması sonrasında deney grubundaki öğrencilerin beslenmeye ilişkin bilgi, tutum ve özetkinliklerinde önemli bir artış olduğunu saptamışlardır. Story ve ark. (2002) da 7 ve 8. ci sınıflara akran eğitimi yolu ile beslenme eğitimi uygulamışlar ve olumlu sonuçlara ulaşmışlardır. Yiğit, Tokgöz ve Esenay (2001) ilköğretim öğrencilerine verilen beslenme eğitiminin öğrencilerin bilgi düzeyini arttırdığını belirlemişlerdir. Ambalajlı yiyeceklerin özelliklerini tanımak için üzerindeki etiketini okurum madde puanlarının değişmemiş olması ürün satın alırken uygun davranışların kazandırılmasında bilgi vermenin yanında ek yöntemlerin gerekliliğini düşündürmüştür. Diğer bir eğitim konusu olan stres yönetimi alt grup toplam puanında eğitim sonrası anlamlı bir fark olmamakla birlikte (t=-1.08; p>0.05), alt grup maddelerinden uyumadan önce bilinçli olarak kaslarımı kasıp gevşetirim (p<0.05), yatarken mutlu, hoş düşüncelere yoğunlaşırım (p<0.01) ve duygularımı ifade ederken yapıcı yollar bulurum (p<0.01) madde puanlarında eğitim sonrasında anlamlı bir artış saptandı (Tablo 4). Bu yöntemlerin kullanıldığı anda yararı algılanabilen, daha kolay öğrenilip davranışa geçirilebilen yöntemler olduğu dikkati çekmektedir (Baltaş ve Baltaş 1993). Stres yönetimi alt grubunda bulunan her gün kendime rahatlama için zaman ayırırım, her gün rahatlamak ve gevşemek için 15-20 dakika zaman ayırırım, hayatımdaki sorun ve problemlerin sebebini bilirim ve stresimi kontrol altına almak için belirli yöntemler bulurum maddelerinin puanlarında artış olmadığı belirlenmiştir (Tablo 4). Bu maddeler incelendiğinde öğrencilerin kendine zaman ayırma, kendini tanıma ve kontrol etme becerilerinin gelişmesinde kullanılan eğitim yönteminin ve süresinin yetersiz kalmış olabileceği, farklı eğitim yöntemi ve ortamına gereksinim duyulabileceği düşünülmüştür. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Adölesanların SYBDÖ genelinden aldıkları puanlar sağlık davranışlarının orta düzeyin biraz üzerinde olduğu, en düşük puanın sağlık sorumluluğu ve egzersiz alt gruplarından alındığı belirlenmiştir. Sağlığı geliştirmeye yönelik çalışmaların adölesanların egzersiz düzeylerini ve sağlık sorumluluklarını arttırmayı hedeflemesi uygun olacaktır. Verilen beslenme eğitiminin adölesanların beslenmeye ilişkin sağlık davranışlarını genel olarak geliştirdiği saptanmıştır. Adölesanlarda planlı eğitimin 26
C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006, 10 (2 ) daha yaygın ve etkin kullanılmasını sağlamak için hemşirelik öğrencilerinin akran eğitimcisi olduğu geniş çaplı beslenme eğitim araştırmaları önerilebilir. Stresle başetmede gevşeme egzersizlerinin öğretilmesinde ve uygulanmasında demostrasyon yönteminin yararlı olduğu belirlenmiştir. Stresle baş etme gücünü arttıran kendini tanıma ve kontrol etme becerilerinin geliştirilmesinde ise adölesanlar daha küçük gruplara ayrılarak, daha uzun süren, sınıf ortamından farklı, kendilerini daha rahat hissedebilecekleri bir ortamda yürütülen beceri kazandırma programları önerilebilir. KAYNAKLAR Aksayan S, Gözüm S (1998) Olumlu sağlık davranışlarının başlatılması ve sürdürülmesinde öz-etkililik (kendini etkileme) algısının önemi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2(1): 35-42. Auld GW, Romaniello C, Heimendinger J, Hambidge C,Hambidge M (1999) Outcomes from a school-based nutrition education programme alternating special resource teacher and classroom teacher. The Journal of School Health 69(10): 403-408. Baltaş A, Baltaş Z (1993) Stres ve Başa Çıkma Yolları. 5. Basım.Remzi Kitabevi, İstanbul. Bar O (2000) Juvenil obesity, physical activity and lifestyle changes. The Phsician and Spotmedicine 28(11): 51-58. Bertan M (2003) Introduction and definitions of adolescence. İçinde: International Children s Center (ICC) (Edited). Adolescence and Adolescent Reproductive Health, ICC yayınları, Ankara, 1-7. Bulduk S, Erdoğan S (2005) Okul sağlığı ekibinin nitelik ve hizmet kapsamının geliştirilmesi. Klinik Çocuk Forumu Eylül- Ekim: 57-66. Bundak R, Neyzi O, Günöz H, Darendeliler F (2002) Büyüme gelişme ve bozuklukları. İçinde: Neyzi O, Ertuğrul T (Eds.). Pediatri Cilt 1.3. Baskı. Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul:79-120. Canat B (1998) Ergenlik döneminde cinsellik. İçinde: Şenol S, Rugancı N (Eds.). Ergenlik Döneminde Cinsellik (Gelişim ve Sorunları), Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği Yayınları (2), Ankara, 5-10. Conk Z (1997) Pediatrik tanılama. İçinde: Conk Z (Ed.). Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği El Kitabı. Birinci Baskı. Birlik Ofset Ltd. Şti. İstanbul: 21-23. Doughertery DM (1993) Adolescent health: Reflection on a report to the U.S. congres. American Psychological Association 48 (2):193-201. Edelman CL, Mandle CL (1998) Health Promotion Throughout the Lifespain, Fourth Ed., Mosby Co., Philadelphia. Erci B (1999) Lise öğrencilerinde madde bağımlılığı ve etkileyen ailesel faktörler. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2(1): 83-94. Esin MN (1997) Endüstriyel alanda çalışan işçilerin sağlık davranışlarının saptanması ve geliştirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul. Felton GM, Parsons MA, Misener TR, Oldaker, S (1997) Health promoting behaviors of black and white collage women. Western Journal of Nursing Research 19(5): 654-666. Fish C, Nies MA (1996) Health promotion needs of students in a college environment. Puplic Health Nursing 13 (2): 104-111. Görak G, Kavaklı A, Altun E (1998) Türkiye deki kız ve erkek adölesanların sağlık sorunlarının belirlenmesi. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi 14. Kurultayı (Poster Bildirisi), İstanbul, 22-23. Gözüm S, Tezel A (2000) Yurtta kalan üniversite öğrencilerinin sağlık davranışlarını etkileyen faktörlerin path analizi ile açıklanması. I. Uluslar arası&viii Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. Antalya; 294-300. Griffin VK (2000) Creating health behavior change: How to develop comminity-wide programs for youth. Health Education and Bahavior 27 (5): 664-666. Haznedaroğlu D (2000) Adölesanla ilgili çalışmalar. 22. Pediatri Günleri ve 2. Pediatri Hemşireliği Günleri Program ve Özet Kitabı, İstanbul, 97-100. Hern MJ,Gates D, Amlung S, McCabe P (1998) Linking learning with health behaviors of high school adolescents. Pediatric Nursing 24 (2). 127-132. Jackson DB, Saunders RB (1993) Child Health Nursing A Comprehensive Approach to the Care of Children and Their Families. JB. Lippincott Co., Philedelphia: 361-388. McKay L, Diem E (1995) Health concerns of adolescent girls. Journal of Pediatric Nursing 10 (1): 19-27. Özbaşaran F, Çetinkaya A, Güngör N (2004) Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinin sağlık davranışları. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 7(3): 43-55. 27
Geçkil, Yıldız Savaşer S (2000) Çocuk sağlığının korunması ve geliştirilmesinde hemşirenin rolü. 22. Pediatri Günleri ve 2. Pediatri Hemşireliği Günleri Program ve Özet Kitabı, İstanbul, 362-370. Sertçelik E (1999) Üniversiteli gençlerin sağlık davranışlarının belirlenmesi. Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1999. Sayan A, Erci B (2001) Çalışan kadınların sağlığı geliştirici tutum ve davranışları ile öz-bakım gücü arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 4(2): 11-18. Spear HJ, Kulbok P (2001) Adolescent health behaviors and related factor: A review. Puplic Health Nursing 18 (2): 82-93. Story M, Lytle LA, Birnbaum AS, Pery CL (2002) Peer-led, school-based nutrition education for young adolescent: Feasibility and process evaluation of the teens study. The Journal of School Health 72 (3): 121-127. Sümbüloğlu V, Sümbüloğlu K (2002) Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri, 4. Baskı, Hatipoğlu Basım ve Yayım San. Tic., Ankara. Şarbat G, Demirkol M (1997) Ergenlik döneminde obesite. İçinde: Çuhadaroğlu F (Ed.). Ergenlik Döneminde Beslenme, 1. Baskı, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Yayınları (1), Ankara,10-21. Velsor FB (2001) Adolescent school health. Journal of Pediatric Nursing 16(3): 194-196. Wong DL, Hockenberry MJ (2003) Nursing Care of Infants and Children, St Louis, Mosby Co, 802-904. Yetkin A, Uzun Ö (2000) Eğitimi Sağlıkla İlgili Olan Ve Olmayan Yüksekokul Öğrencilerinin Sağlık Davranışlarının Karşılaştırılması. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 3(2): 1-10. Yiğit R, Tokgöz E, Esenay F (2001) İlköğretim öğrencilerine verilen beslenme eğitiminin öğrencilerin bilgi düzeylerine etkisi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 4(2): 52-57. Zaslow MJ, Takanishi R (1993) Priorities for research on adolescent development. American Psychologist 48 (2): 185-192. 28