TÜRKİYE'DE HARİTACILIĞIN GELİŞME YÖNÜ we HARİTA MÜHENDİSİ İHTİYAÇ PROJEKSİYONU ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

TÜRKİYE'DE HARİTACILIĞIN GELİŞME YÖNÜ we HARİTA MÜHENDİSİ İHTİYAÇ PROJEKSİYONU ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Doç. Hüseyin ERKAN Selçuk Üniversitesi Ekonomistler kamu ekonomisini üç ana sektörde; tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde toplar ve kalkınmışlık kriterini genellikle bu sektörlerdeki çalışan insangücü oranına bağlarlar. Kalkınmamış ekonomilerde tarımda çalışan insangücü % 80, sanayi ve hizmetler kesimlerinde çalışanlar % 10 ar dolayındadır. Gelişmiş ülkelerde ise hizmetler kesiminde çalışanlar % 80, tarım ve sanayide çalışanlar % 10 ar dolaylarındadır. Haritacılık kamu ekonomisi, hizmetler sektörü içinde yer alır, Türkiye'nin kalkınmasına koşut olarak ülkede doğacak haritacılık hizmetleri ve bu alanda çalışacak insangücü % 10 dan % 80 e doğru gelişme içinde bulunacaktır. Doğaldır ki haritacılık ve teknolojinin olanaklarından yararlanarak ekonomik ve toplumun gereksinimlerine yanıt veren hizmetler üretebildiği sürece bu gelişmeyi gösterebilir. Günümüzde haritacılık hizmetlerinin içeriği ve geleceği konusunu irdeleyenler (Dinamik Jeodezi» den, (dinamik haritdcılıkdan) sözetmektedirler. Dinamik haritacılık, bilimsel ve teknolojik gelişmelerden yararlanarak kendi hizmet alanı içinde kalan ve kalması gereken hizmet ve bilgileri üretebilme gücünü gösterecek bir haritacılıktır. 258

Türkiye İçin haritacılık insangücü ihtiyacı projeksiyonu, ülke kal kınma çizgisine bağlı olarak ülke nüfusuna ve ülke toprak büyüklü ğüne bağlı biçimde oluşmalıdır. İnsangücü ihtiyaç programının ha zırlanmasında Türkiye için bu durumun Türkiye'de haritacılık hizmet, lerinin yeni başlamış olmasının gözününde bulundurulması gerekir. Ülkemizde harita hizmetleri kapsamında kalan ya da kalması gere ken hizmetlerin bîr kısmı (ilk tesis kadastrosu) henüz tamamlana mamış, bir kısmı (kent planlama ve uygulama) haritacıların henüz tam yetki ile giremediği durumda ve bir kısmı ise (kırsal alan düzen leme) haritacılar dışında düzenlenip yürütülmektedir. Büyük sanayi projelerinin yaratacakları mühendislik ölçmeleri ise henüz çok az ilgi kurulabilen hizmet alanlarıdır., Ülkemizde kalkınma çabaları ve haritacılığın üstlenmesi gereken hizmetler dikkato alınarak bir Harita Mühendisi ihtiyaç projeksiyonu düzenlenmesi gerekir. III. Beş Yıllık Kalkınma Planın'da 1083 yılı için harita mühendisi gereksinimi 4950 olarak belirlenmiştir. Bu sayı bugünkü yetiştirilecek miktarın iki katı dolayındadır. Dolayısıyla en az 2500 dolayında bir mühendis açığı sözkonusudur ve bu açık kalkınma eğrisine koşut olarak giderek artacaktır. Toplam yüzölçümü Türkiye'nin üçte biri ve nüfusu Türkiye'nin nüfusundan biraz fazla olan Batı Almanya'daki Harita Mühendisi yetiştirme sayısı ülkemiz için bir örnek olabilir : 1980 yılında mezun olan mühendis sayısı 932 dir. Bu sayıya Kartograf mühendis katılmamıştır. 259

HACIM HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Ö Z E T Doç. Dr. Abdullah PEKTEKİN Yıldız Üniversitesi Genellikle araziye ilişkin hacım hesapları en ve boy kesitlerden yüzeysel nivelman ölçülerinden ve eşyükseklik eğrili plânlardan yararlanarak yapılır. Bir cismi oluşturan noktaların X, Y, Z uzay koordinatları ya takeometre ile kutupsal koordinat yöntemine göre ya da fotofframetrik olarak tek tek belirlenir. Bu noktaların üç boyutlu ortogonal koordinatlarından daha süratli ve incelikli olarak prizmalar ile hacımlan hesaplanır. Herhangi bir kütle yüzeyini olanaklar ölçüsünde küçük alan birimlerine ayırarak hacımlar prizma yöntemiyle belirlenir. Yüzey alanı küçük olmak koşulu ile üçgen yüzeyli prizmalar ya da çoğu kez fotogrametrik yöntemle saptanan, uzay koordinatları kullanılarak tekrar ederler (Düzgün dörtyüzlü) ile bulunan hacımların en uygun olduğu görülür. 1. G İ R İŞ Yapı, yol kanal ve b.b. kazı ve dolgu yapılacak şekilde işlerde toprak hacminin bulunması istenir. Bunların hacmi genellikle en ve boy kesitlerden, yüzeysel nivelman ölçülerinden ve eşyükseklik eğrili planlardan faydalanarak yapılır. Veya yer yapısının bir parçasının, açık şekilde işletilerek maden çıkarılan bir sahanın ve büyük bir yığının yüzey ve hacımlarımn belirtilmesi arzu edilir. Takeometre ile kutupsal olarak bir arazinin alımı ve fotogrametrik değerlendirme ile bir cismi oluşturan tek tek noktaların (X, Y, Z) üç boyutlu ortogonal koordinatları belirtilir. F (X, Y, Z) = 0 için sınır değerlerini belirtmek için sayısal arazi modeli mevcut değilse, üç boyutlu cisimler üzerinden hesaplamalar iyi sonuçlar verir. Şimdiye kadar kullanılan uygun olmıyan dörtgen prizmalar yerine üçgen prizmalar ile hacım hesaplama yöntemlerinin gelişmesi hesaplama elemanlarının sayısını azaltmış ekonomi ve ayrıca incelik sağlamıştır. 260

Burada hacım hesaplarının yapımına ait değişik yöntemlerden bahsedilecektir, 2. HACIM HESAPLARI Hacım hesapları genel olarak : 1. Enkesitlerden, 2. Eşyükseklik eğrili planlardan, 3. Yüzeysel nivelman ölçülerinden faydalanarak yapılır. Bir yer kütlesinin yüzeyini üçgen, dörtgen veya değişik kafes sistemlerine ayırarak üçgen, dörtgen ve b.b. prizmalar yardımıyla hacımları hesaplanır. Ayrıca cismi oluşturan noktaların kutupsal ve ortogonal üç boyutlu koordinatlarından istifade ile hacım hesaplama yöntemleri artık rahatlıkla uygulanmaktadır. 2.1. Enkesitlerden hacım hesabı F b ve F s birbirine komşu iki profilin enkesit alanları, F a orta profilin enkesit alanı (F b ve F s alanlarının tam ortasındaki kesitin alanı), I ise F b ve F s enkesit alanları arasındaki uzaklık olduğuna göre, simpson formülü ile V hacmi hesaplanır {Şekil : 1). 261

262

263

264

265

266

267

268

1 n n Fo = S F'j; J F'A = 2 F'J V F = _ (F. + FA), m ; K=1 < = 1 c F'j ve F'j birbirine eşit alınırsa, diğer bir deyişle F'ı F'j alanlarının X, Y koordinatları eşit, yükseklikler (Z) farklı ise, F'«F'A olur. Böylece (21) formülü : (21) n VF = E F'j m = Fo. m k=1 (22) şekline gelir. (22) ifadesi (18) formülünün aynısıdır. 3.1.3. Tetraeder!erden (Dörtyüzlü) faydalanarak hacim hesabı Diğer bir üçgenlere ayırma yöntemi de tetraederlerden (dörtyüzlü veya üçyüzlü piramid) faydalanarak yapılır. Aynı bir düzlemde bulunrniyan 4 uzay noktası tetraeder oluşturur. Bu uzay şekli.oluştu. ran 4 noktanın X, Y, Z koordinatları belirli olduğu için üçgen yüzeylere ayırarak tetraederin hacımları bulunur. Dörtyüzlünün tepe noktasının koordinatları (X o, Y o, Z o ) ve tabanın köşe noktalarının koordinatları (X!, Yi, Zı), (X 21 Y=, Z 2 ) ve (Xı, Y 3, Z 3 ) olduğuna göre tetraederin hacmi : olur. Burada en büyük sorun, hesaplamada tetraederlerin tepelerinin uygun şekilde seçilmesidir. Bu öyle seçilmeli ki bir kütlenen yüzeyi, pramid tabanları ile kaplanırken boşluk ya da bindirilmiş hacımlar oluşmasın (Şekil : 10). Bunun için tüm dörtyüzlülerin tepeleri aynı alınmalı ve koordinat sisteminin X o, Y o, Z o sıfır noktasına (başlangıç noktasına) kaydırılmalıdır. 269

Şekil : 10 - Üçgenler ayrılmış alım. ÖRNEK : 6. Üçgen prizmalardan oluşan (şekil : 9) un 156-1 56 parçasının hacmini tetraederler yardımıyla bulunuz. 270

Çözüm : 8 156-1 5 6 noktalarının koordinatları, çizelge : 1'den alınır. Verilen şekilden, oluşacak tetraederlerin 0 (X o, Y o, Z o ) ortak tepeleri olarak koordinat sisteminin başlangıcını sıfır kabul edelim. (24) no.lu ifadeyi 0156, 0556, 0656, ve 0616, 0611, 0156, 0151, 0551 tetraederler için uygulanırsa. 271

272

273

274

3.2. Çokgenlere ayırmak 3.2.1. Eğik kesitli'n kenarlı 'prizmaların oluşturduğu cisimle hacmi V = I. Q ifadesi ile bulunur. I üst ve taban alanlarının ağırlık merkezlerini birleştirme uzaklığı, Q ise, I ağırlık merkezi doğrusuna dik enine kesitin alanıdır. 3.2.2. Diğer bir yöntemde; iki pctnalef düzlemde bulunan F, ve F 2 Üst ve- taban alanlarını; Üçgen,, yamuk ve çokgenlerin oluşturdu ğu prizmatoid hacminin hesabı (1) ifadesine benzer şekilde Simpson formülü ile hesaplanır (Şekil : 13). F 2 ile F 2 arasında, h/2 uzaklıktaki alanı F m ile gösterilirse,, 275

276

278

279

formülleri ile hesap edilir» Hacım hesaplamalarında bu üst yüzeylerin bulunması istenir. Konumuzun dışında olduğundan değinilmemiştir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Hacım hesaplan, en ve boy kesitlerden, yüzeysel nivelman ölçülerinden ve eşyükseklik eğrili planlardan değişik yöntemlere göre yapılır. Takeometrik ve fotogrametrik olarak elde edilen üç boyutlu koordinatlar ile üçgen ve dörtgen prizmalar yöntemi ile belirleniri Yüzey alanı, küçük olmak koşulu ile üçgen yüzeyli prizmalar ya da tetraederlerle bulunan hacımlar en uygundur. Üçgen prizmalar ve tetraederlerle hesaplanan hacımlar eşdeğerlidir. Ayrıca hesaplama elemanı bilhassa tetraederlerle daha az olmakta ve doğrudan ara bir işlem yapmadan koordinatlar ile hacım hesaplanmaktadır. Elektronik ve bilgisayar teknolojisinin gelişimine paralel olarak fotogrametrik yöntemle (bilhassa Analitik Fotogrametri) gerekli incelikle sayısal arazi modeli belirlenir. Bu sayısal arazi modelinden faydalanarak hazırlanan bir programla konfor bozulmadan hacımlar bulunur. Böylece sürat ve ekonomi sağlanır. 280

Fotogrametrik yöntemle açık bir işletmenin konumunun belirlenmesi, o anda çekilen resimler ile yapılmaktadır. Ölçü için işletme fazla işgal edilmeyecek ve ayrıea örneğin idare ile yüklenici firma arasında kaba hacım - tonaj farkları hiçbir zaman olmıyacaktır. K A Y N A K Ç A /I/ Hübner, W. : Massenermittlung mit Dreiecks - und Vierecprismen, AVN 10/1981, S. 395_403. /2/ Schut, G. H. : Review of interpolation methods for digital terrain models 14 th Congress of the International Society of Photogrammetry, Commisson III, Helsinki 1976. /3/ Linkwitz, K. : Vermessungskunde IA und IIA, Helsinki 1976. /4/ Wittke, H. : Geodâtische Formelsammlung, Band II, S. 1237-1260, Bonn 1971. /5/ Tansuğ, B. : Ölçme Bilgisi - Topografya 4. Baskı, İstanbul 1973. /6/ Songu, C. : Ölçme Bilgisi 2. Cilt, Ankara 1975. 281

İSTTANBUL'DA İKİ SOKAĞA MESLEKDAŞLARIMIZIN ADI VERİLDİ T. C. BELEDİYE BAŞKANLIĞI İSTANBUL Harita Müdürlüğü Nubarataj Şb 5/1792 Sayı : V. 1723 Konu : Sokak ismi Hk. T.M.M.O.B. Harita Kadastro Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Cumhuriyet Caddesi Engin İşhanı No. 283/2 Harbiye İSTANBUL İLGİ : Bilâ tarih ve 106/40 sayılı yazınız. 3 Ağustos 1982 Kadıköy Rasimpaşa mahallesinde bulunan «Düz Sokağı» ismi Belediye Meclisinin 22.6.1982 tarih ve 190 sayılı kararı ile «MACİT ERBUDAK» Sokağı olarak değiştirilmiştir. Bilgilerinize arz ederim. T. C. BELEDİYE BAŞKANLIĞI İSTANBUL M. Orhan BAYRAK Harita Mühendisi Harita Müdürü Harita Müdürlüğü Numarataj Şb. 5/1793 Sayı : V. 1722 Konu : 3 Ağustos 1982 T.M.M.H.B. Harita Kadastro Mühendisleri Odası İstanbul Şubesine Cumhuriyet Caddesi Engin İşhanı 283/2 Harbiye - İSTANBUL İLGİ : 30.3.1982 tarih ve 106/41 sayılı yazınız. Kadıköy, Bostancı mahallesi 166 pafta, 702 ile 901 adalar arasında bulunan «BAHÇELERE GİDEN YOL» ismiyle anılan sokağa Belediye Meclisinin 22.6.1982 tarih ve 190 sayılı kararlan ile «MEHMET ŞEVKİ PAŞA» Sokağı ismi verilmiştir. Bilgilerinize arz ederim. M. Orhan BAYRAK Harita Mühendisi Harita Müdürü 282

HARİTACI MEHMET ŞEVKİ PAŞA'NİN KISA ÖZGEÇMİŞİ Mehmet Şevki Paşa 1866 yılında İstanbul'da doğmuş, Eyüpsultan askerî ortaokulu ve Kuleli lisesini bitirdikten sonra 1883 de Pangaltı Harp Okuluna girerek 1886 da Teğmen rütbesi ile mezun olmuş, bundan sonra Harp Akademisi Teknik bölümünde öğrenimini sürdürüp kurmay yüzbaşı olarak bitirmiştir. 1889 da Topçu ve Mühendis okullarında öğretmen olarak atanmış, 1890 da Paris'e gönderilip 2,5 yıl teorik ve uygulamalı öğrenim yapmış, 1892 de Fransa Askerî Coğrafya Dairesinde Jeodezi öğrenimine başlamış, öğrenimini tamamlayarak 1884 de yurda dönmüştür. 1894 de Osmanlı ülkesinin haritalarını Jeodezi tekniği ile yapımı için kurulan Harita komisyonunda görev almış, 1899 da mühendis okulunda jeodezi tekniğini öğretmekle görevlendirilmiştir. 1908 yılında Albaylığa yükseltilen merhum Mehmet Şevki Osmanlı ülkesinin haritasının nasıl yapılacağına ilişkin ayrıntılı ve bilimsel bir rapor vermiş ve bu rapor üzerine kurulan Harita Komisyonunda Jeodezi bölümü müdürlüğü'ne atanmıştır. Bu görevde İstanbul, Adapazarı, Eskişehir ve Edirne'de yapılan 1 ve 2. derece nirengi işlerini planlayıp yöneltmiş, daha sonra çıkan Balkan harbinde savaş alanında bulunan birliklerin harita ihtiyaçlarını karşılamak için büyük çaba göstermiştir. Bu arada Tuğgeneralliğe terfi eden Mehmet Şevki Paşa 1915 de Askerî Harita Heyeti Başkanlığına atanmış, orduya gerekli olan bütün haritaları zamanında bastırarak istenilen birliklere dağıtmış, tehlike altında bulunan Çanakkale boğazının iki yakasının haritasını tekrar yaptırarak Çanakkale savaşının kazanılmasında büyük katkıda bulunmuştur. 1920 yılında tüm elemanlarını seferber ederek Millî Anadolu Or. duşunun harita ihtiyaçlarını karşılamaya büyük çaba göstermiş, 1921 yılında da 60'a yakın üst subay ve subayla 170 sandık dolusu çeşitli alet, gereç, basım makinaları ve benzerlerinin Anadoluya geçirilmesini sağlamış, kendisi de Anadoiuya geçerek Harita Dairesinin faaliyetlerini Millî güçlerin yanında sürdürmeye başlamıştır. 1925 yılında bugünkü Harita Genel Müdürlüğü'nün kurulmasın, da da büyük katkıları olan ve 1 Temmuz 1926 tarihinde kendi arzusu ile Korgeneral rütbesiyle emekliye ayrılan ve 9 Mayıs 1927 de vefat eden Mehmet Şevki Paşa 18 madalya kazanmış ve 7 yazılı eser bırakmıştır. 283

Sayın Odamız üyesi, Selçuk Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Jeodezi ve Fotoğrametri Mühendisliği İmar Bilgisi Öğretim görevlisi ve eski Konya Belediyesi Teknik Başkan Yardımcısı Mehmet GÜRLER tarafından IİMAR PLANLARI ve UYGULAMA TEKNİĞİ adıyla bir kitap hazırlanmış ve kitabın basımı Odamızca gerçekleştirilmiştir. Kitapta yer alan konulara şehirleşme, planlama, uygulama, şehir yolları, yapı işleri ve fen adamları ana başlıkları altında toplanmış olup başta Haritacılar olmak üzere, İnşaatçılara, Mimarlara, Şehircilere ve Belediyelere hitap etmektedir. Kitap için Ülkemizde bu içerikle yayınlanan ilk eser denilebilir. Ekleriyle birlikte 520 sahifeyi bulan kitabın satış bedeli 750. TL olarak saptanmıştır. Büyük bir mesleki boşluğu dolduracağına inandığımız kitaptan almak isterseniz aşağıdaki kuponu doldurarak Odamız adresine postalamanızı rica eder çalışmalarınızda başarılar dileriz. Saygılarımızla, Yönetim Kurulu Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Başkanlığına Konur Sokak 4/3 Kızitay-ANKARA Odanızca yayınlanan İMAR PLANLARI VE UYGULAMA TEKNİĞİ adlı kitaptan almak istiyorum. Aşağıdaki adresime (...) adet ödemeli olarak gönderilmesini rica ederim. ADRES: