Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları

Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Receved/Geliş: 20/06/2017 Esra KÖSEOĞLU Accepted/Kabul: 30/10/2017 Ümmü Gülsüm DURUKAN ** Öz Bu çalışmanın amacı, ortaokul öğrencilerine sunulan fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının çalışmalarına ve hayatlarından kesitlere yer verilme durumunu tespit etmektir. Bu amaç doğrultusunda, Milli Eğitim Bakanlığı nın web sitesinde yayınladığı ve 2016-2017 eğitim öğretim yılında okutulan 6 adet fen bilimleri ders kitabı doküman inceleme yöntemi ile veriler toplanmıştır. Fen bilimleri ders kitaplarında yer alan bilim insanlarına yönelik içerikler; öğrenme alanı, ünite adı ve bilim insanının adının geçtiği metnin içeriği dikkate alınarak incelenmiştir. Elde edilen bulgular, özellikle Canlılar ve Hayat ile Fiziksel Olaylar öğrenme alanlarında bilim insanlarından sıkça bahsedildiğini göstermektedir. Bu durum, ders kitaplarında diğer öğrenme alanlarına yönelik konularda da bilim insanlarının çalışmalarından ve hayat hikayelerinden kesitlere yer verilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Bir diğer önemli sonuç ise, incelenen fen bilimleri ders kitaplarında erkek bilim insanlarının çalışmalarından ve hayat hikayelerinden örneklere yer verilirken, kadın bilim insanlarına ait örneklere yer verilmediğidir. Tespit edilen bu durumun ivedilikle iyileştirilerek, kız öğrencilerin de bilime ilgi duymasını sağlamak amacıyla kadın bilim insanlarına ait örneklere de ders kitaplarında yer verilmesi önerilmektedir. Anahtar kelimeler; Bilim insanı, Fen bilimleri ders kitabı, Doküman inceleme. Yüksek lisans öğrencisi, Ordu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi ABD, e-posta: esra17771@gmail.com ** Arş. Gör., Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi ABD, e-posta: ummugulsum.durukan@giresun.edu.tr 321

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Scientists in the Science Textbooks Abstract The purpose of this study is to determine the status of scientists works and life stories in the science textbooks. For this purpose, the six science textbooks published in the web site of the Ministry of National Education and taught in the academic year of 2016-2017 were analyzed to gain the data. The scientists in science textbooks were analyzed according to the learning area, the name of the unit, and the text of the name of the scientist. The findings show that the scientists were frequently mentioned in Creatures and Life and Physical Phenomena learning areas. This situation indicated that the textbooks should be included more scientists' works and life stories in the other learning areas. Another important result was that the examples of female scientists are not included in the science textbooks, while the examples of male scientists' work and life stories are included. It is suggested that the examples of female scientists should be included in the science textbooks in order to improve immediately the identified situation and ensure that the female students are interested in the science. Keywords: Scientist, Science textbook, Document analysis. 322

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Giriş Bilim insanlarının bilimsel bilgiyi nasıl oluşturduğunu, oluşturulan bu bilginin geçtiği süreçleri ve yeni araştırmalarda nasıl kullanıldığını anlamaya yardımcı olmak ve Bilimin, tüm kültürlerden bilim insanlarının ortak çabası sonucu üretildiğini anlamaya katkı sağlamak ve bilimsel çalışmaları takdir etme duygusunu geliştirmek ifadeleri en önemli amacı fen okuryazarı bireyler yetiştirmek olan Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı nın temel amaçları arasında yer almaktadır (MEB, 2013). Yine, fen bilimleri öğretim programında, fen okuryazarı olan bir bireyin, bilginin zamanla değişebileceğinin farkına varabileceğini belirtilmektedir. Bireylerin bilginin nasıl geliştiğini ve süreç içerisinde tarihsel, felsefi ve teknolojik olarak bu gelişimin nasıl etkilendiğini anlamaları sağlanırsa, bilime olan ilgileri artacak ve bilimle ilgili daha derinlemesine fikir sahibi olabileceklerdir (Justi & Gilbert, 2000; Laçin-Şimşek, 2011a). Bu noktada, bilim tarihi öğrencilerin fen okuryazarı bir birey olarak yetiştirilmesinde kullanılabilecek bir araç olarak kabul edilebilir (Laçin-Şimşek, 2009). Öğretim sürecinde bilim tarihinden yararlanılması ile öğrencilerin bilim insan(lar)ının bilgiyi üretme süreci/süreçleri hakkında fikir sahibi olması ve somut örnekler görme fırsatı sağlanabilir. Öğrenme ortamına bilim tarihini taşımanın en kullanışlı yolu ders kitaplarının kullanılması olarak görülebilir. Ders kitapları eğitimdeki en temel öğretim materyallerinden birisidir ve öğrencilerin öğrenmelerine yardımcı olacak bir başvuru-bilgi kaynağı olarak hizmet eder (Nakiboğlu, 2009). Öğrencilerin fen okuryazarı olarak yetişmeleri için bilim tarihi ile zenginleştirilmiş ders kitaplarının önemli bir yere sahip olacağı düşünülmektedir. Bilim insanlarına ve bilim tarihine öğretim programlarında ve öğretim materyallerinde yer verilme durumunu inceleyen çalışma sayısı oldukça sınırlıdır (Laçin-Şimşek, 2009, 2011a, 2011b; Karaçam, Aydın ve Digilli, 2014; Yıldız, Göl & Hacısalihoğlu-Karadeniz, 2016; Koçyiğit & Pektaş, 2017). Bu çalışmalar arasından bilim insanlarına yer verilme durumunu inceleyen çalışmalarda ise, bilim insanlarına ve bilim insanlarının bilime katkılarına yeterli derecede vurgu yapılamadığı ortaya çıkarılmıştır. Laçin-Şimşek (2009) ve Koçyiğit ve Pektaş (2017), ortaokul fen bilimleri ders kitaplarında bilim tarihine yer verildiği fakat bu kullanımın yeterli olmadığını belirlemiştir. Laçin-Şimşek (2011a) 4-8. Sınıf Fen ve Teknoloji programı ve ders kitaplarında Türk-İslam bilginlerine yer verilme durumunu incelemiş ve sonuç olarak ders kitaplarında Türk-İslam bilginlerine yeterince vurgu yapılmadığını ile bilime katkılarına yeterince değinilmediğini ifade etmiştir. Laçin-Şimşek (2011b), Fen ve Teknoloji ders kitaplarında yer alan bilim insanlarını cinsiyetleri dağılımı bakımından incelemiş ve bilim insanlarının genellikle erkek olduğunu tespit etmiştir. Karaçam ve diğer. (2014), benzer bir çalışma yürüterek fen ders kitaplarında sunulan bilim insanlarının kalıplaşmış bilim insanı 323

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları imajı 1 açısından değerlendirmiştir. Karaçam ve diğer. (2014) ders kitaplarında çoğunlukla Avrupa kökenli, erkek ve ilk çağ/orta çağda yaşamış bilim insanlarının sunulduğu ve kalıplaşmış bilim insanı imajının kullanıldığı tespit edilmiştir. Yıldız ve diğer. (2016) çalışmasında, matematik dersi öğretim programlarında kadın bilim insanlarının katkılarına yeterince vurgu yapılmadığını tespit etmiştir. Ders kitaplarında yer alan bu basmakalıp bilim insanı imajı, öğrencilerin bilim insanına yönelik algılarını ve imajlarını da etkilediği düşünülmektedir (Ağgül-Yalçın, 2012; Erten, Kıray & Şen-Gümüş, 2013; Türkmen, 2008). Bu etki göz önüne alındığında, fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının sunulduğu içeriklerin incelenmesi bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmaktadır (Karaçam, Aydın & Digilli, 2014; Kaya, Doğan & Öcal, 2008). Bu noktadan hareketle yapılan çalışmanın amacı, fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının çalışmalarına ve hayat hikayelerinden kesitlere yer verilme durumunu tespit etmektir. Yöntem Bu çalışmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Doküman incelemesi, araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım & Şimşek, 2006). Yapılacak olan çalışma ile ilgili mevcut kayıt ve belgeleri toplayıp belirli norm veya sisteme göre kodlayıp inceleme işlemidir (Çepni, 2010). Çalışmanın evrenini Milli Eğitim Bakanlığı nın hazırlattığı veya kullanılmasını uygun gördüğü fen bilimleri ders kitapları oluştururken; örneklemini Milli Eğitim Bakanlığı nın web sitesinde yayınlanan ve 2016-2017 eğitim öğretim yılında okutulan 6 adet ortaokul fen bilimleri ders kitabı (5., 6., 7. ve 8. sınıf olmak üzere) oluşturmaktadır. Ders kitaplarının elektronik halleri veri kaynağı olarak kullanılmış ve içeriği irdelenmiştir. Çalışmada kullanılan ders kitaplarının künyeleri ekte sunulmuştur (Ek-1). Doküman analizi çalışmaları iki amaç için kullanılmaktadır (Çepni, 2010): 1) Genel tarama ve 2) İçerik çözümlemesi. İçerik çözümlemesi, belli bir metnin, kitabın, belgenin, özelliklerini belirleme amacıyla yapılan bir çalışmadır (Karasar, 2011). Bu tür çalışmalarda analiz kriterlerinin önceden belirlenmesi zorunludur; diğer bir ifadeyle doküman belli beklentiler/bakış açıları ışığında incelenmiş olur (Karasar, 2011). Verilerin toplanması ve analizi süresince, belirtilen fen bilimleri ders kitapları barındırdığı bilim insanlarının isimlerinin geçtiği 1 Kalıplaşmış bilim insanı imajı, bireylerin bilim insanı algıları ile ilgili yapılan çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan bilim insanının erkek, 30 lu yaşlarda, kel, laboratuvar önlüklü, laboratuvarda ya da çalışma odasında çalışan, deney yapan, düşünen kişiler şeklinde betimlenen yapıdır (Chambers, 1983; Song & Kim, 1999; Finson, 2002; Ağgül-Yalçın, 2012; Erten, Kıray & Şen-Gümüş, 2013; Türkmen, 2008). 324

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 içerikler; ders kitaplarının sınıf seviyeleri, bilim insanının adının geçtiği öğrenme alanı ve ünite adı, bilim insanına yer verilen içerik türü, bilim insanının cinsiyeti ve ismi geçen bilim insanının yaşadığı dönem-çağ bakımından incelenmiştir. Bu ders kitabı içeriği inceleme kriterleri ilgili literatürden de yararlanarak iki araştırmacı tarafından oluşturulmuştur. Veriler iki araştırmacı tarafından birbirinden bağımsız olarak analiz edilerek kodlanmıştır. Kodlama güvenirliği, [Görüş Birliği/ (Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı)] (Miles & Huberman, 1994) formülüyle hesaplanarak %84 olarak belirlenmiştir. Araştırmacılar arasındaki kodlama güvenirliğine ait değerin %70 den daha yüksek olması beklenmektedir (Tavşancıl & Aslan, 2001). Bu çalışma için kodlama güvenirliliğinin kabul edilebilir düzeyde olduğunu söylenebilir. Kodlamalar arasında uyuşma sağlanamadığı durumlarda iki araştırmacı bir araya gelerek içerik hakkında tartışmış ve yeniden kodlama yaparak bulguları yapılandırmıştır. Analizler sonucunda elde edilen bulgular, ders kitaplarının sınıf seviyelerine göre sunularak gerekli alıntılar verilmiştir. Bulgular Bu bölümde, alt başlıklar kullanılarak her sınıf seviyesine yönelik elde edilen bulgular ders kitaplarından alıntılarla birlikte sunulmuştur. Beşinci Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanına İlişkin Bulgular Beşinci sınıf fen bilimleri ders kitaplarının (Kitap 1 ve Kitap 2) incelenmesinden elde edilen bulgular Tablo 1 de yer almaktadır. Tablo 1. Beşinci Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Ders Kitabı Kitap 1 Kitap 2 Ünite Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi Canlılar Dünyasını Gezelim Tanıyalım Işığın ve Sesin Yayılması Öğrenme Alanı Fiziksel Olaylar Canlılar ve Hayat Fiziksel Olaylar Ünite Adı Geçen Bilim İnsanları Isaac Newton Ibn-i Sinâ Pasteur Vedas Alexander Graham Bell Thomas Watson Bilim İnsanının İsmi Nerede Geçiyor? Okuma parçasında Konu içeriğinde Metin kutusunda Beşinci sınıf fen bilimleri ders kitapları incelendiğinde, bilim insanlarının adı Kitap 1 de konu içeriği, okuma parçası ve metin kutusunda ve Kitap 2 de metin kutusunda geçtiği görülmektedir. Kitap 1 de (s. 70, 77) Isaac Newton a hem okuma parçasında hem de konu içeriğinde yer verilmiştir. Okuma parçasında hayatı anlatılan Newton dan, konu içeriğinde 325

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Kuvvetin birimi, İngiliz bilim insanı Isaac Newton un bilime yaptığı katkılardan dolayı Newton olarak adlandırılmıştır. Newton birimi, kısaca N harfi ile gösterilir şeklinde bahsedilmiştir. Şekil 1. Newton un hayatını anlatan okuma parçası (Kitap 1) İbn-i Sina ya Kitap 1 in (s. 77) konu içeriğinde Newton dan önce Ibn-i Sinâ da kuvvetle ilgili konularda çalışmıştır. şeklinde değinilmiştir. Şekil 2. İbn-i Sina dan bahseden metin kutusu (Kitap 1) Yine, Kitap 1 de (s. 223) Pasteur den mikroskobik canlılara ait konu içeriğinde bahsedilmiştir. Şekil 3. Pasteur ün çalışmalarına ait içerik (Kitap 1) Vedas ın mantarlarla ilgili çalışmaları olduğuna yönelik bilgi, Kitap 1 deki (s. 227) bir okuma parçasında geçmektedir. 326

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Şekil 4. Vedas ın çalışma alanından bahseden okuma parçası (Kitap 1) Kitap 2 de (s.116) ise, telefonun icadı konusunda Alexander Graham Bell ve Thomas Watson dan Bunları Biliyor Musunuz? köşesinde bahsedilmiştir. Şekil 5. Bell ve Watson ın çalışmalarını anlatan metin kutusu (Kitap 2) Kitap 1 ve Kitap 2 de ortak olarak yer alan bilim insanı bulunmamaktadır. Bununla birlikte, beşinci sınıf seviyesi için bilim insanlarına değinildiği görülen ortak öğrenme alanı ise, Fiziksel Olaylar dır. Altıncı Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanına İlişkin Bulgular Altıncı sınıf fen bilimleri ders kitaplarının (Kitap 3 ve Kitap 4) incelenmesinden elde edilen bulgular Tablo 2 de sunulmuştur. 327

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Tablo 2. Altıncı Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Ders Kitabı Kitap 3 Kitap 4 Ünite Vücudumuzdaki Sistemler Kuvvet Hareket Işık ve Ses Elektriğin İletimi ve Dünya mız, Ay ve Yaşam Kaynağımız Güneş Vücudumuzdaki Sistemler Kuvvet Hareket Elektriğin İletimi ve Öğrenme Alanı Canlılar ve Hayat Fiziksel Olaylar Fiziksel Olaylar Fiziksel Olaylar Dünya ve Evren Canlılar ve Hayat Fiziksel Olaylar Fiziksel Olaylar Ünite Adı Geçen Bilim İnsanları Okuma parçasında Bilim İnsanının İsmi Nerede Geçiyor? Konu içeriğinde Metin kutusunda Zacharias Janssen Antonie Van Leeuwenhoek Robert Hooke Brown Theodar Schwann Matthias Schleiden Kolliker Rudolph Virchow Camillo Golgi Siemens Isaac Newton Felix Baumgartner Steven Garrett Benjamin Franklin Nikola Tesla Thomas Alva Edison George Simon Ohm Neil Armstrong Robert Hooke Antonie Van Leeuwenhoek Brawn Schleiden Schwann Rudolf Virchow Kolliker Golgi Felix Baumgartner Benjamin Franklin George Simon Ohm Araştırma ödevinde Tablo 2 de altıncı sınıf için hazırlanan iki kitapta da Vücudumuzdaki Sistemler ünitesi içerisinde adı geçen bilim adamlarının hücre teorisi ile ilgili çalışmalarına yer verilmiştir (Şekil 6 ve Şekil 7). Bu konu ile ilgili hazırlanan bölümlerde Kitap 3 te Zacharias Janssen ve Siemens 328

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 isimli bilim insanlarının ismi geçerken Kitap 4 te bu bilim insanlarına yer almamaktadır. Kitap 3 ve Kitap 4 te bilim insanlarına dair benzer görsellerin bulunduğu görülmektedir. Şekil 6. Hücre teorisinin tarihsel gelişimi Şekil 7. Hücre teorisinin tarihsel gelişimi (Kitap 3, s.10-11) (Kitap 4, s.23-24) Kuvvet ve Hareket ünitesinde Kitap 3 te Isaac Newton ve Felix Baumgartner ile Kitap4 te yalnızca Felix Baumgartner e dair bilgi yer almaktadır. Şekil 8. Kitap 3 te yer alan Newton ile ilgili kısımlar (s. 85, 99) 329

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Şekil 9. Ders kitaplarında geçen Felix Baumgartner ile ilgili içerikler (a. Kitap 3, s. 127; b. Kitap 4, s. 63) Kitap 3 te (s. 237) Steven Garrett isimli bilim insanından Işık ve Ses ünitesinde bahsedilmiştir. Bu bilim insanının termoakustik soğutma konusundaki çalışmalarına yer verildiği görülmektedir. Şekil 10. Kitap 3 te yer alan Steven Garrett ın çalışmaları Elektriğin İletimi ünitesinde geçen bilim insanları Kitap 3 te Franklin, Tesla, Edison ile Ohm ve Kitap 4 te Franklin ve Ohm şeklindedir. Bu bilim insanlarının isimleri, konu içeriğinde, okuma parçasında ve metin kutusunda geçmektedir (Tablo 2). 330

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Şekil 11. Ders kitaplarında Elektriğin İletimi ünitesinde yer alan bilim insanları ile ilgili içerik (a. Kitap 3, s. 345-346, 356, 368; b. Kitap 4, s. 165, 171) Dünya ve Evren öğrenme alanında çalışma yapan bilim insanlarına ise sadece Kitap 3 te değinildiği görülmektedir (Tablo 2). Şekil 12. Kitap 3 te Neil Armstrong ile ilgili yer alan bilgi (s. 385) Altıncı sınıf için hazırlanan her iki kitapta da (Kitap 3 ve Kitap 4) ortak olarak yer alan birçok bilim insanı bulunduğu görülmekle birlikte, Kitap 3 te yer alan bilim insanı sayısı daha fazladır (Tablo 2). Bununla birlikte, Fiziksel Olaylar ve Canlılar ve Hayat öğrenme alanları bu sınıf seviyesi için sıklıkla bilim insanlarına değinildiği görülen öğrenme alanlarıdır. Yedinci Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanına İlişkin Bulgular Yedinci sınıf fen bilimleri ders kitabının (Kitap 5) incelenmesinden elde edilen bulgular Tablo 3 te sunulmuştur. Tablo 3. Yedinci Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları 331

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Ünite Kuvvet ve Enerji Maddenin Yapısı ve Özellikleri Aynalarda Yansıma ve Işığın Soğrulması Elektrik Enerjisi Öğrenme Alanı Fiziksel Olaylar Madde ve Değişim Fiziksel Olaylar Fiziksel Olaylar Ünite Adı Geçen Bilim İnsanları Isaac Newton Democritus John Dalton John Joseph Thomson Ernest Rutherford Niels Bohr Johann Gutenberg Isaac Newton George Ohm Biruni Simon Okuma parçasında Bilim İnsanının İsmi Nerede Geçiyor? Konu içeriğinde Tarih şeridinde Galileo Galilei Isaac Newton Güneş Sistemi ve Ötesi Dünya ve Evren Wilhelm Herschel Edmond Halley William Parsons Neil Armstrong Edwin Aldrin Yuri Gagarin Yedinci sınıf fen bilimleri ders kitabında (Kitap 5) Newton un adı üç ünite içerisinde geçmektedir (Tablo 3). Kuvvet ve Enerji ünitesinde Newton un hayatından ve çalışmalarından bahsedilirken, Aynalarda Yansıma ve Işığın Soğrulması ünitesinde Newton un beyaz ışık ile ilgili deneyi ve Güneş Sistemi ve Ötesi ünitesinde ise ilk kez aynalı teleskobu üretmesinden bahsedilmiştir. 332

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Şekil 13. Newton un çalışmaları ile ilgili yer alan bilgiler (Kitap 5, s. 78, 152, 229) Maddenin Yapısı ve Özellikleri ünitesinde atom ve atom modelleri üzerinde çalışan bilim insanlarının çalışmalarından bilgiler Geçmişten Günümüze Atomun Yapısı Hakkında İleri Sürülen Görüşler başlığı altında sunulmuştur. Democritus un maddenin atom adı verilen taneciklerden oluştuğunu ileri sürdüğü fikrine değinilirken, Dalton un, Thomson ın, Rutherford un ve Bohr un oluşturdukları atom modelleri hakkında açıklamalarda bulunulmaktadır. Şekil 14. Atomun yapısı hakkındaki çalışmalar (Kitap 5, s. 97-98) Gutenberg in periskopu keşfettiği çalışması Bilgilenelim başlığı altında Aynalarda Yansıma ve Işığın Soğrulması ünitesinde sunulmuştur. 333

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Şekil 15. Periskop (Kitap 5, s. 149) Yalnızca George Simon Ohm un adı Elektrik Enerjisi ünitesinde geçmektedir. Konu içeriğinde Ohm un elektrik konusunda önemli bir buluş yaparak Ohm Yasası nı keşfettiği belirtilmiştir. Şekil 16. Ohm Yasası na dair bilgi (Kitap 5, s. 192) Güneş Sistemi ve Ötesi ünitesi içerisinde birçok bilim insanına yaptığı çalışmalar konusunda atıfta bulunulmuştur. Biruni nin Güneş i gözlemlediği, Galileo ve Parsons ın teleskop ürettikleri, Herschel in ve Parsons ın Güneş Sistemi ndeki gezegenlerin uydularını keşfettikleri, Halley in kuyruklu yıldızlarla ilgili keşfi ve Armstrong un, Aldrin in ve Gagarin in yaptıkları uzay çalışmaları ders kitabında yer almaktadır (s. 215, 229). 334

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Şekil 16. Gökbilim çalışmaları ile ilgili bilgi ve tarih şeridi (Kitap 5) Yedinci sınıf fen bilimleri kitabında Fiziksel Olaylar, Madde ve Değişim ile Dünya ve Evren öğrenme alanlarına yönelik konularda bilim insanlarından bahsedilmiştir. Kitap 5 te sadece Isaac Newton a okuma parçasında hayatı ve çalışmaları ile yer verilirken diğer bilim insanlarına konu içeriğinde yer verilmiştir. Sekizinci Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanına İlişkin Bulgular Sekizinci sınıf fen bilimleri ders kitabının (Kitap 6) incelenmesinden elde edilen bulgular Tablo 4 te sunulmuştur. Tablo 4. Sekizinci Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Ünite Maddenin Yapısı ve Özellikleri Yaşamımızdaki elektrik Deprem ve hava olayları Öğrenme Alanı Madde ve Değişim Fiziksel Olaylar Dünya ve Evren Ünite Adı Geçen Bilim İnsanları Bilim İnsanının İsmi Nerede Geçiyor? Okuma parçasında Konu içeriğinde Metin kutusunda Johann Wolfgank Döbereiner A.E. Beguyer De Chancourtois John Newlands Julius Lother Mayer Dimitri Mendeleyev Gilen Siborg Henry Moseley Thales Benjamin Franklin Charles Francis Richter 335

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Maddenin Yapısı ve Özellikleri ünitesinde Periyodik Sistemin Tarihçesi başlığı altında adı geçen bilim insanlarının element ve iyonların belirlenen özelliklerine göre gruplandırılarak bir tablo hazırlanması ve periyodik tablonun oluşturulması süreci ile ilgili çalışmaları verilmiştir (Şekil 17). Moseley in periyodik tabloya yönelik çalışmalarına yaşam öyküsünde de anlatılmaktadır (Şekil 18). Şekil 17. Periyodik sisteme dair çalışmaları içeren metin kutuları (Kitap 6, s.60-62) Şekil 18. Moseley in hayatını anlatan okuma parçası (Kitap 6, s.65) 336

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Yaşamımızdaki Elektrik ünitesinde Thales ve Benjamin Franklin in elektrostatik ile ilgili yaptığı çalışmalarından bahsedilmiştir. Şekil 19. Elektrostatik ile ilgili çalışmalar hakkında bilgi (Kitap 6, s.180, 182) Charles Francis Richter in Deprem ve Hava Olayları ünitesinde Richter ölçeğini geliştirdiğinden söz edilmiştir. Şekil 20. Richter in çalışmaları hakkında bilgi (Kitap 6, s.201) Sekizinci sınıf fen bilimleri ders kitabında Fiziksel Olaylar, Madde ve Değişim ile Dünya ve Evren öğrenme alanlarına yönelik konularda bilim insanlarından bahsedilmiştir. 337

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Kitapta sadece Henry Moseley e okuma parçasında hayatı ve çalışmaları ile yer verilirken diğer bilim insanlarına konu içeriğinde yer verilmiştir. Fen Bilimleri Ders Kitaplarından Elde Edilen Genel Bulgular Ortaokul fen bilimleri ders kitaplarına bakıldığında bilim insanlarının adları en çok nerede geçiyor? sorusunun cevabı Tablo 5 te özetlenmektedir. Tablo 5. Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanlarının İsimlerinin Geçtiği İçerik Türlerine Göre Dağılımı Bilim İnsanının İsmi Nerede Geçiyor? Okuma Konu Metin Araştırma Tarih Ders kitapları parçasında içeriğinde kutusunda ödevinde şeridinde Kitap 1 2 2 1 - - Kitap 2 - - 2 - - Kitap 3 4 13 2 1 - Kitap 4 3 7 1 - - Kitap 5 2 8 - - 8 Kitap 6 1 3 7 - - Toplam 12 33 13 1 8 Ortaokul fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının isimleri en çok konu içeriğinde geçtiği tespit edilmiştir. Bilim insanlarının isimlerinin sıklıkla geçtiği diğer içerik türleri ise, okuma parçası, metin kutusu ve tarih şerididir. Yalnızca bir bilim insanının isminin araştırma ödevinde geçtiği görülmektedir. Fen bilimleri ders kitaplarında ismi geçen bilim insanlarının yaşadıkları dönem/çağ bakımından dağılımı Tablo 6 da özetlenmektedir. Ayrıca bu tabloda, bilim insanlarının isimlerinin ders kitaplarında geçme sıklıkları da sunulmaktadır. 338

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Tablo 6. Bilim İnsanlarının Yaşadıkları Dönem Bakımından Dağılımı ve İsimlerinin Ders Kitaplarında Geçme Sıklıkları Çağ fçağ Yüzyıl Yaşadığı Dönem Bilim İnsanı fkitap M.Ö. 2. yy 1200 Vedas 1 624-546 Thales 1 M.Ö. 1.yy. İlk çağ 5 460-370 Democritus 1 M.S. 1. ve 2. yy 973-1048 Biruni 1 980-1037 Ibn-i Sinâ 1 Ortaçağ 1 14. ve 15. yy 1368-1468 Johann Gutenberg 1 16. ve 17.yy 1564-1642 Galileo Galilei 1 1585-1632 Zacharias Janssen 1 1632-1723 Antonie Van Leeuwenhoek 1 17. ve 18. yy 1635-1703 Robert Hooke 3 1643-1727 Isaac Newton 4 Yeniçağ 12 1656-1742 Edmond Halley 1 18. yy 1706-1790 Benjamin Franklin 2 1738-1822 Wilhelm Herschel 1 1766-1844 John Dalton 1 18. ve 19. yy 1773-1858 Brown 2 1780-1849 Johann Wolfgank Döbereiner 1 1789-1854 George Simon Ohm 3 1800-1867 William Parsons 1 1804-1881 Matthias Schleiden 2 1810-1882 Theodar Schwann 2 19. yy 1816-1892 Siemens 1 1820-1886 A.E. Beguyer De Chancourtois 1 1837-1898 John Newlands 1 1830-1895 Julius Lother Mayer 1 1822-1895 Pasteur 1 1817-1905 Kolliker 2 1856-1943 Nikola Tesla 1 1847-1931 Thomas Edison 1 1834-1907 Dimitri Mendeleyev 1 1847-1922 Alexander Graham Bell 1 Yakınçağ 27 1874-1956 Thomas Watson 1 19. ve 20. Yy 1821-1902 Rudolph Virchow 1 1856-1940 John Joseph Thomson 1 1871-1937 Ernest Rutherford 1 1843-1926 Golgi 1 1885-1962 Niels Bohr 1 1887-1915 Henry Moseley 1 1900-1985 Charles Francis Richter 1 20.yy 1912-1999 Gilen Seaborg 1 1934-1968 Yuri Gagarin 1 1930-2012 Neil Armstrong 2 20. ve 21. yy 1930-... Edwin Aldrin 1 1960-... Felix Baumgartner 2? Steven Garrett 1 Tablo 6 incelendiğinde fen bilimleri ders kitaplarında yer alan bilim insanlarının çoğunluğunun yakınçağ döneminde ve 19. yüzyıl sürecinde yaşadığı belirlenmiştir. Fen bilimleri ders kitaplarında en çok yer verilen bilim insanları ise sırasıyla, Newton, Ohm, Hooke, Franklin, Brown, Schleiden, Schwann, Kolliker, Armstrong ve Baumgartner dir. 339

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Fen bilimleri ders kitaplarında adı geçen bilim insanlarının cinsiyeti bakımından dağılımı Tablo 7 de sunulmaktadır. Tablo 7. Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Geçen Bilim İnsanlarının Cinsiyet Bakımından Dağılımı Ders Kitabı Ders kitaplarında yer alan erkek bilim insanı yüzdesi (%) Ders kitaplarında yer alan kadın bilim insanı yüzdesi (%) Kitap 1 100 0 Kitap 2 100 0 Kitap 3 100 0 Kitap 4 100 0 Kitap 5 100 0 Kitap 6 100 0 Fen bilimleri ders kitaplarında sınıf seviyesi fark etmeksizin çalışmaları ve hayat hikayelerinden kesitler sunulan bilim insanlarının tamamı erkek olduğu görülmektedir. Kadın bilim insanlarının çalışmalarından ve hayat hikayelerine ait kesitlerin ders kitaplarında yer almadığı tespit edilmiştir. Tartışma, Sonuç ve Öneriler Fen bilimleri ders kitaplarının yer verdiği bilim insanları açısından incelendiği bu çalışmada, ders kitaplarında bilim insanlarının hayat hikayelerinden kesitlere ve çalışmalarına ait yeterince örneğe yer verilmediği tespit edilmiştir. Ders kitaplarında sunulan bilim insanlarının genellikle konu içeriğinde isminin geçtiği tespit edilmiştir. Benzer şekilde, Laçin- Şimşek (2009) çalışmasında ders kitaplarında sunulan bazı anlatımlarda bilim insanlarının çalışmalarından konu içeriğinde kısa alıntılar yapıldığını tespit etmiştir. Bilim tarihi ile ilgili anlatımlara ders kitaplarında az yer verildiğini ve anlatımların daha çok metin kutusu şeklinde olduğunu belirtmiştir. Ders kitaplarında kalıplaşmış bilim insanı imajlarının sunularak hayat hikayelerinden kesitler verilen bilim insanı sayısının oldukça az olduğunu tespit edilmiştir. Benzer bir sonuca, Karaçam ve diğer. (2014) çalışmalarında ulaşmıştır. Bununla birlikte, bu çalışmada fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının isimlerine en az beşinci sınıf en çok altıncı sınıf ders kitaplarında yer verildiği görülmektedir. Karaçam ve diğer. (2014) çalışmalarında en az beşinci sınıf en çok da sekizinci sınıf ders kitabında bilim insanlarının isimlerine yer verildiğini tespit etmiştir. Ayrıca, Karaçam ve diğer. (2014) fen bilimleri ders kitaplarında bilim insanlarının sayıca orantısız bir dağılım yapıldığını belirlemiş ve bazı bilim insanlarının kitaplarda birkaç defa sunulduğunu tespit etmiştir. Bu çalışmada da beşinci, altıncı ve yedinci sınıf ders kitaplarında Newton un isminin tekrar tekrar sunulduğu tespit edilerek benzer bir sonuca ulaşılmıştır. Ders kitaplarından elde edilen bulgulara genel olarak bakıldığında, bilim insanlarının çalışmalarını içeren hayat hikayelerinden kesitlere (konuya dair bilim tarihine) çok fazla yer 340

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 verilmediği söylenebilir. Bu noktada ders kitaplarının çoğunlukla bilgiyi sunmakta oldukları çıkarımı yapılabilir. Literatürde ise, ders kitaplarının kavramlar veya konular ile ilgili sadece ne bildiğimize değil, bu bilgiye nasıl ulaştığımıza da yer verilmesi gerektiğinden bahsedilmektedir (Gallagher, 1991). Diğer bir ifadeyle, ders kitaplarında sunulan içerik, bilginin epistemolojisini içerdiği kadar o bilgiye ulaşılma sürecini de içermelidir (Laçin-Şimşek, 2009). Fen bilimleri ders kitaplarında sunulan bilim insanlarının arasında kadın bilim insanlarına yer verilmediği tespit edilmiştir. Bu çalışma için ulaşılan bu sonuç ile literatürdeki çalışmalarda ulaşılan sonuçların paralel olduğu görülmektedir. Laçin-Şimşek (2011b) ve Karaçam ve diğer. (2014) çalışmalarında fen bilimleri ders kitaplarında sunulan bilim insanları cinsiyetleri yönünden incelediklerinde sunulan bilim insanlarının genellikle erkek olduğu tespit etmişlerdir. Yıldız ve diğer. (2016) çalışmalarında kadın bilim insanlarına öğretim programlarında da yeterince yer verilmediğini ifade etmişlerdir. Ders kitaplarında yer alan bilim insanlarının erkek olması öğrencilerin kalıplaşmış bilim insanı imajına sahip olmalarına neden olabilir. Bilim insanı algılarına yönelik yürütülen birçok çalışmada, bireylerin kalıplaşmış bilim insanı imajına sahip oldukları görülmektedir (Chambers, 1983; Song & Kim, 1999; Medina-Jerez, Middleton, & Orihuela-Rabaza, 2011; Finson, 2002). Örneğin, Chambers (1983) ın 4807 öğrenci ile öğrencilerin bilim insanı imajını belirlemek için yürüttüğü çalışmasında sadece 28 erkek öğrencinin kadın bilim insanı çizdiğini tespit etmiştir. Ülkemizde öğrencilerin bilim insanı imajlarını belirlemeye yönelik yapılan birçok çalışmada da (Öcal, 2007; Ünver, 2010; Türkmen, 2008; Ağgül-Yalçın, 2012) öğrencilerin basmakalıp bilim insanı imajına sahip oldukları tespit edilmiştir. Ulusal literatürde yer alan bir örnek durum olarak, Ünver (2010) in beşinci sınıf öğrencileri ile son sınıf öğretmen adaylarının bilim insanına yönelik algılarını karşılaştırdığı çalışmasındaki bulguları sunulabilir. Bu çalışmaya katılan beşinci sınıf öğrencilerinden biri I cannot be a scientist because I am not a man, I am a girl (Ben bilim insanı olamam, çünkü ben bir erkek değilim, bir kızım) şeklinde düşüncesini belirterek bilim insanlarının erkek olması gerektiğini düşündüğünü göstermektedir. Ders kitaplarında sunulan bilim insanı imajı ile literatürde bireylerin sahip olduğu bilim insanı imajını tespit etmeyi amaçlayan çalışmaların sonuçlarının örtüşmesi, ders kitaplarında sunulan bilim insanı imajının öğrencilerin bilim insanı imajını etkilediği öngörüsünü desteklemektedir (Türkmen, 2008; Ağgül-Yalçın, 2012). Bu çalışmada ortaya çıkan sonuçlara göre de bireylerin bilim insanına yönelik oluşturdukları imajlarının bir kaynağının ders kitapları olabileceği düşünülmektedir. Ders kitapları da birçok öğrenci için temel ders materyalidir. Bu nedenle, fen bilimleri ders kitaplarının öğrencilerin bilim insanı imajına katkı sağlayacak içerikte hazırlanarak bilime yönelik tutumlarını desteklemesi gerekmektedir (She, 1995). Bireylerin bilim insanlarına yönelik pozitif/olumlu bir imaj oluşturabilmesi için ders kitaplarında bilim insanlarına ait 341

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları meraklı olma, çalışkan olma, azimli olma gibi pozitif yönlerin ön plana çıkarılmasının önemi vurgulanmaktadır (Türkmen, 2008; Ağgül-Yalçın, 2012). Bu durum öğrencilerin bilime yönelik olumlu tutumlarının geliştirilmesi için önemli olduğu düşünülmektedir. Nitekim, öğrencilerin bilim insanı imajını tespit etmeye yönelik yürütülen çalışmalar, öğrencilerin bilim insanı algılarının bilime yönelik tutumlarına önemli etkisinin olduğunu göstermektedir (Finson, 2002). Bununla birlikte, farklı çalışmalarda ortaya çıkarılan kalıplaşmış bilim insanı imajını değiştirebilmek adına, ders kitaplarında sunulan bilim insanlarının farklı cinsiyetlerden, farklı kültürlerden, farklı bilim alanlarından olması gerektiği düşünülmektedir. Özellikle, kadın bilim insanlarının yaptıkları çalışmaların ve hayat hikayelerinden kesitlerin ders kitaplarında yer almasının önemli bir etkiye sebep olacağı düşünülmektedir. 342

KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, Kadın Özel Sayısı, s.321-344 Kaynakça Ağgül-Yalçın, F. (2012). Investigation of prospective teachers image of scientist with respect to some variables. Elementary Education Online, 11(3), 611-628. Chambers, D.W. (1983). Stereotypic images of the scientist: The draw a scientist test. Science Education, 67(2), 255-265. Çepni, S. (2010). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş. Trabzon: Celepler Matbaacılık. Erten, S., Kıray, S.A., & Şen-Gümüş, B. (2013). Influence of scientific stories on students ideas about science and scientists. International Journal of Education in Mathematics, Science and Technology, 1(2), 122-137. Finson, K.D. (2002). Drawing a scientist: What we do and do not know after fifty years of drawings. School Science and Mathematics, 102(7), 335-345. Gallagher, J. J. (1991). Prospective and praticing secondary school science teachers knowledge and beliefs about the philosophy of science. Science Education, 75(1), 121-133. Justi, R. & Gilbert, J. (2000). History and philosophy of science through models: Some challenges in the case of the atom. International Journal of Science Education, 22(9), 993-1009. Karaçam, S., Aydın, F., & Digilli, A. (2014). Fen ders kitaplarında sunulan bilim insanlarının basmakalıp bilim insani imajı açısından değerlendirilmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 33(2), 606-627. Karasar, N. (2011). Bilimsel araştırma yöntemi: Kavramlar, ilkeler, teknikler (22.basım). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kaya, O. N., Doğan, A., & Öcal, E. (2008). Turkish elementary school students' images of scientists. Eurasian Journal of Educational Research, 32, 83-100. Koçyiğit, A., & Pektaş, M. (2017). Ortaokul fen bilimleri ders kitaplarındaki okuma parçalarının bilim tarihi kullanımı açısından incelenmesi. Cumhuriyet International Journal of Education, 6(1), 185-199. Laçin-Şimşek, C. (2009). Fen ve teknoloji dersi öğretim programları ve ders kitapları bilim tarihinden ne kadar ve nasıl yararlanıyor? İlköğretim Online, 8(1), 129-145. Laçin-Şimşek, C. (2011a). Fen ve teknoloji dersi öğretim programı ve kitaplarında Türk-İslam bilginlerine yer verilme durumu. Journal of Turkish Science Education, 8(4), 154-168. Laçin-Şimşek, C. (2011b). Women scientist in science and technology textbooks in Turkey. Journal of Baltic Science Education, 10(4), 277-284. MEB (Milli Eğitim Bakanlığı), (2013). Fen Bilimleri Dersi (3,4,5,6,7 Ve 8.Sınıflar) Öğretim Programı. Ankara: Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı. http://ttkb.meb.gov.tr/program2.aspx adresinden 22.02.2017 tarihinde erişilmiştir. Medina-Jerez, W., Middleton, K.V., & Orihuela-Rabaza, W. (2011). Using the DAST-C to explore Colombian and Bolivian students images of scientists. International Journal of Science and Mathematics Education, 9(3), 657-690. Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: A sourcebook. Beverly Hills: Sage Publications. Nakiboğlu, C. (2009). Deneyimli kimya öğretmenlerinin ortaöğretim kimya ders kitaplarını kullanımlarının incelenmesi. Journal of Kirsehir Education Faculty, 10(1), 91-101. Öcal, E. (2007). İlköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin bilim insanı hakkındaki imaj ve görüşlerinin belirlenmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara. She, H.C. (1995). Elementary and middle school students' image of science and scientists related to current science textbooks in Taiwan. Journal of Science Education and Technology, 4(4), 283-294. Song, J. & Kim, K. S. (1999). How Korean students see scientists: The images of the scientist. International Journal of Science Education, 21(9), 957-977. Tavşancıl, E. & Aslan, E. (2001). Sözel, yazılı ve diğer materyaller için içerik analizi ve uygulama örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayınevi. 343

Esra KÖSEOĞLU-Ümmü Gülsüm DURUKAN Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Bilim İnsanları Türkmen, H. (2008). Turkish primary students perceptions about scientist and what factors affecting the image of the scientists. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education, 4(1), 55-61. Ünver, A.O. (2010). Bilim insanlarını algılama: İlköğretim 5. sınıf öğrencileri ile son sınıf öğretmen adaylarının karşılaştırılması. Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi (EFMED), 4(1), 11-28. Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Yıldız, C., Göl, R. & Hacısalihoğlu-Karadeniz, M. (2016). Matematik dersi öğretim programlarında kadın matematikçilere yer verilme durumunun incelenmesi. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 14, 191-214 Ek-1. Çalışmada Kullanılan Ortaokul Fen Bilimleri Ders Kitapları Kitap 1: Komisyon (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 5. Sınıf Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_5_meb.zip adresinden 17.01.2017 tarihinde erişilmiştir. Kitap 2: Özdoğan, H. (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 5. Sınıf Ders Kitabı. Ankara: Semih Ofset Matbaacılık. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_5_semih.pdf adresinden 17.01.2017 tarihinde erişilmiştir. Kitap 3: Komisyon (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 6. Sınıf Ders Kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_6_meb.pdf adresinden 18.01.2017 tarihinde erişilmiştir. Kitap 4: Öcal, C. (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 6. Sınıf Ders Kitabı. İstanbul: Fenbil Yayıncılık ve Ticaret A.Ş. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_6_fenbil.pdf adresinden 18.01.2017 tarihinde erişilmiştir. Kitap 5: Gündüz, G. (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 7. Sınıf Ders Kitabı. Ankara: Sonuç Yayınları. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_7_sonuc.pdf adresinden 19.01.2017 tarihinde erişilmiştir. Kitap 6: Urhan, A. (2016). Ortaokul Fen Bilimleri 8. Sınıf Ders Kitabı. Ankara: Tutku Yayıncılık. http://www.meb.gov.tr/ders_kitaplari/2016_yeni/fen_bilgisi_8_tutku.pdf adresinden 20.01.2017 tarihinde erişilmiştir. 344