AVRUPALI GEZG NLER N SEYAHATNAMELER NE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRK STAN HANLIKLARI. Gülay KARADA Yüksek Lisans Tezi

AVRUPALI GEZG NLER N SEYAHATNAMELER NE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRK STAN HANLIKLARI Gülay KARADA Yüksek Lisans Tezi Dan man: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar 2006

AVRUPALI GEZG NLER N SEYAHATNAMELER NE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRK STAN HANLIKLARI (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADA YÜKSEK L SANS TEZ Tarih Anabilim Dal Dan man: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran 2006

ii YÜKSEK L SANS TEZ ÖZET AVRUPALI GEZG NLER N SEYAHATNAMELER NE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRK STAN HANLIKLARI (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADA Tarih Anabilim Dal Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran 2006 Dan man: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Çal mada, 19. yüzy lda Bat Türkistan Hanl klar n n siyasi, sosyal ve kültürel tarihi, seyahatnameler ba ta olmak üzere vakayiname ve ara t rma eserlerin nda incelenir. Ana kayna m z olu turan ba l ca seyahatnameler Alexander Burnes, Arminius Vámbéry ve Eugene Schuyler a aittir. Be bölüm olarak kararla t r lan çal man n birinci bölümünde bölgenin co rafi ve etnik yap s üzerinde durulur. kinci bölümde gezginlerin ve seyahatnamelerin nitelikleri incelenirken di er bölümlerde, hanl klar n siyasi yap s, Bat Türkistan n önemli ehirleri ve bölgenin kendine has sosyal ve kültürel unsurlar na de inilir. Ara t rma sonucunda Özbek hanedanlar yönetimindeki Bat Türkistan hanl klar n n hem kom u ülkelerle hem de kendi içerisinde sürekli sava halinde oldu u, 19. yüzy l n ba lar nda güçlü bir konumdayken ikinci yar dan itibaren siyasi güçlerini yitirdikleri ve ba ms zl klar n kaybettikleri görülür. Yine bu yüzy l sonlar nda en eski tarihlerde ticari ve kültürel öneme sahip bölge ehirlerinin de duraklama içerisinde

iii oldu u tespit edilmi tir. Bizim bu sonuca ula mam z sa layan olgu, tarihi süreç içerisinde ehir nüfusunda görülen azalma ve halk n içerisinde bulundu u ekonomik imkâns zl klard r. ehirlerin bu geri kalm l n n bir sebebi de kuzeyde bozk r güneybat da ise çöl co rafyas na yerle en ya mac Türkmen ve K rg zlar n olu turdu u tehdittir. Bu durum Avrupal gezginlerin bölgeye giri ç k lar n da olumsuz etkilemekte, zor co rafi artlarla birlikte a lmas güç ikinci engeli te kil etmektedir. Böylece Avrupal lar nazar nda gizemli ve ula lamaz olan Bat Türkistan ehirlerine duyulan merak daha da artm t r. Ara t rmam z neticesinde var lan bir di er sonuç Bat Türkistan Hanl klar n n, yöneticilerin engellemeleri sonucunda sosyal ve kültürel aç dan Avrupa daki geli melere ayak uyduramad klar ve mutaass p yap lar n korumu olmalar d r.

iv ABSTRACT ACCORDING TO EUROPEAN TRAVELER S BOOKS WEST TURKESTAN KHANATES IN 19 th CENTURY (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADA Departmant of History Afyon Kocatepe University, The Institute of Social Sciences June 2006 Advisor: Associate Prof. Dr. H. Mustafa ERAVCI In this study, West Turkestan Khanates were dealt with political, social and cultural characteristics in 19 th century and investigated according to travel s books, chronicle and research books. Travel s books were restricted to works of Alexander Burnes, Arminus Vámbéry and Eugene Schuyler. It is about geographic and ethnic characteristics of the region in first chapter of the study that was decided as five chapters. It was mentioned khanates political structures, West Turkestan s important cities and social and cultural elements of the region in other chapters while it investigates the travelers and the characteristics of their works in the second chapter. As a result of this study, it was observed that The West Turkestan Khanetes has been ruled by Uzbek dynasties, was struggling with enemies within and out of the borders. Although The West Turkestan Khanetes were powerful in the first 19 th century, they lost their independence in the second half of 19 th century. Nevertheless we can say

v that West Turkestan cities, which had commercial and cultural importance from the period of history BC., were standstilled in the 19 th century. A possible evidence can be that the population in the region and welfare has declined in this period. One reason for this structure of cities in the region was plunders of Turkmen and Kirghiz. Apart from this reason and tough geographical conditions, European travelers faced difficulty in traveling in the region. Therefore, the curiosity for West Turkestan cities, which are thought to be mystic and unreachable in the eye of Europeans, increased. It can be said that The West Turkestan Khanates was not kept up with social and cultural development of Europe and protected their conservative structures because of the inhibition of Khanates rulers.

TEZ JÜR S VE ENST TÜ MÜDÜRLÜ Ü ONAYI vi

vii ÖNSÖZ 19. yüzy lda Bat Türkistan tarihi co rafi ve kültürel olarak Avrupal Gezginlerin bizlere aktarm olduklar bilgilerden ve mevcut di er kaynaklardan yola ç karak tan tmay amaçlad m z bu çal ma iki y ll k bir ara t rman n sonucunda ortaya konmu tur. Ara t rmam z neticesinde medeniyetlerin be i i ve ticari güzergâhlar n mühim bir noktas n olu turan Bat Türkistan sahas n n, sahip oldu u öneme ra men tarihçiler taraf ndan özellikle kültürel tarih alan nda gerekli ilgiyi görmedi ini tespit ettik. Bu nedenle son bölümde sadece seyahatnameleri dikkate alarak bölge halk n n sosyal ve kültürel hayat na dair tan t c bilgiler aktarmaya çal t k. Bu s rada do ru bilgiye ula mak maksad yla seyahatnameleri birbirleriyle k yaslad k. Bölgenin co ra i yap s, mevcut siyasi unsurlar ile önemli ehirleri ele ald m z birinci, üçünçü ve dördüncü bölümleri ise seyahatnamelerin yan s ra bir vakayiname ile telif eserler nda ele ald k. Kar la t m z en büyük s k nt Türkçe telif eserlerin say ca az olmas ve zaman n s n rl olmas hasebiyle tüm yabanc kaynaklar inceleyememizdir. Günümüz tarih ara t rmalar nda önemli bir yere sahip seyahatnameler bu ara t rmam zda görülece i üzere Bat Türkistan tan makta da oldukça büyük önem arz etmektedir. Biz çal man n en ba nda bu de erini bildi imizden seyahatnamelere dayal bir çal ma yürüttük. Tabi bu s rada gezginlerin seyahat amaçlar hakk nda da ilginç bilgilere ula t k. Bu konuyu Gezginler ve Seyahatnameleri ismini ta yan ikinci bölümde ayr nt l olarak de erlendirdik. Temel kaynaklar m z olu turan Burnes, Vámbéry ve Schuyler a ait seyahatnamelerin orijinal dili ngilizce dir ve çal ma esnas nda ngilizce bask lar ndan yararlan lm t r. Ayn ekilde Burnaby, Jenkinson ve Marco Polo ya ait eserlerin de ngilizce bask lar kullan lm t r. Bunun d nda Blocqueville ve Mac Gahan a ait eserlerin çevrilerinden istifade edilmekle birlikte Mehmet Emin Efendi ye ait seyahatnamenin ise transkripsiyonu de erlendirilmeye tabi tutulmu tur. Yararlan lan

viii eserler aras ndaki bir di er temel kayna m z vakayinemedir. 19. yüzy l n ilk yar s nda Hive Hanl n n tarihine k tutan bu vakayinemenin ngilizce bask s kullan lm t r. 19. yüzy lda Bat Türkistan a gelen seyyahlar aras ndan Burnes, Vámbéry ve Schuyler seçmemizin bir tak m gerekçeleri söz konusudur. lk a amada dikkat etti imiz husus, ele al nacak seyahatnamelerin hemen hemen tüm yüzy la k tutmas n sa lamakt r. Ayr ca gezginlerin bölgenin tan t m ve siyasi geli melerin yan s ra sosyalkültürel hayata dair ayr nt l bilgiler sunmalar ve aktard klar hususlar n büyük ço unlu unun kendi gözlemlerine dayanmas önemli rol oynamaktad r. Büyük güçlerin (Rusya, ngiltere ve Çin) 19. yüzy ldaki sömürge yar s ras nda Bat Türkistan n dikkatleri üzerine çekmesi neticesinde yüzy l n sonlar nda bölge sömürgeye aç k bir hale gelmi ve bura halk n n pek çok kültürel niteli i yok edilmi tir. Bu ba lamda çal mam z n son bölümünde yer verdi imiz Bat Türkistan n sosyokültürel yap s n n büyük ilgi çekece i kanaatindeyiz. Ayn ekilde siyasi tarih ve ehirler bölümünde de pek çok yeni bilgilere ula lmas mümkündür. Böyle zevkli ve ilginç bir ara t rmaya beni sevk eden, yak n ilgisini hiçbir zaman esirgemeyen ve çal man n ba ndan itibaren sürekli yol gösteren sayg de er hocam Doç. Dr. H. Mustafa Eravc ya çok te ekkür ederim. Ayn zamanda seyahatnameler üzerinde yo unla mam hususunda beni destekleyen ve çal malar m esnas nda yard mc olan say n hocam Yrd. Doç. Dr. Gürsoy ahin e ve çal man n bilgisayar ortam na aktar lmas nda ve haritalar n olu turulmas nda yard m eden ni anl m Ar. Grv. Said Mahmut Ç nar a te ekkürlerimi sunar m. Afyonkarahisar 2006 Gülay KARADA

ix ÖZGEÇM Gülay KARADA Tarih Anabilim Dal Yüksek Lisans E itim Tezsiz Yüksek Lisans: 2003 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dal Lisans: 2002 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Lise: 1997 Dar ca Lisesi, Sosyal Bilimler Bölümü / stihdam 2002-Ara t rma Görevlisi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Mesleki Birlik Kurulu Dernek Üyelikleri Al nan Burs ve Ödüller Yay nlar Ki isel Bilgiler Do um Yeri ve Y l : Kars 01.12.1980 Cinsiyet: Bayan Yabanc Dil ngilizce

x Ç NDEK LER YÜKSEK L SANS TEZ ÖZET...ii ABSTRACT... iv TEZ JÜR S VE ENST TÜ MÜDÜRLÜ Ü ONAYI...vi ÖNSÖZ...vii ÖZGEÇM...ix Ç NDEK LER... x S MGELER ve KISALTMALAR...xiii G R... 1 B R NC BÖLÜM BATI TÜRK STAN HAVZASI I. Co rafi Özellikler... 7 II. klim Özellikleri... 14 III. Demografik Yap... 17 K NC BÖLÜM GEZG NLER VE SEYAHATNAMELER I. Tarihi Bir Kaynak Olarak Seyahatnamelerin Önemi... 28 II. 19. Yüzy ldan Önce Bat Türkistana Gelen Seyyahlar... 31 III. 19.Yüzy lda Bat Türkistana Gelen Gezginlerin Baz lar ve Seyahatnameleri34 A. Sir Alexander Burnes ve Seyahatnamesi... 34 a) Hayat... 34 b) Seyahatnamesi... 35 B. Arminius Vámbéry ve Seyahatnamesi... 40 a) Hayat... 40 b) Seyahatnamesi... 44 C. Eugene Schuyler ve Seyahatnamesi... 53 a) Hayat... 53 b) Seyahatnamesi... 55

xi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BATI TÜRK STAN HANLIKLARI I. 16. Yüzy la Kadar Bat Türkistan n Tarihine Genel Bir Bak... 65 II. Hanl klar n Ortaya Ç k ve Sonras ndaki Siyasi Geli meler (19. Yüzy la Kadar)... 68 A. Hive Hanl... 68 B. Buhara Hanl... 71 C. Hokand Hanl... 74 III. 19. Yüzy lda Bat Türkistan Hanl klar... 75 A. Hive Hanl... 75 a) ltüzer Muhammed Bahad r Han... 75 b) I. Muhammed Rahim Bahad r Han... 79 c) Allah Kulu Han... 93 d) Rahim Kulu Han... 95 e) Muhammed Emin Han... 95 f) Seyid Mehmed Han... 95 B. Buhara Hanl... 99 a) Mir Haydar... 100 b) Nasrullah Han... 100 c) Muzaffereddin Han... 102 C. Hokand Hanl... 104 a) Alim Han... 104 b) Ömer Han... 105 c) Muhammed Ali (Madali) Han... 105 d) ir Ali Han... 106 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 19. YÜZYILDA HANLIKLARIN DARES ALTINDAK ÖNEML EH RLER I. Buhara... 110 II. Semerkand... 116 III. Hive... 121 IV. Hokand... 126

xii BE NC BÖLÜM BATI TÜRK STANDA SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYAT I. Aile... 128 II. Yemek Kültürü... 132 III. E lence Kültürü... 137 SONUÇ... 145 KAYNAKÇA... 150 EKLER... 158 Ek1. Seyyahlar n resimleri... 158 Ek2. Bölgeye özgü resimler... 159 Ek3. 18. ve 19. Yüzy l Orta Asya Haritalar... 164 Ek4. Seyyahlar n Takip Etti i Güzergahlara Ait Haritalar... 169

xiii S MGELER ve KISALTMALAR a.g.e. Ad geçen eser a.g.m. Ad geçen makale a.g.t. Ad geçen tez A.Ü. Ankara Üniversitesi Bkz. Bak n z Edit. Editör A. slam Ansiklopedisi. Ü. stanbul Üniversitesi C. Cilt çev. Çeviren haz. Haz rlayan MEB. Milli E itim Bakanl n. Number (Say ) nr. Numara p. Page s. Sayfa TDV. Türkiye Diyanet Vakf TTK. Türk Tarih Kurumu yay. Yay nlar

1 G R En eski tarihlerden itibaren medeniyetlerin be i i olan ve pek çok kültüre ev sahipli i yapan Bat Türkistan n siyasi, sosyal ve kültürel hayat n n ortaya konmas Orta Asya Türk tarihi aç s ndan büyük önem arz etmektedir. Nitekim bölgeyi tan mak, uluslararas güçlerin bura ile ilgili politikalar n n anla lmas na ve bu politikalar kar s nda Bat Türkistan bekleyen gelece in neler getirece inin tahmin edilmesini sa layacakt r. Medeniyetin do udan bat ya do ru yay ld gerçe inden hareketle pek çok bat l ara t rmac kendi soyunu do uya dayand rmaya çal t gibi baz lar da bunun tam tersini iddia etmek için do unun gerilemeye ba lamas yla birlikte içinde bulundu u artlar gözler önüne sermeye u ra r. Bu amaç do rultusunda do u, yüzy llar içerisinde pek çok Bat l y misafir eder. Bunlar aras nda gezginler de yer almaktad r. Gezginlerin en çok hizmet verdi i kurumlar Oryantalizmi konu olan ara t rma merkezleridir. Özellikle 19. yüzy lda oryantalizmin önem kazanmas ve kurumla mas bu yüzy lda do uya gerçekle tirilen gezilerin say s nda art ya anmas n sa lar. Bat ngiliz, Frans z, Rus ba ta olmak üzere pek çok gezginin hat ratlar arac l yla do uyla tan r. Bunun yan s ra seyahatnameler, devletlerin 19. yüzy ldaki politikalar n uygulama a amas nda da yard mc olmaktad r. Mesela bu yüzy lda dünyan n süper gücü olarak statüsünü korumak isteyen ngiltere ile ngiltere ye ra men Hindistan da sömürgeler elde ederek yüzy llar boyunca devam ettirdi i s cak sulara inme politikas n gerçekle tirmek niyetinde olan Rusya, Bat Türkistan ço unlukla gezginler vas tas yla ara t rm t r. Rusya ve ngiltere nin bu ç karlar 19. yüzy l n ba lar nda her iki devleti kar kar ya getirmi tir. Rusya, Fransa ve ngiltere nin muhalefeti neticesinde Osmanl ülkesinde elde edemedi i ba ar ya Türkistan co rafyas nda ula may istemi tir. Bu amaçla 1717 ve 1839 y llar nda Hive ye sava açm ancak her ikisinde de ma lub

2 olmu tur. Bu durum 19. yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren de i iklik göstermi ve 1860 l y llarda Hokand ve Buhara Hanl klar Rusya kar s nda yenilmi tir. Bunun üzerine ngiltere ilk önce Buhara akabinde Hive Hanl ile iyi ili kiler kurarak onlar n varl n devam ettirmelerini istemi, daha sonra politika de i tirerek Afganistan n fethine yönelmi tir. Böylece Hindistan ile Rusya aras nda Afganistan tampon bölge konumuna gelmi tir 1. ngiltere ve Rusya n n d politikalar bu ekilde sonuçlanmadan önce onlar n, bölgedeki hareketlerini belirlemede gezginlerden yard m ald klar n görüyoruz. Rusya resmi görevlerle bölgeye gönderdi i ah slar n seyahat notlar ndan istifade ederken ngiltere, Asya Ara t rma Merkezlerinin bünyesinde bölgeye giden seyyahlar n hat ralar n dikkate alm t r. Pek çok bat l seyyah gibi ngiliz seyyahlar da Do u Hindistan, Moskova ve Levant irketlerinin kulland ticari güzergâhlar takip ederek bölgeye ula m lard r. Gezginlerin, bölgeyi en ince ayr nt s na kadar gözlemleyecekleri dü üncesi, baz ara t rmac lar Bat Türkistan seyahatnamelerine yöneltmi tir. Seyahatnameler dikkate al narak haz rlanan çal malardan ilki, Hülya Yaban taraf ndan bir yüksek lisans tezi olarak olarak haz rlanan XV. ve XVII. Yüzy llarda Bat l Seyyahlar n Türkistan ve Volga Boylar na Seyahatleri ismini ta maktad r. Bu çal mada 1436-1479 y llar nda Azak, K r m, Rusya ve Türkistan n bat s n rlar n gezen Venedikli Josafa Barbaro, 1473-1477 y llar nda K r m, ran ve Moskova y ziyaret eden Venedikli Ambrogio Contarini, 1517 ve 1526 tarihlerinde olmak üzere Rusya ya iki defa resmi görevle giden Avusturyal Sigismund Von Herberstein, Moskova irketi taraf ndan 1557 deki Rusya ke if seferlerine kumanda etmekle görevlendirilen ve bu görev do rultusunda 1558 y l nda Moskova dan Çin e uzanan bir yolculuk gerçekle tiren ngiliz Anthony Jenkinson ve son olarak 1634, 1636 ve 1639 tarihlerinde Rusya ve ran a seyahatler düzenleyen Alman bilim adam Adam Olearius a ait seyahatnameler kullan lm t r. Yaban, çal mas nda gezginleri ve onlar n takip ettikleri güzergâhlar izah etti i gibi onlar n dil Boyu, Karadeniz in kuzey m nt kas, Hazar Denizi çevresi ve Orta Asya hakk nda verdi i bilgileri, ehirler ve ticari faaliyetler kapsam nda bizlere sunmu tur. 1 Rusya ve ngiltere aras ndaki ç kar çat malar için bkz. Nilgün Ödemi, XIX. Yüzy lda Büyük Güçlerin (Rusya, ngiltere, Çin) Orta Asya Politikalar, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002.

3 Bat Türkistan hanl klar ndan Hive nin siyasi tarihini ele alan Abdullah Gündo du, Hive Hanl Tarihi (Yadigar ibanileri Devri: 1512-1740) adl çal mas nda seyahatnamelerden istifade etmi tir. Bunlar n d nda ar iv belgeleri, Farsça ve Rusça kaynaklardan da yararlanan Gündo du, 16.yüzy ldan 18. yüzy l n ortalar na kadar Hive Hanl n n siyasi tarihine k tutmakta, 19. yüzy l öncesinde bölgeyi tan mam z aç s ndan bize önemli katk lar sa lamaktad r. Siyasi tarihe dayal bir di er çal ma, Nurettin Hatuno lu taraf ndan haz rlanan Mang t Hanedanl Döneminde Buhara Hanl (1785 1920) d r. Özbek Hanl ve akabinde Buhara Hanl olarak varl n sürdüren Maveraünnehir Özbeklerinden k saca bahseden Hatuno lu, çal mas n n devam nda Mang t hanedanl idaresindeki devletin Rus i gali öncesi ve sonras na dair bilgiler aktard gibi hanl n Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere ve ran la olan ili kilerini ve idari yap s n da incelemi tir. Bir ba ka çal ma XIX. Yüzy lda Büyük Güçlerin (Rusya, ngiltere, Çin) Orta Asya Politikalar ismini ta maktad r. Nilgün Ödemi taraf ndan bir yüksek lisans tezi olarak haz rlanan bu çal ma yüzy l n güçlü devletlerinin Bat Türkistan üzerindeki siyasi emellerini ortaya koymaktad r. Ödemi ilk önce Bat Türkistan a yönelik Rus politikas ile Do u Türkistan a yönelik Çin politikas n ve bu ülkelerin bölgedeki faaliyetlerini 18. yüzy l n sonuna kadar olmak üzere izah eder. Akabinde 19. yüzy lda Türkistan n genel durumu hakk nda bilgi verdi i gibi Çin, Rusya ve ngiltere nin bölge üzerindeki ç kar çat malar n, bu ç karlar do rultusunda Türkistan da gerçekle tirdikleri i galleri ve i galler sonras nda bölgeye yönelik idari politikalar n aç klar. Bu çal ma ngiltere destekli bölgeye gelen Burnes ve Vámbéry nin yapm oldu u incelemelerin bu ülke için ne ifade etti ini ve neden böyle seyahatleri destekledi ini ayd nlatmas bak m ndan önemlidir 2. Ele al nan co rafya bak m ndan fark ll k göstermekle birlikte Bat l gezginlerin seyahatnameleri dikkate al narak Bat n n, Türkiye ye ve Türklere olan bak aç s n yans tan Ondokuzuncu Yüzy lda ngiliz Seyehatnamelerine Göre Türkiye ve Türkler (W. Wittman-1803, R.R. Madden-1829, C. Fellows-1852, E.J. Davis-1879, W.J.J. Spry- 2 Ödemi, tezinin giri k sm nda Orta Asya bölgesini ve burada ya ayan Türkleri üç gruba ay rm t r. Bunlar; Kazak, Özbek, Mang t, Nogay, Ba kurt ve Kazan (Tatar) Türklerinin dahil oldu u K pçak Grubu, Kent Türkleri, K rg zlar, Taranç lar ve Ka garl lar kapsayan Türk-Çi il Grubu ve son olarak Salur, Teke, Sar -Karaman, Yamut, Göklen, dir, Abdal, Alieli, Çavd r, Ersari, Sagaro lu ve O uz eklinde farkl uru lara ayr lm Türkmen-O uz Grubudur. Ödemi, a.g.t., s. 1 3.

4 1895) adl çal ma, metod ve konuya yakla m tarz aç s ndan bize örnek te kil etmektedir. Gürsoy ahin taraf ndan doktora tezi olarak haz rlanan bu çal ma Anadolu Türklerinin Avrupal larla ilk kar la malar ndan ve onlar nezdinde temellenen Türk maj ndan yola ç karak 19. yüzy lda bu imajda meydana gelen de i imleri izah eder. Devam nda Anadolu ya gelen ngiliz gezginlerin, Osmanl ülkesi ile ilgili de erlendirmelerini çe itli ba l klar halinde aktar r. Osmanl n n sosyo-kültürel tarihine önemli bir katk sa layan bu çal ma ayn zamanda seyahatnamelerin bilimsel ara t rmalarda kullan m na dair yol gösterici niteliktedir. Yap lan bu çal malar bize 19. yüzy lda Bat Türkistan n tam manas yla tan t lmad n ve kaynaklardan baz lar n n kullan lmad n göstermektedir. Bunun d nda ele alm oldu umuz seyahatnameler farkl çal malarda kullan lmakla birlikte 3 bu eserlerden s n rl olarak istifade edilmi olmas bizde, ngiliz as ll Alexander Burnes, Macar as ll Arminius Vámbéry ve Amerikan as ll Eugene Schuyler n nda Bat Türkistan inceleme iste i uyand rm t r. Seyahatnameleri tespit ederken dikkat etti imiz di er k staslara önsöz k sm nda de indik. Seyahatnameleri temel alarak böyle bir çal maya kalk mam z n amac 19. yüzy l n ba ndan itibaren Bat l seyyahlar n bölgeye duyduklar merak, bu merak n ard nda yatan sebepleri ve bölge halk ile ilgili izlenimlerini birkaç seyyah n nda izah edebilmektir. Yine bölgenin siyasi yap s n, hanl klar n içinde bulundu u durumu, bölgedeki önemli ehirleri ve sosyal kültürel hayat seyyahlar n aktard bilgilerden yola ç karak anlatabilmektir. Nitekim bölgeye ait seyahatnameler hem sosyal hem de siyasi hayata k tutan say l eserler aras ndad r. Bu amaç do rultusunda ba lad m z çal man n birinci bölümünde Bat Türkistan n co rafi, iklim ve etnik yap s üzerinde durduk. Ara t rmam z s ras nda bölgenin çe itli co rafi özellikler gösterdi ine tan k olduk. Mesela Bat Türkistan da kurulan hanl klar ye il bir saha üzerinde kuruluyken çevresi büyük çöllerle kapl d r ve bu çöller ülkelerin do al savunma hatlar n olu turmaktad r. Bunun yan s ra ülke sert iklim özellikleri göstermekte ve Özbek, Türkmen, Tacik (Sart) ba ta olmak üzere birçok milleti bar nd rmaktad r. 3 Mehmet Saray, Osmanl Devleti ile Türkistan Hanl klar Aras ndaki Siyasi Münasebetler (1775 1875), TTK. yay., Ankara 1994, Thierry Zarcone, Yasak Kent Buhara 1830 1888, çev. Ali Berktay, leti im yay., stanbul 2001.

5 kinci bölümde tespit edilen seyyahlar n e itim seviyeleri, sahip olduklar görevler, ne amaçla Bat Türkistan ziyaret ettikleri ve hangi güzergâhlar kulland klar sorgulanmaktad r. Ara t rmam z neticesinde Burnes ve Vámbéry nin ngiltere destekli bölgeye gittiklerini ve zor artlar alt nda not ettikleri izlenimlerini gezilerinin bitiminde Londra ya giderek yay nlad klar n gördük. Schuyler n ise Amerika destekli olarak Bat Türkistan ziyaret etti ini ö rendik. Her üç seyyah n da amac bu yüzy la kadar Avrupa da gizemini koruyan Bat Türkistan aç k bir ekilde tan tmak ve ba l bulunduklar ülkelerin bölgeyle ilgili siyasi planlar n olgunla t rmalar na zemin haz rlamakt r. Schuyler, di er ikisinden farkl olarak Ruslar n bölgeyi fethi esnas ndaki geli meleri ve onlar n bölge halk na kar uygulamalar n Amerika ya rapor etmekle görevlidir. Nitekim onlar üstlendikleri bu görevleri ba ar yla yerine getirmi lerdir. Bunun neticesinde döneme ve bölgeye ait klasik kaynaklar aras nda yerlerini alan çal malar ortaya ç km t r. Üçüncü bölümde, ula lan kaynaklar ve seyyahlar n bölgeyi ziyaretleri s ras nda ö rendikleri ve mü ahede ettikleri bilgiler do rultusunda bölgenin 19. yüzy ldaki siyasi portresi çizilmeye çal lacakt r. Burada seyahatnamelerin yan s ra bize yard mc en önemli kaynak Hive tarihine ait Munis ve Agahi taraf ndan yaz lan Firdevsü l- kbal 4 isimli vakayinamedir. Bunlar n d nda az say daki ve genel nitelikli Türk ve bat l tarihçilerin çal malar da bu noktada bize yard mc olacakt r. Siyasi hayat incelerken dikkatimizi çeken en önemli husus, Özbek hanedanlar taraf ndan yönetilen Bat Türkistan hanl klar n n kendi içlerinde isyanlarla u ra t gibi birbirleriyle de mücadele halinde olduklar d r. Bu bölümde söz konusu mücadeleleri izah etmekle birlikte alt nda yatan sebepleri ortaya koymaya çal aca z. Dördüncü bölüm, bölgenin ticari ve siyasi tarihinde büyük öneme haiz Bat Türkistan ehirlerini ve 19. yüzy lda seyyahlar n ehirlere dair gözlemlerini içermektedir. Seyyahlar ehirlerin imar yap s n n yan s ra bölgenin nüfus yap s, kültürel unsurlar, dükkânlar, pazarlar ve kervansaraylardan olu an al veri merkezleri ile cadde ve sokak yap lar hakk nda bilgiler sunmaktad rlar. Bu bilgilerden hareketle 4 Bu eser hakk nda ayr nt l bilgi için bkz. Feridun Tekin, Hive (Harezm) Hanl Tarihinin Kaynaklar I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu 11 13 May s 2005, Gazi Üniversitesi Gazi Türkiyat Ara t rmalar Merkezi, Ankara (Matbaada).

6 ehirlerin 19. yüzy lda kültürel hayatta, ticarette ve politikada ne kadar aktiv oldu unu izah edece iz. Gezginlerin, bölge halk n n kültürel unsurlar na dair aktard bilgiler be inci bölümümüzü olu turmaktad r. Bu bölümde Özbeklerin yan s ra onlarla uzun süre bir arada ya ayan, baz kabileleri hanl klara tabiyken baz lar n n mücadele halinde bulundu u Türkmenlerin aile yap s, e lenceleri ve yemek tarzlar üzerinde durulacakt r. Bu ekilde Ruslar n özellikle yirminci yüzy ldan itibaren bu insanlar n kimliklerini yok etmeye dair politikalar na kar biz Özbek ve Türkmenlerin sahip olduklar kültürlerine k tutmaya çal aca z. 19. yüzy lda Bat Türkistan ele alan mevcut çal malar mümkün oldu unca temin ederek inceledikten sonra onlar n ortaya koyduklar ndan farkl bilgiler sunmaya çal t m z ve Bat l lar n bölgeye olan bak aç lar n yakalamay hedefledi imiz bu ara t rmam z n amac na ula t kanaatindeyiz.

7 B R NC BÖLÜM BATI TÜRK STAN HAVZASI I. Co rafi Özellikler Bat Türkistan kabaca kuzeyde Altay da lar ndan güneyde Pamir bölgesine do uda Tarbagatay dan bat da Hazar Denizinin do u k y lar na kadar uzanan sahay ihtiva eder 5. Ligeti de ç Asya olarak isimlendirdi i Bat Türkistan kuzeyde Ural Da lar ve Altaylar, güneyde Himalaya zinciri, bat da ise Hazar Denizinin do u sahiline kadar uzanan saha olarak tan t r 6. Bölge, tarihi süreç içerisinde çe itli ekillerde an lm t r. Mesela 19. yüzy lda seyyahlar m z taraf ndan Zeref an olarak isimlendirilen Amu Derya ile Sir Derya n n yukar mecralar aras ndaki bütün da l k bölge 8. as rdan önceki tarihi eserlerde Araplar taraf ndan Buttam ya da Butmân olarak isimlendirilir 7. slam co rafyac lar n n terminolojisinde ise bu iki nehir aras Maveraünnehir olarak zikredilmektedir 8. Bölge, ç plak çöllerden güney k y lar nda karla kapl da doruklar na ve kuzeyde bozk rlara kadar büyük bir co rafi görünüm çe itlili ine sahiptir 9. Hazar Denizi nden itibaren bölgenin güneydo u bölümlerinin büyük bir k sm çöllerden olu maktad r. Bölgenin en büyük çölleri Karakum ve K z lkum, Amu Derya n n yo un bitkili alüvyon ovas yla birbirinden ayr lmaktad r 10. Kara Kum Çölü Amu Derya n n güneyinde yer al r 5 Talip Yücel, Bat Türkistan Co rafyas na Toplu Bak, Türk Kültürü, XXV/294, Ara t rma Enstitüsü yay., Ankara 1987, s. 615. 6 L. Ligeti, Bilinmeyen ç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Türk Dil Kurumu yay., nr.527, Ankara 1998, s. 15. 7 V.V. Barthold, Mo ol stilas na Kadar Türkistan, Haz. Hakk Dursun Y ld z, Türk Tarih Kurumu yay., IV. Dizi-Say 11, Ankara 1990, s. 86. 8 Barthold, a.g.e., s. 67. 9 Robert N. Taaffe, Co rafi Ortam, çev. Mete Tunçay, Erken ç Asya Tarihi,, Derleyen: Denis Sinor, leti im yay., stanbul 2000, s. 35-37. 10 Taaffe, a.g.m., s. 55.

8 ve 300 bin km 2 lik bir alana sahiptir. K z l Kum Çölü ise Amu Derya ile Sir Derya aras nda bulunur ve 350 bin km 2 lik bir alan kaplar 11. Bat Türkistan n do u k sm yüksek da ve yaylalardan müte ekkildir. Burada da lar, ovalar ve yaylalar birbiriyle iç içedir. Bat k sm ise ovalardan ve alçak yaylalardan olu maktad r. Bölgedeki da lar kuzeyden güneye do ru s ralayacak olursak kuzeybat -güneydo u istikametinde uzanan Tarbagatay da lar bunlar n güneyinde ise Alada lar yer al r. Daha güneyde Tanr da lar olarak isimlendirilen Çungarya Alada, Kungei Alada, Terskei Alada ve Talas Alada eklinde bir da silsilesi yer almaktad r. Bu da lar Türkistan co rafyas n n su ihtiyac n kar lar 12. Bulundu u bölge itibariyle Altay, Pamir, Hinduku ve Tanr Da lar gibi çok ünlü da larla çevrili Buhara Hanl, iç k s mlarda özellikle ehr-i Sebz ve Semerkand yak nlar nda alçak uzanan baz da s ralar haricinde yükseltilere sahip de ildir. Burnes Kur e (Kurshee) ehrinin do usunda 150 millik bir mesafeden sonra kuzey ve güney do rultusunda, Hinduku unun sa kö esine do ru uzanan ve Pamir da lar n n s n r nda sona eren karla kapl yüksek s ra da lar gördü ünü söyler. Seyyah n belirtti ine göre yerliler bu da lar Baeetoon isimli bir köyden hareketle Baeetoon da lar eklinde isimlendirir. Amu Derya n n kuzeyinde yer alan da lar n ilki Hisar da lar d r ve onun eteklerinde 19. yüzy l n ilk yar s nda Hive Hanl na ba l bir idari yap mevcuttur 13. Mehmed Emin Efendi nin genel olarak düzlük bir arazi olarak tan tt Harezm de ise eyh Celil ve Kuba Da lar bölgenin en büyük yükseltilerini olu turur 14. Bölgedeki da lar n eteklerinde tepelerden akan nehirler sayesinde olu an ye il vahalar mevcuttur. Bat Türkistan da, bölgeye hayat veren, co rafyan n be eri ve iktisadi hayat nda önemli rol oynayan iki nehir vard r. Bunlar Orta Asya n n yüksek da lar ndan beslenen 11 Yücel, a.g.m., s. 616. 12 Ahmet Ardel, Türk Ülkelerinin Tabii Co rafyas, Türk Dünyas El Kitab, C. I, Türk Kültürünü Ara t rma Enstitüsü yay., nr. 121, Ankara 1992, s. 12 13. 13 Alexander Burnes, Travels into Bokhara Being the Account Of A Journey From India To Cabool, Tatrtary And Persia Also, Narrative Of A Voyage On The Indus From The Sea To Lahore, Asian Educational Services yay., Yeni Delhi 1992, C. II, s. 163-165. 14 Mehmet Emin Efendi, stanbul dan Orta Asya ya Seyahat, Haz. R za Akdemir, Kültür ve Turizm Bakanl yay., nr. 49, Ankara 1986, s. 144.

9 Amu Derya ile Sir Derya d r 15. Amu Derya farkl zamanlarda ve farkl milletler taraf ndan de i ik ekillerde isimlendirilmi tir. Mesela milattan önceki devirlerde nehir Yunanl lar taraf ndan Oxus olarak isimlendirilmi tir. Milattan sonra ise Asyal lar taraf ndan Ceyhun veya Amu isimleri kullan lm t r. Sel anlam na gelen Ceyhun ismi özellikle tüm Türkçe ve Farsça çal malarda geçmektedir. Burnes ün bölgeyi gezisi s ras nda ahit oldu u üzere sahillerde ya ayan halk, nehir için Derya-y Amu demektedirler 16. Seyyah m z ise eserinde genel itibariyle Oxus ismine yer vermi tir. Bu nehir ran ve Turan aras ndaki geleneksel resmi s n r olu turmas nedeniyle büyük öneme haizdir 17. Burnes, nehrin geçti i güzergâhlar ayr nt l bir ekilde izah eder. Buna göre Amu Derya, zengin Bedeh an vadisini sular, daha sonra Kunduz ve Hisar dan akan daha küçük derelerle birle ir. Da lar aras ndan dola arak Kholm (Khoolhoom) ehrinin 20 mil içerisine do ru yak nla r ve Belh in kuzeyinden geçer. Buradan itibaren kuzey-bat istikametinde ilerleyerek çöle girer. Hive ehrine ula ncaya kadar di er cihette yakla k bir mille s n rlanm sahay verimli k lar. Bölge yüksek kalitede bu day ve di er tah l ürünlerinin yeti tirilmesinde büyük öneme sahiptir. Nehrin son dura Aral Gölüdür. Bu göl civar tar m ve bal kç l k ile u ra an göçmen kabilelerin iskân sahas olmas hasebiyle nadiren Orta Asya kervanlar n n güzergâhlar içerisinde yer al r 18. Burnes, nehrin kum y nlar yla birbirinden ayr lm üç koldan olu tu unu söyler. Bu kollar n geni li i 415, 295, ve 113 yard d r. Nehrin toplam geni li i 823 yard d r. Derinli i düzensiz olup en derin yeri 19 fit tir. Ortalama derinli i ise hemen hemen 9 fit kadard r. Amu Derya saatte yakla k 3,5 millik bir h zla akar. Koca Sal (Khoja Salu) ile Carjuy (Charjooee) nehir suyunun öfkeden kabard iki noktay olu turur 19. 15 Ardel, a.g.m., s. 28 30. Burnes Buhara Hanedanl s n rlar nda be tane nehir oldu unu bildirir. Bunlar Amuderya (Oxus), Sirderya (Jaxartes), Kohik (Zeref an), Kurshee ve Belh nehirleridir. Burnes, a.g.e., C. II, s. 160. 16 Burnes, a.g.e., C. II, s. 186. 17 Barthold, a.g.e., s. 67. Turan kelimesi ilk olarak ranl lar taraf ndan Orta Asya co rafyas n ifade etmek üzere kullan ld. Onlar Orta Asya n n göçebe topluluklar için de Turanl lar ibaresini kulland lar. Ancak VI. Yüzy ldan itibaren Turan yerine Türkistan, Turanl lar yerine de Türkler ifadesi kullan lmaya ba land. Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarl k, çev. Lale Arslan, Kabalc yay., nr. 171, stanbul 2001, s. 44. 18 Burnes, a.g.e., C. II, s. 187-189. 19 Burnes, a.g.e., C. II, s. 191.