Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 3, Sayfa: 42-50, 2005

ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 3, Sayfa: 42-50, 2005 Bir Ağız-Diş Sağlığı Merkezindeki Diş Hekimlerinde Kas-İskelet Sistemi Ağrısı Sorununun Boyutu ve Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesine Etkisi Dimension of Musculo-Skelatal System Pain and its Effect on Health Related Life Quality Among Dentists in an Oral-Dental Health Center *Öğr. Gör. Nüket SUBAŞI, **Int. Dr. Nazlı TOPBAŞI, **Int. Dr. Gülden ÜLKER, **Int. Dr. Tarkan TAHTACI, **Int. Dr. Nadir AYDEMİR, ***Doç. Dr. Nesrin ÇİLİNGİROĞLU *Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim görevlisi **Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Dönem VI öğrencisi ***Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyesi ÖZET Giriş: Özellikle kas iskelet sisteminin uygunsuz kullanımı sonucu ortaya çıkan kronik ağrılar toplumun genel sağlık sorunları arasındadır. Bazı meslek grupları kas iskelet sistemini uygun olmayan şekillerde kullanmaya bağlı olarak kronik ağrı sorununu sık yaşamaktadır. Bu meslek gruplarından biri de dişhekimleridir. Amaç: Bu çalışmanın amacı, bir ağız-diş sağlığı merkezinde çalışan dişhekimlerinde kas iskelet sistemi kaynaklı ağrı sorununun boyutu ve SF-36 ile yaşam kalitesine etkisinin saptanmasıdır. Gereç ve Yöntem: Araştırma, tanımlayıcı tipte epidemiyolojik bir çalışma olup, 115 dişhekimine üç bölümden oluşan 27 soruluk anket formları dağıtılmış, anketi 81 dişhekimi yanıtlamıştır. Ağrı yakınmasının şiddeti Görsel Eşdeğerlik Ölçeği (VAS) ile, sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ise SF-36 ile değerlendirilmiştir. Bulgular: Katılımcıların %59.3 ü 30-39 yaş grubunda, %82.7 si kadın, %79 u halen evli, %42 si halen sigara içmekte olup, %66.7 si ise haftada üç kez en az 30 dakika sürecek şekilde egzersiz yapmamaktadır. Hekimlerin %88.9 u Beden Kitle İndeksi yönünden normal sınırlardadır. Ortalama çalışma süresi 10.7 yıldır. Tam zamanlı çalışanların oranı %95.1 tir. Ortalama çalışma süresi hafta içi 8.3, hafta sonu 6.1 saat; hasta başında geçirilen ortalama süre hafta içi 5.1, hafta sonu 4.9 saattir. Katılımcıların %64.2 sinin halen ağrısı olup, en fazla boyun, bel ve omuz ağrısı görülmüştür. SF-36 puanı yönünden en yüksek puanın 84.074 ortalama ile fiziksel fonksiyonellik, en düşük puanın ise 51.543 ile canlılık bileşenine ait olduğu saptanmıştır. Halen ağrısı olanların %82.7 sinde ağrı şiddeti VAS skalasına göre 1-5 arasındadır. Yaş, meslekte çalışma süresi ile ağrı arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. SF-36 ölçeği bileşenlerinin ortalamaları, ağrı sorununun bulunmasına ve ağrı şiddetine ABSTRACT Introduction: The dental team is at high risk of neck and back problems due to the limited work area and impaired vision associated with the oral cavity. These working restrictions frequently cause a clinician to assume stressful body positions to achieve good access and visibility inside the oral cavity. Furthermore, dental procedures are usually long and require much more concentration during work. Back pain is one of the most common and troublesome of complaints; and has been cited among the most common reasons for missing work. Objective: In this study, dimension of musculo-skelatal system pain and its effect on health related quality of life (SF-36) among dentists in a oral-dental health center was investigated. Material and Method: In this descriptive study, no sampling procedure was used. The questionnaire consisted three sections and 27 questions was administered to the study group of 115 dentists while only 81 of them replied. Pain severity is measured by Visual Analogue Scale and health related life quality is assessed by SF-36 sacle. Results: Of the study group, 59.3% were 30-39 age group, 82.7% were women, 79% were currently married, 42% were currently smoker, 66.7% were not exercising at least three times a week for half an hour, 88.9% were between normal limits in terms of Body Mass Index. Average duration of working life was 10.7 years. Full time workers ratio was 95.1%. Average duration of work hours was 8.3 hours for weekdays and 6.1 hours for weekends. Average duration of patient time was 5.1 hours for weekdays and 4.9 hours for weekends. 64.2% of study group complained pain currently that was located in neck, shoulder and waist. Highest SF-36 score was found as 84.074 average as physical functioning while the lowest one was 51.543 average as vitality component. Of the study group, 82.7% had VAS

43 göre değerlendirildiğinde, sekiz bileşenden altısı için aradaki fark istatistiksel yönden anlamlı bulunmuştur. SONUÇ: Çalışma bulgularına göre, dişhekimlerinin çalıştıkları merkezdeki poliklinik odalarındaki çalışma koşullarının düzeltilmesi, muayene kabinlerindeki ergonomik koşullarla ilgili düzenlemelerin yapılması (gürültü, aydınlatma, hasta birikimi, aletler ve dinlenme yerleri vb), hasta muayeneleri arası sürenin arttırılması, dengeli beslenmenin, düzenli egzersizin yaşamda yer alması, hekimlere ağrıyla başa çıkmayla ilgili eğitim verilmesi, ağrı sorunu olan dişhekimlerine uygun tedavi yöntemleriyle yaklaşılması, ağrı sorunun önlenmesi, giderilmesi ve hafifletilmesinde önemli adımlardır. value (pain severity) between 1 and 5. A significant relationship was found between current pain and age and work life duration. When averages of SF- 36 scale components were analysed according to existency of pain and severity of pain, a statistically significant relation was found for six components out of eight. Conclusion: The findings of this study showed that, in this dental center, outpatient room work conditions should be re-arranged in terms of physical conditions such as noise (both dental units and patients ), illumination, dental equipment accessibility, resting time between consecutive patient appointments; ergonomics of the work space and physical facilities of the rest room. On the other hand, dentists should adopt necessary life-style changes such as balanced nutrition and regular exercise in order to decrease the burden of pain. This group of professionals also has to be trained on how to tackle with pain. It is expected that with these changes the productivity and life quality will be increased. ANAHTAR KELİMELER Dişhekimi, Ağrı, Kas-iskelet Sistemi Ağrısı, VAS, SF-36 KEYWORDS Dentists, Pain, Musclo-skeletal Pain, VAS, SF-36 GİRİŞ Uluslararası Ağrı Araştırmaları Derneği (IASP) Taksonomi Komitesi tarafından yapılan tanıma göre ağrı; vücudun belli bir bölgesinden kaynaklanan, doku harabiyetine bağlı olan ya da olmayan, kişinin geçmişteki deneyimleri ile ilgili, hoş olmayan emosyonel bir durum ve/veya davranış şeklidir 1. Yaygın şekilde, subjektif bir semptom olarak değerlendirilen ağrı, çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. Bunlardan biri de ağrıyı kronik ve akut olarak ayırmaktır. IASP a göre kronik ağrı, fiziksel bir travma, organik nedeni belli bir hastalık ya da ameliyat sonrası tedavi ve normal iyileşme süresinin tamamlandığı durumlarda görülen veya tıbben etyolojisi açıklanamayan, en az altı ay süren, hekim tarafından en az bir kez ilaç önerilen veya günlük yaşamı engelleyen durumdur 2,3. Özellikle kas iskelet sisteminin uygunsuz kullanımı sonucu ortaya çıkan kronik ağrılar toplumun genel sağlık sorunları arasındadır. Bazı meslek grupları kas iskelet sistemini uygun olmayan şekillerde kullanmaya bağlı olarak kronik ağrı sorununu sık yaşamaktadır. Bu meslek gruplarından biri de dişhekimleridir. Dişhekimleri lokalize ve dar bir vücut alanında çalışmaları, tekrar edici ve güç sarf ettirici hareketlerde bulunmaları, kas iskelet sisteminde mekanik stres yaratan teknik aletler kullanmaları ve belli bir pozisyonda sürekli durmaları nedeniyle ağrı açısından risk altındaki meslek çalışanları arasındadır. 2003 yılında Yunanistan da yapılan bir araştırmada; 430 dişhekiminin, %62 sinde son bir yılda kas iskelet sisteminde ağrı ve %30 unda son bir aydır süregelen ağrı şikayetleri olduğu ve bu hekimlerin %32 sinin şikayetleri nedeniyle tıbbi yardım aldığı saptanmıştır 4. Kanada da 465 dişhekimi ile yapılan diğer bir araştırmada; bu hekimlerin %62,2 sinin hayatının herhangi bir döneminde boyun ve sırt ağrısı şikayetinin olduğu ve bunların %62 sinin bir haftadan az süreyle iş günü kaybı olduğu belirlenmiştir 5. Suudi Arabistan da 200 dişhekiminde ve diş teknisyeninde yapılan araştırmaya göre; hekim ve teknisyenlerin, %54,4 ünde boyun; %73,5 inde sırt ağrısı şikayeti olduğu ve sırt ağrısı şikayeti olanların %37 sinin tıbbi yardım almakta olduğu saptanmıştır 6. Günlük yaşam aktivitesi sırasında yapılan zorlayıcı hareketler, maruz kalınan fizyolojik travmalar, dinlenme olmaksızın yapılan egzersizler yanında, çalışma ortamında kullanılan teknik aletler ve çalışma pozisyonları da dişhekimlerinin kas iskelet sistemine bağlı ağrılarında önemli risk faktörleridir. İş verimini düşürmesi, ekonomik kayıplara yol açması, iş ve yaşam kalitesini etkilemesi nedeniyle dişhekimlerinde çalışma koşullarına bağlı olarak görülen kronik ağrının boyutunun değerlendirilmesine yönelik çalışmalar önemlidir. Bu araştırmada Ankara da bir ağızdiş sağlığı merkezinde çalışan dişhekimlerinin

44 kişisel bazı özellikleri ile bu özelliklerin kas iskelet sisteminden kaynaklı ağrılar ile ilişkisini saptamak; çalışma koşullarından kaynaklanan ve kas-iskelet sisteminde görülen ağrı sorununu tespit etmek, ağrının sağlıkla ilgili yaşam kalitesi üzerine etkisini SF-36 Ölçeği kullanarak belirlemek, ağrıya yönelik uygulamaları ve sağlık hizmeti kullanımını belirlemek, hekimleri ağrıyla başa çıkabilme yolları konusunda bilgilendirmek amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Tanımlayıcı tipteki bu araştırma, Ankara da bir ağız-diş sağlığı merkezinde yapılmıştır. Çalışmanın yapıldığı Aralık 2004 döneminde çalışan 115 dişhekimine üç bölümden oluşan 27 soruluk anket formu dağıltılmış, 81 kişi yanıtlamıştır (%70.4). Anket formunda, katılımcılardan ağrı yakınması olanların ağrılarının şiddetini VAS (Visual Analogue Scale) ile, sağlıkla ilgili yaşam kalitelerinin ise SF-36 Ölçeği ile belirtmeleri istenmiştir. VAS Ölçeği basit, tekrarlanabilen, etkili ve en az araç gerektiren bir yöntemdir. Ağrı şiddetinin yanında duygu durumunun ölçümü gibi bir çok subjektif parametrenin ölçümünde de kullanılmaktadır 7. SF-36 Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi Ölçeği ise, 1987 yılında Ware tarafından sağlığın boyutlarını değerlendirmek üzere tasarlanmış, toplam 36 maddelik sekiz bileşenden oluşan bir ankettir. Ölçek, Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Bölümü nden Fişek ve ekibi tarafından; çeviri, geçerlilik ve güvenirlik çalışmaları yapılarak Türkçe ye kazandırılmıştır 8. Katılımcıların kendi ifadelerinden elde edilen boy uzunluğu ve vücut ağırlığına göre Beden Kitle İndeksi (BKİ) hesaplanmış ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) kriterleri kullanılarak sınıflanmıştır 9. Ağrı ve yaşam kalitesi ilişkisi değerlendirilirken verilerin yüzde dağılımları alınmış, bazı sosyodomegrafik değişkenlerle ağrı sorunu arasındaki ilişki Ki-kare Testi ile, ağrı sorununun SF-36 Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi Ölçeği bileşenleri üzerindeki etkisi ise İki Ortalama Arasındaki Farkın Önemlilik Testi (t testi) ile değerlendirilmiştir. Bulgulardan sürekli değişken olanların ortalamaları, standart sapmaları, ortanca değerleri, minimum ve maksimum değerleri ilgili tablolarda verilmiştir. Standart sapmaların ortalamalardan sonra ±SS şeklinde verilmesi yoluna gidilmiştir. Çalışmaya katılanlardan isim alınmamış, araştırma bitiminde ağrıyla başa çıkma yolları hakkında bir uzman kişi tarafından bilgilendirilme yapılmış ve konu ile ilgili kitap ve broşür dağıtılmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan dişhekimlerinin bazı sosyodemografik özellikleri Tablo I de sunulmuştur. Araştırmaya katılan dişhekimlerinin %59.3 ü 30-39 yaş grubundadır (Yaş ortalaması 35.09, Standart Sapması 6.3, Ortanca Değeri 34). Katılımcıların %82.7 si kadın, %79 u evlidir. Grubun %30.9 u evde yedi yaş altı çocuk veya çocuklar ile yaşamakta, %42 si halen sigara içmektedir. Haftada üç kez en az 30 dakika sürecek şekilde egzersiz yapanlar katılımcıların %33.3 üdür. Katılımcıların meslekte ortalama çalışma süresi 10.7 yıldır (Standart Sapma: 6.3, Ortanca Değer:10), %95.1 i tam zamanlı statüde çalışmaktadır. Grubun %22.2 sinin bir uzmanlık dalı vardır. Araştırmaya katılan dişhekimleri BKİ lerine göre %2.5 i zayıf; %75.3 ü normal; %22.2 si hafif şişman gruptadır. Dişhekimlerinin %21 inin hekim tarafından tanısı konmuş hastalığı mevcuttur. En sık bildirilen hastalık grubu romatolojik hastalıklardır (%6). Katılımcıların %69.1 i hayatının herhangi bir TABLO I Dişhekimlerinin Bazı Sosyo-Demografik Özelliklerinin Dağılımı Özellik Sayı (n=81) Yüzde Yaş grubu 22-29 14 17.3 30-39 48 59.3 40-49 17 21.0 50+ 2 2.5 Ortalama±SS=35.09±6.3 Ortanca=34 Min-Max=22-54 Cinsiyet Kadın 67 82.7 Erkek 14 17.3

45 Medeni durum Halen evli 64 79.0 Halen evli değil 17 21.0 Yedi yaş altı çocuk varlığı Var 25 30.9 Yok 56 69.1 Sigara içme durumu İçiyor 34 42.0 İçmiş bırakmış 12 14.8 İçmiyor 35 43.2 Egzersiz yapma durumu* Yapıyor 27 33.3 Yapmıyor 54 66.7 Çalışma süresi (yıl) (n=79)** 1-9 37 46.8 10-19 35 44.3 20-29 7 8.9 Ortalama±10.7±6.3 Ortanca=10 Min-Max=2-28 Çalışma statüsü Tam zamanlı 77 95.1 Yarı zamanlı 4 4.9 Uzmanlık alanı Var 18 22.2 Yok 63 77.8 Uzmanlık dalı(n=18) Ortodonti 5 26.3 Endodonti 3 15.8 Pedodonti 3 15.8 Oral diagnoz 2 10.5 Tedavi 2 10.5 Periodontoloji 1 5.3 Oral patoloji 1 5.3 Protez 1 5.3 BKİ <18.5 2 2.5 18.5-24.0 61 75.3 >24 18 22.2 Hastalık bulunma durumu Var 17 21.0 Yok 64 79.0 *Haftada üç kez en az 30 dakika egzersiz yapma **Bu soruya 2 kişi yanıt vermemiştir.

46 döneminde ağrı sorunu yaşadığını belirtmiştir. Ağrıların %45.2 si bir, %29.6 sı iki, %19.1 i üç, %6.1 i dört bölgededir. En sık, boyun, bel, omuz, bilek, kol ağrısı tariflenmiştir. Erkeklerin %57.1 i; kadınların %71.6 sı yaşamlarının her hangi bir döneminde ağrı sorunu ile karşılaşmıştır. Cinsiyete göre, yaşamın herhangi bir döneminde ağrısı olma durumu incelendiğinde, fark istatistiksel yönden anlamsız bulunmuştur (p=0.285). Katılımcılar yaş gruplarına göre değerlendirildiğinde, yaş ilerledikçe ağrı sorunu ile karşılaşma olasılığı artmaktadır (p= 0.005). Halen evli olan dişhekimlerinde yaşam boyu ağrı sorununun daha fazla görüldüğü saptanmıştır ( p=0.027). Tablo II de görüldüğü gibi, katılımcılardan %64.2 sinin şu anda en az bir bölgede ağrısı mevcuttur. En sık boyun (%24.4), bel (%16.3), omuz ağrısı (%13) belirtilmiştir. Halen ağrısı olan dişhekimlerinin %30.8 inin bir; %21.2 sinin iki; %25 inin üç; %23 ünün dört ağrısı vardır. Ağrısı olanların %82.7 sinin ağrı şiddeti VAS skalasına göre beş ve beşin altındadır. Şu anda ağrısı olan dişhekimlerinin %86.5 inin ağrısı kronik niteliktedir. Erkeklerin %50 si kadınların ise %67.2 si şu anda ağrı sorunu yaşamaktadır. Cinsiyete ile şu anda ağrı sorunu yaşama arasında istatistiksel olarak fark yoktur (p=0.223). Yaş gruplarına göre değerlendirme yapıldığında, yaşın ilerlemesiyle birlikte halen ağrı yaşama sorununun arttığı saptanmıştır (p=0.010). Medeni durum (p=0.97), Beden Kitle İndeksi (p=0.214), evde yedi yaş altı çocuk olması (p=0.139) ve haftada üç kez en az 30 dakika olacak şekilde egzersiz yapma ile ağrı bulunma durumu arasında istatistiksel yönden anlamlı bir ilişki bulunmamıştır (p=0.101) (Tablo III). Meslekte çalışma süresinin hekimlerin şu TABLO II Dişhekimlerinde Şu An Ağrı Bulunma Durumu Özellik Sayı Yüzde Ağru Durumu Var 52 64.2 Yok 29 35.8 Ağrının Yeri (n=123)* Boyun 30 24.4 Bel 20 16.3 Omuz 16 13.0 Bilek 14 11.4 Sırt 8 6.5 Diz 7 5.7 Bacak 7 5.7 Kol 6 4.9 Parmak 6 4.9 El 5 4.1 Dirsek 4 3.2 Ağrı sayısı (n=52) 1 16 30.8 2 11 21.2 3 13 25.0 4 12 23.0 Ağrı şiddeti (n=51)** VAS 1-5 43 82.7 VAS 6-10 8 15.4 Ağrı süresi (n=52) 1-5 ay 7 13.5 > 6 ay 45 86.5 * Toplam 123 ağrı yeri bildirilmiştir. **1 kişi ağrısının şiddetini bildirmemiştir.

47 TABLO III Dişhekimlerinin Sosyo-Demografik Özelliklerine Göre Şu Anki Ağrı Sorununun Yüzde Dağılımı Ağrı Bulunma Durumu Kişisel Özellikler Var Yok Toplam Cinsiyet Erkek 50.0 50.0 17.3 Kadın 67.2 32.8 82.7 X²=1.484 SD=1 P=0.223 Yaş 35 yaş ve altı 52.2 47.8 56.8 36 yaş ve üzeri 80.0 20.0 43.2 X²=6.696 SD=1 p=0.010 Medeni Durum Halen evli 68.8 31.3 79.0 Halen evli değil 47.1 52.9 21.0 X²=2.750 SD=1 P=0.097 Meslekte çalışma süresi 1-9 45.9 54.1 46.8 10-19 77.1 22.9 44.3 20-29 85.7 14.3 8.9 X²=9.197 SD=2 P=0.01 BKI 24.9 ve altı 62.2 37.8 91.4 25 ve üzeri 85.7 14.3 8.6 X²= 1.543 SD=1 P=0.214 Evde yedi yaş altı çocuk olma durumu Var 76 24 30.9 Yok 58.9 41.1 69.1 Toplam 64.2 35.8 100 X²=2.192 SD=1 P=0.139 Egzersiz yapma durumu Yapıyor 51.9 48.1 33.3 Yapmıyor 70.4 29.6 66.7 Toplam 64.2 35.8 100 X²=2.686 SD=1 P=0.101

48 anki ağrıları üzerinde etkisi olduğu saptanmıştır (p=0.000). Çalışma statüsü (p=0.544), uzmanlık alanı (p=0.421) ve hafta içi çalışma süresinin (p=0.672) halen ağrısı olma üzerinde etkisi yoktur. Araştırmaya katılan dişhekimlerinin %48 i mevcut ağrıları nedeniyle hekime başvurmuştur. İlaç kullanımı en sık belirtilen ağrıyla başa çıkma yoludur (%38.5). SF-36 bileşenlerinin ortalamaları, ağrı sorunun varlığına ve ağrının şiddetine göre değerlendirildiğinde, yedi bileşen için aradaki fark istatistiksel yönden anlamlı bulunmuştur. Sadece genel ruh sağlığı bileşeni ortalaması ile ağrı sorunu ve ağrının şiddeti arasında istatistiksel yönden anlamlı fark bulunmamıştır. Ağrı sorunu ve ağrının şiddetinin artışı SF-36 Ölçeğinin yedi bileşeninin ortalamasını düşürmektedir. Ağrının süresinin uzaması altı SF-36 bileşeni ortalamasını düşürmektedir. SF-36 Ölçeğinin altı bileşenindeki bu düşüş istatistiksel olarak da anlamlıdır. Duygusal rol ve genel ruh sağlığı bileşenleri ile ağrı şiddeti arasındaki fark istatistiksel yönden anlamlı bulunmamıştır. (Tablo IV). Katılımcıların %48 i şu anki ağrıları nedeniyle hekime başvurmuştur. Ağrıyla başa çıkmada en sık başvurulan yol, % 38.5 oranı ile ilaç kullanımıdır. Araştırmaya katılan dişhekimlerinin meslek koşullarından kaynaklı ağrıları için iş yaşamında alınabilecek önlemler konusundaki görüşleri değerlendirildiğinde; en sık belirtilen önlemin %45.7 oranı ile çalışma koşullarının düzeltilmesi olduğu görülmektedir. Ergonomik konuma yönelik düzenlemeler, hasta muayeneleri arası sürenin artırılması, hasta sayısının azaltılması, oturarak çalışılması, konu ile ilgili eğitim alınması, spor-egzersiz yapılması, masaj odası yapılması, dinlenme odası yapılması, hasta başında geçen sürenin azaltılması, yardımcı personel sayısının artırılması diğer belirtilen önlemlerdir. TARTIŞMA Araştırmaya katılan dişhekimlerinin %69.1 i hayatının herhangi bir döneminde ağrı sorunu yaşamıştır ve bu ağrılar en sık boyun (%21.7), bel (%16.5), omuz (%14.8) bölgesinde göürlmektedir. Santos ve Barreto nun10 yaptığı araştırmada%22 kol, %21 sırt, %20 boyun, %17 omuz, ağrının sık görüldüğü yerler olarak sıralanmıştır. Her iki çalışmadaki benzer sonuçlar dişhekimlerinde kas ağrılarının, özellikle üst ekstremitedeki ağrıların mesleki bir sorun olduğunu ortaya koymaktadır. Dişhekimlerinin yaşam boyu ağrı sorunu bulunması üzerinde cinsiyetin etkisi saptanmamıştır. Marshall ve arkadaşlarının çalışmasında ise, kadın dişhekimlerinde ağrı sorunuyla karşılaşma sıklığının istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirtilmiştir 11. Hekimlerin yaşı ilerledikçe, yaşam boyu ağrı sorunu ile karşılaşma olasılığının arttığı görülmüştür. Aynı ilişki Marshall 11 ve arkadaşlarının çalışmasında da gösterilmiştir. Bu noktada yaş, kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ve dejeneratif hastalıkların ortaya çıkmasını kolaylaştıran önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşam boyu ağrı sorunu ile karşılaşan hekimler medeni durumları yönünden karşılaştırıldığında evli olan dişhekimlerinde ağrı sorununun daha fazla görüldüğü saptanmıştır. Evliliğin yaşam boyu ağrı sorunu ile karşılaşmada bir risk faktörü olduğu söylenebilir. Benzer bir sonuç Santos ve Barreto nun 10 çalışmasında elde edilmiş ve evli dişhekimlerinde bel ağrısı görülmesinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu gösterilmiştir. Bu anlamlı ilişki evlilikle beraber artan ev iş yüküne (ev işleri, çocuk bakımı vb.) bağlanabilir. Araştırmada dişhekimlerinde şu anda ağrı bulunma oranı %64.2 dir. En sık belirtilen ağrı bölgeleri boyun, bel ve omuzdur. Yaşam boyu ağrı sorunuyla parelellik gösteren bu değerler ağrıya neden olan benzer mesleki etkenlere dişhekimlerinin sürekli maruz kaldığını göstermektedir. Önemli bir toplumsal sorun olarak değerlendirilen kronik ağrı ise, grubun %86.5 inde görülmektedir. Alexopulos 4 ve arkadaşlarının yaptığı araştırmada dişhekimlerinin %62 sinde kas iskelet şikayeti tariflenmiş, bu grubun da %30 unu kronik ağrısı olanlar oluşturmuştur. Bu farklılık, Alexopulos ve arkadaşlarının çalıştığı hekimlerin görece daha rahat, daha ergonomik çalışma koşullarına ve bizim çalışmamıza kronik ağrı yakınması daha fazla olan hekimlerin ilgi göstermesine bağlı olabilir. Ayrıca, Alexopulos ve arkadaşlarının çalışmasında kronik ağrı tanımındaki ve hekimlerin tıbbi yardım alma konusundaki tutumlarındaki farklılık iki çalışmanın sonuçlarının benzememesine neden olmuş olabilir. Araştırmaya katılan dişhekimlerinin %48.0 i şu anki ağrıları nedeniyle hekime başvurmuştur. Buna göre hekimlerin ağrı şikayetini ciddi bir sorun olarak görmediğini veya kendi tedavilerini kendilerinin

49 TABLO IV Dişhekimlerinde Ağrının Bazı Özelliklerine Göre SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği Bileşen Ortalamalarının Dağılımı Ağrının Özellikleri SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği Bileşenleri Ağrı Fiziksel fonksiyonellik Genel sağlık Fiziksel Rol Canlılık Sosyal Fonksiyonellik Duygusal Rol Genel Ruh Sağlığı Ağrı sorunu Var 53.10±13.49 77.79±14.59 55.60±14.50 52.40±32.93 47.02±13.69 65.87±14.24 70.51±36.55 64.00±10.95 Yok 82.86±14.33 84.07±14.33 65.69±17.32 90.52±26.23 59.66±13.49 84.91±17.80 87.36±30.01 68.83±10.16 İstatistiksel analiz (p) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.038 0.055 Ağrı şiddeti 1-5 55.88±11.89 78.25±15.88 56.72±14.49 56.39±31.85 47.20±14.03 68.02±13.45 75.10±34.96 64.00±9.64 6-10 82.86±14.33 84.07±14.33 65.69±17.32 90.52±26.23 59.66±13.49 84.91±17.80 87.36±30.01 68.83±10.16 İstatistiksel analiz (p) 0.000 0.000 0.026 0.000 0.002 0.000 0.009 0.284 Ağrı süresi 6 aydan az 57.90±13.44 86.00±10.22 60.00±14.26 65.00±35.75 45.50±13.21 67.50±13.44 66.67±38.49 66.00±10.71 6 ay ve üzeri 52.00±13.74 76.12±15.21 53.67±14.34 49.37±32.76 46.50±13.69 66.25±41.49 73.33±36.35 63.50±11.35 İstatistiksel analiz (p) 0.000 0.000 0.008 0.000 0.000 0.000 0.146 0.139

50 verdiğini söyleyebiliriz. Alexopulos 4 ve arkadaşlarının çalışmasında da ağrısı olan hekimlerin %32 si tıbbi tedavi almıştır. Araştırmaya katılan dişhekimlerinde, cinsiyet, yaş, medeni durum, ailede yedi yaş altı çocuk bulunması ve BKİ gibi ağrı sorununun ortaya çıkışında etken olabilecek faktörlerin şu anki ağrı sorunu üzerinde bu çalışmada istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi bulunmamıştır. Bu sonuç araştırmamızın kısıtlı sayıda katılımcı ile yapılmasından kaynaklanmış olabilir. Ağrının yaşam kalitesine doğrudan etkisi nedeni ile dişhekimleri SF-36 Ölçeği ile değerlendirilmiştir. En yüksek puan fiziksel fonksiyonellik bileşeninden, en düşük puan ise canlılık bileşeninden alınmıştır. Van da yapılan bir çalışmada da benzer şekilde, 15 yaş ve üzeri kadın ve erkeklerde en yüksek ortalama puanın fiziksel fonksiyonellikten, en düşük ortalama puanın ise kadınlarda canlılıktan, erkeklerde sosyal fonksiyonellikten alındığı saptanmıştır 12. Dişhekimlerin ağrı sorunu SF-36 yaşam kalitesi ölçeğinin bileşen ortalamalarını, genel ruh sağlığı bileşeni dışında istatistiksel olarak anlamlı şekilde düşürmektedir. Ayrıca ağrı şiddetinin VAS skalasına göre 6-10 arası değerler alması da bu yedi bileşeni olumsuz yönde etkilemektedir. Ağrı süresi altı aydan daha fazla olan dişhekimlerinde altı SF-36 bileşeninin olumsuz etkilendiği görülmüştür. Ağrı süresi genel ruh sağlığı ve duygusal rol bileşenleri dışındaki bileşenleri etkilemektedir. Bu durumun nedeni, ağrının kişiyi öncelikli olarak fiziksel yönden etkilemesi, uzun vadede ruhsal etkilerinin ortaya çıkıyor olması; ya da kronik ağrı tarifleyen gruptaki kişilerin ağrılarının şideetinin kişinin günlük yaşamını etkileyecek düzeyde olmaması ile açıklanabilir. ÖNERİLER VE SONUÇ Ağrı, tedavi edilmesi gereken ciddi bir sağlık sorunudur. Dişhekimleri, çalışma koşulları nedeni ile ağrı açısından risk altındaki meslek çalışanları arasındadır. Dişhekimlerinde çalışma koşullarına bağlı olarak görülen ağrının boyutunun, ağrıyı artıran ve azaltan durumların daha ayrıntılı ele alınması gereklidir. Yapılan çalışmadan elde edilen bulgulara göre, dişhekimlerinin çalıştıkları merkezdeki poliklinik odalarındaki çalışma koşullarının düzeltilmesi, muayene kabinlerindeki ergonomik koşullarla ilgili düzenlemelerin yapılması (gürültü, aydınlatma, hasta birikimi, aletler ve dinlenme yerleri vb), hasta muayeneleri arası sürenin arttırılması, dengeli beslenmenin, düzenli egzersizin yaşamda yer alması, hekimlere ağrıyla başa çıkmayla ilgili eğitim verilmesi, ağrı sorunu olan dişhekimlerine uygun tedavi yöntemleriyle yaklaşılması, ağrı sorunun önlenmesi, giderilmesi ve hafifletilmesinde önemli adımlardır. KAYNAKLAR 1. Feuerstein M. Sociologic and cultural aspects of pain. In: Tollison CD, Handbook of chronic pain management. Baltimore: Williams & Wilkins press; 1989: 2. 2. Harstall C, Ospina M. How prevalant is chronic pain? http//www.iasp-pain.org/pcv03-2pdf. 2003. 3. Batur S. Kronik Ağrı. Editör: Okyayuz, Ü. H. Sağlık Psikolojisi Giriş içinde. Türk Psikologlar Derneği Yayınları No: 19. Ankara. 1999: 161-188. 4. Alexopoulos EC, Stathi IC, Charizani F. Prevalence of musculoskeletal disorders in dentists BMC Musculoskelet Disord.2004 Jun 09;5(1):16. 5. Bassett S. Back problems among dentists. J Can Dent Assoc. 1983 Apr; 49(4):251-6. 6. Al Wassan KA, Almas K, Al Shethri SE, et. al. Back & Neck Problems Among Dentists and Dental Auxiliaries. J Contemp Dent Pract 2001;(2)3:017-030 7. Çilingiroğlu N. Ve diğerleri Ankara ili Batıkent-2 Sağlık Ocağı na beş iş günü içinde başvuran 18-64 yaş grubu erişkinlerin kronik ağrı yönünden incelenmesi ve Beck Depresyon Envanteri ile değerlendirilmesi, 4. Ulusal İç Hastalıkları Kongresi. Kogre Kitabı, 2002: 146. 8. Akın L ve diğerleri. Hacettepe Üniversitesi Beytepe kampüsü yaz okuluna devam eden öğrenciler ve Ankara da bulunan bir süpermarket zincirinin mağazalarında çalışan 18-24 yaş grubu gençlerin kişisel sağlık algısının ve sağlık hizmet kullanımının değerlendirilmesi araştırma raporu, 2001. 9. WHO. Obesity. Preventing and Managing The Global Epidemic,WHO, Geneva, 1998. 10. Santos Filho SB, Barreto SM. Occupational activity and prevalence of osteomuscular pain among dentists in Belo Horizonte, Minas Gerais State, Brazil: a contribution to the debate on work-related musculoskeletal disorders. Cad Saude Publica 2001 Jan-Feb ;17(1):181-93. 11. Marshall ED, Duncombe LM, Robinson RQ, Kilbreath SL. Musculoskeletal symptoms in New South Wales dentists Aust Dent J. 1997 Aug 42(4):240-6. 12. Bilir N, Özcebe H, Vaizoğlu S, Aslan D, Subaşı N, Van İli Kentsel Kesim Nüfusunun Sosyodemografik Özellikleri ve Sağlık Düzeyinin Belirlenmesi TUBİTAK Projesi Raporu, Ankara 2003. İLETİŞİM ADRESİ Öğr.Gör.Dr. Nüket SUBAŞI, MSc Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı 06100 Sıhhiye - Ankara Tel: 0 312 305 15 90/127 E-mail: nsubasi@hacettepe.edu.tr