Sağlık Hizmetlerinden Kaynaklanan Özel Hukuk Sorumluluğu Prof.Dr. Fulya İlçin GÖNENÇ Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi figonenc@medipol.edu.tr
Tıp hukuku, sağlık hukukunun bir alt dalı olarak, sağlık hizmetlerinin uygulanmasından kaynaklanan; sağlık personelinin hak ve yükümlülükleri, yasal sorumlulukları, hasta hakları, ilaç hukuku, medikal (tıbbi cihaz ve malzeme) hukuk gibi konuları ele alan hukuk dalıdır. Sağlık hukuku daha geniş kapsamlı olup, doğrudan tıbbi uygulamalar ile ilgili olmayan ve sağlık hizmetleriyle ilgili tüm faaliyetleri kapsadığı gibi, gıda güvenliği, çevrenin korunması, sağlığa zararlı tüm etmenlerin önlenmesi gibi konuları da içerir.
Yaşama ve Sağlık Hakkı Yaşam, sağlık ve vücut tamlığı gibi insanın, insan olması nedeniyle sahip bulunduğu, vazgeçilmez, devredilmez nitelikteki haklar, başta Anayasa olmak üzere ulusal ve uluslararası belgelerle koruma altına alınmıştır. Tıbbi müdahaleler gerekli şartları taşıması halinde meşru olarak kabul edilmiş, sağlık çalışanlarının kişinin yaşamını ve sağlığını korumak için yaptığı müdahalelere izin verilmiş ve hatta desteklenmiştir. Ancak bir tıbbi müdahalenin hukuka uygun kabul edilebilmesinin koşulları belirlenirken, bu koşullara uygun olmayan müdahaleler nedeniyle ilgilerin hangi hallerde sorumlu olacağı da hukuk tarafından belirlenmiştir. 1982 Anayasası nın 17. maddesinin 1. fıkrası: Madde 17: Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.
Anayasa nın 56. maddesi, herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı olduğuna işaret ederek, bu konuda Devletin çeşitli yükümlülüklerine değinmiştir: Madde 56: Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak ve onları denetleyerek yerine getirir.
Sağlık Hizmetlerinin Temel Nitelikleri *Sağlık hizmeti sadece hastalık ortaya çıktığı zaman değil, hastalıkların önlenmesi, tedavi ve tedavi sonrası hizmetlerin sunulmasını gerektirir. (Koruyucu, tedavi edici, rehabilite edici sağlık hizmetleri ve sağlığın geliştirilmesi hizmetleri) *Sağlık hizmeti tüm yaş gruplarına ve istisnasız herkese sunulan bir hizmet olup, en geniş kapsamlı kamu hizmeti olarak nitelendirilebilir. *Sağlık hizmetlerinin tüketimi rastlantısaldır. *Sağlık hizmetlerinin ikamesi yoktur. *Sağlık hizmetleri ertelenmesi mümkün olmaya hizmetlerdir. *Sağlık hizmetinin kapsam ve boyutunu hizmeti alan değil, sunan taraf (hekim-sağlık personeli) belirler.
Doğrudan Sağlık ile ilgisi olmayan yasal düzenlemeler *Anayasa * Türk Medeni Kanunu * Türk Borçlar Kanunu * Ceza Kanunu *Uluslararası Sözleşmeler Yargı uygulaması ve doktrin
Doğrudan Sağlık ile ilgili olanlar: *Sağlık hizmetlerinin düzenlenmesi, dağıtılması ile ilgili yasal düzenlemeler *Sağlık hizmetleri ile ilgili meslekler ve bu mesleklerin yürütülme koşulları ile ilgili yasal düzenlemeler *Sağlık hizmeti veren kurum ve kuruluşların çalışma koşulları ile ilgili yasal düzenlemeler *Bazı tıbbi uygulamalar ile ilgili yasal düzenlemeler *Meslek örgütlerinin kuruluşu ve çalışması ile ilgili yasal düzenlemeler *ilaç üretimi ve dağıtımı satılması ile ilgili düzenlemeler
SAĞLIK BAKANLIĞI Hasta Hakları Yönetmeliği (1998) HASTA HAKLARI MEVZUATI Hasta Hakları Uygulama Yönergesi (26.04.2005/3077 sayılı olur) Hasta Hakları Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (8 Mayıs 2014 R.G. sayı 28994)
Hasta Hakları: Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları vasfıyla sahip bulundukları ve T.C. Anayasası, milletlerarası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade eder. (Hasta Hakları Yönetmeliği* m.4.e) *8 Mart 2014 Resmi Gazete Sayı: 28994
HASTA HAKLARI Sağlık hizmetlerinden adalet ve hakkaniyete uygun olarak yararlanma hakkı Bilgi isteme hakkı /gizli tutulmasını isteme hakkı Sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme hakkı Rıza olmaksızın işleme tabi tutulmama hakkı Tedaviyi reddetme, durdurma hakkı Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım hakkı Müracaat, şikayet, dava hakkı...
Tıbbi Müdahale* Tıp mesleğini icraya yetkili kimseler tarafından, kişinin yaşamını, sağlığını, vücut bütünlüğünü tehdit eden, kişilerin bedensel, fiziksel ya da psikolojik bir hastalığını, eksikliğini teşhis ve tedavi etmek ya da hafifletmek veya böyle bir rahatsızlığı önlemek ya da nüfus planlaması amacıyla gerçekleştirilen her türlü faaliyettir. Tıp bilimince genel kabul görmüş ilke ve esaslara göre uygun olarak gerçekleştirilen, en basit teşhis ve tedavi yöntemlerinden başlayarak en ağır cerrahi müdahalelelere kadar uzanan faaliyettir. -Girişimsel olan (invaziv) ve olmayan (non-invaziv) her türlü müdahale. *Özlem Yenerer Çakmut, Tıbbi Müdahaleye Rızanın Ceza Hukuku Açısından İncelenmesi,İstanbul 2003, s.24.
Hasta güvenliği tıp etiğinin temel ilkeleri Hasta hakları Tıbbi hatalar Tıbbi Kötü uygulama (tıbbi malpraktis) Sağlık personelinin tedbirsizlik, dikkatsizlik, meslekte acemilik veya kurallara uymama sonucu tedavi bakım standartlarına uymayan davranışları ile hastaya zarar vermesidir. (sağlık personelinin kusuru ile standart uygulamayı yapmaması, yanlış veya eksik teşhis ve tedavi uygulaması, hastaya tedavi uygulamaması ile oluşan ve zarar meydana getiren fiil ya da durum) Hizmetin düzenleniş biçimi, organizasyon, kontrol ve denetim sistemindeki eksiklikler...
Özel bir düzenleme yok-genel hükümler (hukuki-cezai-idari sorumluluk) *Sözleşme - Vekalet Sözleşmesi - Eser Sözleşmesi * Vekaletsiz İş Görme * Haksız Fiil
İş Görme Sözleşmeleri (Vekalet-Hizmet-Eser Sözleşmeleri) VEKALET Sözleşmesİ YBK. Madde 502- Vekâlet sözleşmesi, vekilin vekâlet verenin bir işini görmeyi veya işlemini yapmayı üstlendiği sözleşmedir. Vekâlete ilişkin hükümler, niteliklerine uygun düştükleri ölçüde, bu Kanunda düzenlenmemiş olan işgörme sözleşmelerine de uygulanır. Sözleşme veya teamül varsa vekil, ücrete hak kazanır. ESER SÖZLEŞMESİ YBK. Madde 470- Eser sözleşmesi, yüklenicinin bir eser meydana getirmeyi, işsahibinin de bunun karşılığında bir bedel ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.
Haksız Fiilden Doğan Sorumluluğunun Şartları Hukuka aykırı eylem (sır saklama yükümlülüğünün ihlali, hastanın aydınlatılmamış olması, tedavi protokolüne- hekim direktifine aykırılık) Zarar (maddi zarar: tedavi giderleri, çalışma gücü kaybı zararları, destekten yoksun kalma zararı, ölüm nedeniyle oluşan zararlar... manevi zarar) Kusur (kasıt: gereksiz tedavi uygulanması,tedavi sürecinin uzayılması,ihmal:hatalı enjeksiyon, yakın takibi gereken hastayı izlememek) İlliyet bağı (hukuka aykırı eylem ile zarar arasında)
HEKİMİN SÖZLEŞME İLİŞKİSİNDEN DOĞAN SORUMLULUĞUNUN ŞARTLARI Sözleşmenin varlığı Sözleşmenin ihlali Zarar Kusur İlliyet bağı
HEKİMİN SÖZLEŞME İLİŞKİSİNDEN DOĞAN YÜKÜMLÜLÜKLERİ Teşhis ve tedavi yükümlülüğü Sadakat ve özen borcu Sır saklama yükümlülüğü Kayıt tutma yükümlülüğü (kişisel verilerin korunması ) Aydınlatma yükümlülüğü
Sorumsuzluk anlaşması YBK madde 115- Borçlunun ağır kusurundan sorumlu olmayacağına ilişkin önceden yapılan anlaşma kesin olarak hükümsüzdür. Borçlunun alacaklı ile hizmet sözleşmesinden kaynaklanan herhangi bir borç sebebiyle sorumlu olmayacağına ilişkin olarak önceden yaptığı her türlü anlaşma kesin olarak hükümsüzdür. Uzmanlığı gerektiren bir hizmet, meslek veya sanat, ancak kanun ya da yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütülebiliyorsa, borçlunun hafif kusurundan sorumlu olmayacağına ilişkin önceden yapılan anlaşma kesin olarak hükümsüzdür.
Tıp alanında bireyin özerkliğine saygı gösterme ilkesinin doğrudan yansıması AYDINLATILMIŞ ONAM alma uygulamasıdır. Aydınlatılmış onam; hastanın kendisine uygulanacak tanı ve tedavi yöntemlerinin kapsamını, yararlarını, olası istenmeyen sonuçlarını; söz konusu yönteme seçenek oluşturabilecek yöntemleri ve onların yapısal ve sonuçsal özelliklerini bilerek bu uygulamalara ilişkin kararlar vermesidir.
Aydınlatılmış onam Aydınlatma kavramı Hukuki niteliği Hukuki dayanakları Aydınlatmanın amaçları ve özellikleri Aydınlatmanın yapılışı (icrası) Aydınlatma zamanı - şekli - tarafları Aydınlatmanın konusu (Teşhis ve bulgular, tedavi ve teşhis süreci, sonuçlar, riskler, başarı şansı...) Kapsamı sınırları zorunlu olmadığı haller Aydınlatma yükümlülüğünün yerine getirilmemesi -sonuçları Özellik taşıyan tıbbi müdahaleler bakımından aydınlatılmış onam
Aydınlatılmış onamın geçerlilik koşulları Rızaya ehliyet (hastanın onam vermeye yetkin olması) Küçükler ve diğer ehliyetsizler Rızanın müdahalede bulunmaya yetkili kişiye yönelmesi Rızanın sağlıklı olması (serbest iradeye dayanması, hukuku ahlaka aykırı olmaması, öngörülen şekilde açıklanması, aydınlatmaya dayanması, iradeyi sakatlayan nedenlerin bulunmaması)
Bilgilendirmenin Kapsamı (2014) Madde 15 Hastaya; a) Hastalığın muhtemel sebepleri ve nasıl seyredeceği, b) Tıbbi müdahalenin kim tarafından nerede, ne şekilde ve nasıl yapılacağı ile tahmini süresi, c) Diğer tanı ve tedavi seçenekleri ve bu seçeneklerin getireceği fayda ve riskler ile hastanın sağlığı üzerindeki muhtemel etkileri, ç) Muhtemel komplikasyonları, d) Reddetme durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel fayda ve riskleri, e) Kullanılacak ilaçların önemli özellikleri, f) Sağlığı için kritik olan yaşam tarzı önerileri, g) Gerektiğinde aynı konuda tıbbî yardıma nasıl ulaşabileceği, hususlarında bilgi verilir.
Aydınlatmanın kapsamı tıbbi müdahalenin aciliyeti komplikasyon sıklığı ve tipik riskler hastanın özel durumu (bilgi ve anlayış düzeyi) HASTANIN AYDINLATILMA HAKKINDAN VAZGEÇMESİ TEDAVİNİN GEREĞİ OLARAK AYDINLATMANIN SINIRLANMASI Ameliyatın genişletilmesi?
Hekim ve diğer sağlık çalışanlarının iş yükündeki artış, hastaya ayrılan sürenin kısalması, hasta bakım kalitesinin düşmesi ve tıbbi hataların artması anlamına gelmektedir. Hekimin tedbirsizlik, dikkatsizlik, meslekte acemilik veya kurallara uymama sonucu tedavi ve bakım standartlarına uymayan davranışları ile hastasına zarar vermesi, tıbbi malpraktis olarak ifade edilir. Hekimlerin bu tür hatalı tıbbi girişimlerin hukuki sonuçlarıyla karşılaşma tehlikesi karşısında kendilerini koruma güdüsüyle hareket etmeye başladıkları bilinen bir gerçektir.
Defansif tıp Hekimlerin tıbbi uygulamaların istenmeyen hukuki sonuçlarından kaçınmak için; gerekli olmadığı halde teşhis ve tedaviye yönelik uygulamaları daha sık gerçekleştirmeleri ya da tam tersi bir şekilde risk barındırdığını düşündükleri, hasta ve tedavi yöntemlerinden kaçınmaları.
Sağlık Hizmetlerinden Kaynaklanan Özel Hukuk Sorumluluğu Prof.Dr. Fulya İlçin GÖNENÇ Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi figonenc@medipol.edu.tr