Bilimsel Araştırma Yöntemleri Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU
1-BİLİM VE ARAŞTIRMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR Gençken bilgi ağacını dikelim ki, yaşlandığımız zaman gölgesinde barınacak bir yerimiz olsun. (Chesterfield) Doğruyu anlatmak için ortaya çıktıysanız zarafeti terziye bırakın! Albert EINSTEIN 2
Bilimsel Araştırma Dersinin Amaçları Bilim ve Araştırma 1. İnsan, Bilim ve Bilgi 2. Bilim Doğası 3. Bilimin Nitelikleri 4. Bilimin Özellikleri 5. Diyalektik Yöntem Nedir? 6. Bilimsel Bazı Kavramlar 7. Bilgi Edinme Yolları 8. Bilimsel Yöntem Nedir? 9. Bilimsel Araştırmanın Amaçları 10. Bilimsel Araştırmanın Evreleri 11. Bilimselliğin Ölçütleri 12. Araştırmacıyı Güdüleyen Motifler 13. Bilimsel Yöntemin Aşamaları 14. Araştırma Konusu Seçimi 15. Bilim Adamının Özellikleri 3
Dersin Amaçları: Bilimsel Araştırma Yöntemleri a. Seçtiği konuyla ilgili kaynak taraması yapabilmek b. Araştırma konusuna uygun amaç, önem, varsayım, sınırlılık ve tanımları yazabilmek c. Araştırma verileri üzerinde temel istatistiksel işlemler ve çözümlemeler yapabilmek d. Bulguların yorumlanması ile ilgili özellikleri açıklayabilmek e. Araştırmada elde ettiği bulguları yorumlayabilmek f. Araştırma sonucuna göre öneriler geliştirebilmek g. Yaptığı araştırmayla ilgili özet yazabilmek 4
a. Seçtiği konuyla ilgili kaynak taraması yapabilmek: Konuyla ilgili kaynak eser ve kişileri belirleyip yazma Kaynak taraması için uygun bir plân hazırlama Kütüphane çalışmalarında katalog kullanma Yararlandığı kaynak ve kişilerden elde ettiği bilgileri not ve fişlere yazma Basın yayın organlarını takip ederek konuya ilişkin bilgileri toplama Internet ten araştırma yapma b. Araştırma konusuna uygun amaç, önem, varsayım, sınırlılık ve tanımları yazabilmek: Araştırma konusuna uygun olarak araştırmanın amacını yazma Araştırma konusuna göre araştırmanın önemini yazma Araştırmanın dayandığı temelleri yazma Araştırma konusunun sınırlılıklarını yazma Araştırma konusuna uygun tanımları yazma c. Araştırma verileri üzerinde temel istatistiksel işlemler ve çözümlemeler yapabilmek: Elde ettiği verileri amacına uygun olarak sınıflayıp yazma Sınıflandırdığı veriler üzerinde gerekli olan istatistiksel işlemleri yapma Verileri tablo halinde gösterme Sonuçları kontrol etme 5
d. Bulguların yorumlanması ile ilgili özellikleri açıklayabilmek Bulguların nasıl yorumlanacağını yazma Yorumlamada dikkat edilmesi gereken özellikleri yazma Bulguların yorumlanmasını örnek vererek açıklama e. Araştırmada elde ettiği bulguları yorumlayabilmek İstatistiksel tekniklerle elde ettiği bulguları yazma Bulgular doğrultusunda yorumunu yazma Yaptığı yorumun doğruluğunu tabloya göre kontrol ederek yazma f. Araştırma sonucuna göre öneriler geliştirebilmek Araştırma sonuçlarına dayalı olarak gerçekleştirilebilecek öneriler yazma Bu önerileri önemine göre sıralayıp yazma g. Yaptığı araştırmayla ilgili özet yazabilmek Araştırmanın tüm aşamalarını özetleyerek yazma Yazdığı özeti, araştırmanın ilgili bölümüne yerleştirme 6
Bilim Ve Araştırma Araştırma, çevreyi ve toplumu tanıma, merak ve ihtiyaçları karşılama, karşılaşılan sorunlara çözüm yolları bulma ve yeni icat ve keşiflerde bulunma amacıyla yürütülen sistemli, yöntemli çalışmaların genel adıdır. Araştırma sürecinde yürütülen çalışmalar, bilginin keşfedilmesi, geliştirilmesi ve gerçeğe uygunluk derecesinin kontrol edilmesine odaklanır. Bu amaçla, araştırma konusuna veya sorunların çözümüne ilişkin veriler sistematik bir süreç içerisinde toplanır, analiz edilir ve sonuca ulaştırılır. Araştırma süreci bu kadar basit şekilde açıklansa da, her alanda yapılacak araştırmalar aynı sadelikte olmayabilir. Araştırılacak konunun özelliğine göre süreç sade veya daha karmaşık bir hal alabilir. Örneğin, fen bilimleri alanında yapılan araştırmalar genellikle sade, neden sonuç ilişkileriyle açıklanıp, belirli bir sonuca bağlanabilirken, sosyal bilimler ve eğitim bilimleri alanlarında yapılacak araştırmalar oldukça karmaşık süreçleri içerebilir. Sosyal alanlarda sorunlar çoğu kez karmaşık olduklarından tek bir sebebe bağlı olarak ortaya çıkmazlar. Bir sosyal olay ve olguyu ortaya çıkaran birden çok neden ve boyut olacağından sonuçları da çok boyutlu olacaktır. Bu nedenle, nicel ve nitel olmak üzere iki tür araştırma yaklaşımı ortaya çıkmıştır. (Bu konuya ileride değinilecektir) 7
Bilim Nedir? 1. İnsan Bilim ve Bilgi Bilinçli yürütülen süreçler ve sistematik gözlemler yardımıyla yeni bilgilerin ortaya çıkmasına imkan sağlayan yöntem veya süreçtir. Bilim bir yöntem olarak; hipotezlerin denenmesi için geliştirilen yöntem veya araştırma yolu, bilginin doğruluğunun sorgulanması yöntemi ; süreç olarak da ; bilginin tabiatını düşünme, mevcut bilgi birikimini anlama ve yeni bilgi üretme süreci şeklinde tanımlanabilir. Bilim; Araştırma bulgularına dayanarak, neden -sonuç niteliğinde ilişkiler bulmaya çalışan, olay ve olguları yöntemlere dayalı olarak çözümleyip genellemelere ulaşmayı amaçlayan sistematik bilgiler bütünüdür. Bilim: Tabiatta meydana gelen olayların; neden ve niçinlerini araştırma, birbirleriyle olan bağlantılarını bulma, bulguları genelleştirme, kuramsallaştırma, bu kuramsal bilgi yardımı ile meydana gelebilecek yeni olayların nasıl ve ne zaman vuku bulabileceğini tespit etme çabasıdır. 8
2. Bilimin Doğası Bilimin Temel İşlevleri: Anlama, Açıklama, Kontrol Bilim gözlemle başlar, deneyle devam eder ve yasayla genellenir. Bilim insanları doğada olup bitenleri dikkatle gözlemleyerek; Bilim; topladıkları olguları sınıflar, bilinen diğer olgular ışığında yorumlar, bulguları açıklamak için kuramlar oluşturur, yeni gözlem verileriyle kuram veya genellemeleri test ederler, test edilen kuram olgulara uygunsa doğru kabul edilir, ters düşerse düzeltilir ya da açıklayıcı yeni kuram oluşturulur. Matematiksel bir kavram değildir; daha karmaşık bir yöntemdir. Statik değil; dinamiktir. Olgusaldır; gözlenebilir olgulara dayanır. Mantıksaldır; bilimsel hükümler birbiriyle tutarlı ve çelişkisizdir. Denetimli gözlem sonuçlarına göre olguları açıklayıcı özelliğiyle hipotezleri doğrulama yöntemidir. Keşfedilmeden önce bilinmeyenleri gerçekliğe dönüştüren bir insan faaliyetidir. Geçerliği ispatlanmış sistemli bilgiler bütünüdür. 9
3. Bilimin Nitelikleri Bilim mutlak hakikate götürmez. Herkese açık ve yanlışlanabilirdir. Kültürün içinde belli bir yer tutar. İzafidir(görecelidir). Akla ve deneye dayanır. Olmuşu veya olanı tasvir etme, ilişkileri açıklama ve bunlardan yararlanma imkanı verir. Bilimsel bilgi güvenilirdir, ancak mutlak doğru ve değişmez değildir. Elde ettiği bilgiler sistemlidir. Varsayımlara dayanır. Bilimsel bilgi denetlenebilir. Tarafsızdır. Bilim gelişigüzel veri toplamaz, veri toplama sistematiktir. 10
4. Bilimin Özellikleri 1-Objektiflik; Kişisel düşünceler, duygular ve önyargılardan uzak olması, 2-Tutarlılık; Bulgu ve sonuçlarda çelişki bulunmaması, 3-Doğruluk; Sonuçların gerçeğe, ölçü, kural ve ilkelere uygun olması, 4-Eleştirel; Bilginin temellerinin, doğruluk durumunun incelenmesi, sınanması, yargılanması, 5-Genellik; Verilerden hareketle elde edilen sonuçların genellenebilmesi ve bir yargıya varılabilmesi, 6-Öngörü; Benzer olay ve olgular hakkında öngörüler geliştirmeye elverişli olması, 7-Toplumsal Gereklilik; Toplumun bir ihtiyaç veya sorun alanını çözüme kavuşturucu olması. 11
5. Diyalektik Yöntem Nedir? Yöntemli ve doğru düşünme, doğru bilgiye varma sanatıdır. Diyalektik Yönteme Göre: Var olan her şey birbiriyle ilintilidir. Her şey oluş (gelişme- değişme) halindedir. Nicel değişmeler nitel değişmeyi de beraberinde getirir. Gerçekler kendi içlerinde içsel çelişkiler içerir. 12
6. Bilimsel Bazı Kavramlar Olgu: Doğrulukları ispatlanmış önermeler veya beklenen eylemlerdir. Örnek; Volkanik patlamalar, güneş tutulması gibi Olay: Olguları oluşturan vakalardır. Örnek; Yağmur yağması olgu, bunun Salı günü olması olaydır. Kavram: Olgular arasındaki ilişkiler ve kalıpların tanımıdır. Prensipler ve yasalar: Kavramlar arası ilişkilerden doğan genellemeler prensiptir. Prensipler zamanla test edilip, farklı durumlar içinde doğrulanırsa yasa olur. Hipotezler: Deneylerden veya gözlemlerden beklenen olası sonuçlar ve bir problemi doğru sonuca ulaştırması beklenen çözüm yollarıdır. Sayıltı: Doğruluğu peşinen kabul edilen, kanıtlanmaya gerek olmayan varsayımlar. Model: insanın zihninde oluşan bir kavramı veya olayı çok iyi bilinen bir başka kavrama veya olaya benzeterek açıklamaktır. Örneğin; elektrik akımı gözle görülmediği için, bunu bir hortum içinde akan suyun akışına benzeterek açıklayabiliriz. Araştırma Desenleri (Modelleri): Araştırmayı sağlıklı yürütmek, alt problemlere cevap aramak veya denenceleri test etmek için kullanılan yöntemler 13
Teori: Bilim adamlarının oluşturduğu zihinsel önermeler paketidir. Çok sayıda gözlem ve deneyle desteklenebilen bir hipotez teori olur. Örneğin; evrim teorisi paleontolojiden, anatomiden, fizyolojiden, biyokimyadan, genetikten v.s. gelen hipotezleri ve gözlemleri içine alır. Yasa: Bilimsel bir gerçek gözlenebilen doğal bir olaydır. Bilimsel bir teori bu doğal olayın nasıl işlediğinin açıklamasıdır. Bilimsel bir yasa ise bu doğal olayın matematiksel tarifidir. Bilim, tabiatta olagelen olayların (fiziksel, sosyolojik, ekonomik, psikolojik, kültürel v.b.) bir bölümünü konu olarak seçer ve deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarır. Örneğin; bilgi, mal, teknoloji üretemeyen ve kalifiye insan yetiştiremeyen toplumlar, bunları yapan toplumlara karşı geri kalırlar ve sömürülürler. Araştırma Evreni: Evren, bütündeki belirli bir özelliğe sahip tüm nesne ya da kişileri ifade eder Örneklem: Evrenden belli yöntemlerle seçilen gözlemlerin bir alt grubudur. Örneklem, evreni temsil eder. Örnekleme: Örneklemi seçmek için yapılan işlemdir 14
Değişken: Olgular düzeyinde ölçmeyi planladığımız kavramlar. Olgular düzeyinde en az iki farklı değer alabilen durumdur. (Denek değişkenleri: yaş, boy, cinsiyet, meslek, gelir vs, çevre değişkenleri: pekiştireç, deneme programı, ilaç vs ) Bağımsız değişken: Araştırma problemini etkileyen, değişmez çevre ve kişi özellikleri Bağımlı değişken: Bağımsız değişkenin etkisinin araştırıldığı, ona göre değişen özellikler Ölçme: Bir ölçme aracıyla, nesneler ve özellikler arasında nitel ve nicel ayrımlar yapmak. Ölçme ile değişkenin olgular düzeyinde aldığı değerlerine belirli kurallarla simgeler verilir. Ölçme, nesne ve olaylara bazı kurallara göre numara vermektir. Güvenirlik: Aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki tutarlılık-kararlılık durumudur. Geçerlik: Bir ölçme aracının sadece ölçmek istediği özellikleri ölçmesi, başka bir şeyi ölçmemesidir İçerik kapsam geçerliği : Ölçme aracı ölçmesi gereken tüm özellikleri, konuları vs. ölçüyor mu? İçeriğe hakim mi? Yapı geçerliği: Ölçülmek istenen faktörler ölçülebiliyor mu? Faktör analizi yöntemiyle aynı faktörü (özelliği, değişkeni) ölçen maddeler bir araya getirilip bir grup ismi verilir. 15
7. Bilgi Edinme Yolları a. Uzman Görüşüne Başvurma b. Deneyim c. Mistik Yaklaşım d. Rasyonel Yaklaşım e. Bilimsel Yaklaşım (Araştırma) 16
a- Uzman Görüşüne Başvurma; Alanında uzman sayılan ve otorite olarak kabul edilen kişilerin görüşlerinden yararlanma, 17
b- Deneyim; Bireyin kendisinin ve çevresindekilerin deneyimlerinden yararlanması 18
c-mistik Yaklaşım; Karşılaşılan sorunlara çözüm için din adamı, medyum, falcı kimselerden yararlanma 19
d-rasyonel Yaklaşım; Mantıksal düşünme (Tümevarım, Tümdengelim) yoluyla bilgi edinme. 20
e-bilimsel Yaklaşım (Araştırma); Sistematik, planlı ve bazen de kontrollü olarak yapılan çalışmalar. 21
8. Bilimsel Yöntem Nedir? Bilimsel yöntem; araştırmacının, karşılaştığı veya araştırdığı bir problemi, bilgi alanına uygun olarak tanımlayabileceği bir gelişim sürecidir. Bilimsel düşünme ve bilimsel araştırma gibi iki önemli boyutu içerir Bilimsel yöntemi uygularken; sorular sorarak, gözlemler yaparak, tahminlerde bulunarak, hipotezler kurup test ederek, verileri kaydederek, sonuçlar çıkarma aşamalarını takip etmek gerekir. 22
BİLİMSEL YÖNTEM Bilimsel Yöntem obilimsel Düşünme Yöntemi (Akla dayanır) oolay ve olgulara dayanma otarafsızlık odogmatizmi reddetme oeleştiriye açık olma oyanılma ihtimalini kabullenme obilimsel Araştırma Yöntemi (Araştırmaya dayanır) osorunu belirleme ogözlem ohipotez kurma ohipotezi test etme oteori ve genel kanunlara ulaşma 23
9. Bilimsel Araştırmanın Amaçları Olayların tanımlanması,sınıflanması, Olaylar arasındaki ilişkilerin bulunması, Olayların anlaşılıp ve açıklanması, Olayların önceden tahmin edilmesi, Olayların kontrolü, İlişkilerin içindeki sebeplerin incelemesi 24
10. Bilimsel Araştırmanın Evreleri Bilimsel bir araştırma iki evreden oluşur. Bunlar; A-Araştırma Evresi: Araştırma öncesi teorik hazırlıklar ve araştırma sürecindeki çalışma ve uygulamaları ifade eder. (Araştırmanın amacı ve önemi, veri toplama teknikleri, verilerin toplanması) B-Raporlaştırma Evresi: Araştırma sürecinde toparlanan verilerin ve elde edilen sonuçların, bilimsel ölçütlere uygun şekilde yazılı rapor haline getirilmesi sürecidir. (Rapor Yazma Teknikleri) 25
11. Bilimselliğin Ölçütleri Her bilim dalının kendine özgü bir konusu olmalıdır. Bilimsel sonuçlar bir kişi ya da grubun tekelinde olmamalıdır Bilimsel çalışmalar, bilimsel yöntemle yapılmalıdır. Amaç, bilimsel yasa ve kurallara ulaşmak olmalıdır. Bilimsel sonuçlar güvenilir olmalıdır. Bilim nesnel (objektif) olmalıdır. Bilim eleştiriye açık olmalıdır. Bilim genelleyici olmalıdır. Bilim akla ve mantığa dayanmalıdır. 26
12. Araştırmacıyı Güdüleyen Motifler Merak Problem Eldeki veriler Teknik imkanlar (ekipman, malzeme vb) Ekonomik kaynak Güncel yaklaşımlar 27
13. Bilimsel Yöntemin Aşamaları Bilimsel bir çalışmanın iki aşaması bulunur Bunlar; A. Olgusal Süreç (Betimleme) B. Kuramsal Süreç (Açıklama) Kuramsal Süreç Olgusal Süreç 28
A. Olgusal Süreç Bilimsel bir çalışmada ilk aşamayı oluşturur. Amacı araştırma konusu olan olguları ve bu olgular arasındaki ilişkileri tespit etme, sınıflama ve kaydetmedir. Bilim betimleme aracı olarak a. gözlem, b. deney c. ölçme gibi işlemleri kullanır 29
a. Gözlem: Olgu bulma işlemidir. Her gözlemde algılanan veriler ve yorumlama olmak üzere iki öğe vardır. Görülen şey, bazı algıların bir seçme ve yorumlama işlemlerine uğramasından sonra ortaya çıkan şeydir. Bir gözlemin bilimsel değeri güvenirlik ve geçerlik temel koşullarını yerine getirme gücüne bağlıdır. Gözlemler nesnel olmalıdır. Tekrar edilebilmeli ve tekrar arasında tutarlılık olmalıdır. Hata payı az olmalıdır. Geçerli gözlemler, belli bir amaca hizmet etmelidir. 30
b. Deney: Bir gözlem biçimidir. Deney sıradan bir gözleme göre daha kesin daha düzenli amaç ve sınırları daha belirgin bir işlemdir. Gözlemde doğanın akışına bir müdahale yok iken deneyde bir müdahale vardır Gözlemde bir olayı gözlemlemek için, o olayın gerçekleşmesi beklenirken deneyde olayın oluşma koşulları araştırmacı tarafından oluşturulur. Deneyde olguyu üretmekle zaman kaybı önlenir ve gözlem araştırmacı için en uygun yer ve zamanda yapılır. Deney süreci, araştırmacının istediği kadar tekrarlanarak elde edilen sonuçların güvenirliği denetlenebilir. 31
Bir deneysel durumu oluşturan koşullar veya etkenler genel olarak iki grupta ele alınabilir. Başlangıç koşullarının etkisine bağlı olarak ortaya çıkan veya çıkması beklenen sonuç Gözlem konusu sonucun ortaya çıkmasında etkisi aranan başlangıç koşuları. Araştırma dilinde; sonucu belirleyen etkenlere bağımsız değişken, araştırmacının gözlemek istediği sonuca ise bağımlı değişken denir Örneğin; bilgisayar destekli eğitimin öğrenci başarısına etkisinin incelendiği bir çalışmada, Araştırmacının, geliştirdiği bilgisayar destekli bir eğitim yazılımını öğrencilere uygulayacağı ve uygulama sonrasında öğrencilerin başarılarının ölçüldüğü düşünülürse; Bu durumda müdahaleyi tanımlayan bilgisayar destekli eğitim bağımsız değişken iken öğrencilerin başarıları bağımlı değişkendir. 32
c. Ölçme: Bazı kurallara göre nesnelere, olgulara ya da bunların gözlemlerine rakam verme işlemidir. Ölçek ise ölçmede kullanılan bir araçtır. Bir yolun uzunluğunu, havanın sıcaklığını, bir okulun öğrenci sayısını belirleme, suyun kaynama sıcaklığını belirleme birer ölçme işlemidir. 33
B. Kuramsal Süreç İlk aşamada betimlenmiş olguları, bu olguların ilişkilerini yansıtan olgusal genellemeleri, bazı kuramsal kavram veya genellemelere başvurarak anlaşılır hale getirmeyi amaçlar. Bilim açıklama aracı olarak da hipotez, kuram, yasa ve öngörü gibi kavramları, işlemleri kullanır: Hipotez: Bir araştırmanın olası sonucuna dair yapılan tahminlerin ifadesidir. Kuram: Doğrulanmış hipotezlerdir. Yasa: Olguların nedenlerini açıklayan her doğru kuram bir bilimsel yasadır. Öngörü: Yasalardan yararlanarak, henüz olmamış bir olguyu önceden tahmin etme işidir. 34
14. Araştırma Konusu Seçimi Araştırma konusunun seçiminde dikkat edilecek hususlar: İlgi: Araştırmacı bu konuya ilgi duymalıdır. Orijinallik: Araştırma bir yenilik getirmeli, tekrar olmamalıdır. Çözüm getirici ve bilinenleri geliştirici olmalıdır. Önem: Araştırmaya değecek önemde olmalıdır. Bilimsel yeterlilik: Araştırmacının kapasitesi incelemeye uygun olmalı. Matematik, istatistik, yabancı dil, eski yazı gerekebilir. Eğitim durumu. Birincil ve ikincil kaynaklar: Alan araştırması birincil kaynaklar, kütüphane taraması ikincil kaynaklardır. Kaynak bulma: Kaynaklara erişebilirlik önemlidir. Okunacak ilk şarttır. Ayrıca, araştırılabilirlik, fayda genellenebilirlik, güncelik, masraf, zaman, risk 35
15. Bilim Adamının Özellikleri Bilim adamı; Açık görüşlü, Hoşgörülü, sabırlı, Amaca ulaşmada inatçı, Kendini eleştirebilen, tarafsız, Metotik şüpheci, Her iddia için bilgi arayan, Gerçek ile söylentiyi ayırabilen, Mantıklı düşünen ve mantığa saygı duyan, Sürekli anlama isteğinde bulunan, Bilmedikleri konularda sürekli soru soran, Yeterli bilgi edininceye kadar alacağı kararı erteleyen, Yeterli bilgi toplayabilmek için her türlü kaynaktan yararlanabilen, Vardığı sonuçlarda kendi görüşleri arasında bir çatışma olduğunda verilere dayananı tercih edebilen, İhtimal ve gerçeğe yakınlık görüşüyle her kararda bir yanılgı payı olabileceğini önceden kabul edebilen, bir kişiliğe sahiptir. 36
Bazen fikirleri de değiştirmek gerekir. Çünkü insan, fikirlerin kölesi değil, sahibi olmalıdır Namık Kemal 37