BÖLÜM 20 SAĞLIKLI ÇOCUK İZLEMİ Prof. Dr. Serpil Uğur Baysal Çocuk hekimliğinin ana amacı, çocukluk çağı boyunca, çocuklara ve ailelerine rehberlik yapmak, çocukların, bedensel, bilişsel, psikolojik ve sosyal bakımdan en yüksek gizilgüçlerine erişebilmelerini sağlamaktır. Böylece, çocuklar sağlıklı, iyi yetişmiş, normal genç erişkinler olurlar. Halime, sekiz aylık. Evde doğmuş. Tek başına anne sütü ile besleniyor. Bugüne kadar sağlık bakımı almamış. Taramalar ve aşılar yapılmamış; vitamin, ek gıda verilmemiş. Bugünlerde desteksiz oturmaya başlamış. Halime den önce doğan kardeşi 11 aylıkken ölmüş. Anne okur- yazar değil, baba ilkokul mezunu, işçi. Sosyal güvenceleri yok. Baba, büyük ken e iş alarak ailesini, akrabaları ile birlikte yap rdıkları eve taşımış. Bugün ilk kez, sağlık ocağına ge rildi. Tar sı ve boyu, yaşa göre ortalamanın al nda, kilosu, boya göre düşük bulundu. Rengi soluktu. Yapılan muayene ve incelemeler sonucunda, büyüme- gelişme geriliği, kansızlık, demir eksikliği belirlendi. Anne, al ncı çocuğuna gebeydi. Aşıların ve taramaların yanında, vitaminlere, yaşa göre tamamlayıcı beslenmeye geçilebilmesi için eği m başlandı; kansızlığın tedavisi için yakın izlem önerildi. Anneye, doğurganlığın düzenlenmesi için danışmanlık verildi.
Bölüm 20 Sağlıklı Çocuk İzlemi 85 Al aylık Pınar, Çocuk Sağlığı İzlem Polikliniğine ge rildi. Doğumdan beri düzenli izleniyor. Ailenin ilk çocuğu, hastanede doğmuş. Taramaları yapılmış. Tek başına anne sütü ile beslenmiş. Düzenli olarak D vitamini verilmiş. Yaşa göre gereken aşılar yapılmış. Desteksiz oturmaya başlamış. Anne ve baba lise mezunu. Baba çalışıyor, sosyal güvenceleri var. Anne, Pınar ın doğumundan hemen sonra, Pınar iki yaşını bi rmeden ikinci kez gebe kalmamak üzere danışmanlık almış. Muayenede tar, boy ve baş çevresi, yaşa göre normal sınırlar içinde bulundu. Bu izlemde, al aylık yapılması gereken aşılar yapıldı. Vitamin ve demir desteğine devam edilmesi ve ek gıdalara başlaması önerildi. Dokuz aylık izlem randevusu verildi. Çocuk sağlığının izlemi, çocukların sağlıklarını ve gelişmelerini teşvik etmek, hastalıkları önlemek amacı ile tüm çocukların fiziksel, sosyal, duygusal sağlıklarını belirli aralıklarla gözden geçiren bir programdır. Bu programın bir çok amacı vardır: Gelişme, davranışsal sorunlar, beslenme, çocuklar için var olan hizmetlerin kullanımı gibi önemli çocuk sağlığı konularında yol göstermek, Fiziksel/bedensel büyümenin ölçülmesi ve kaydedilmesi, Gelişmenin izlenmesi, Bağışıklama/ aşılama yoluyla hastalıkların önlenmesi, Fiziksel muayene ve tarama testleri aracılığıyla, anne-babalar tarafından erken tanımayı kolaylaştırarak normalden farklı olan durumların belirlenmesi, Sağlığın teşviki ve sağlık eğitimi, Gerek sosyal, gerekse engellilik nedeni ile özel gereksinimleri olan çocukların belirlenmesi Ülkemizde, Sağlık Bakanlığı, Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü tarafından, bebek ve çocuk sağlığı izlemleri için oluşturulmuş kapsamlı protokoller mevcuttur. Büyümenin izlenmesi Büyüme, çocuğun sağlık durumunu yansıtan bir göstergedir. Büyümede sapmalar, anormal fizik ve psikososyal etkenlerin varlığını düşündürür. İki yaş ile puberte arasında büyüme, genellikle bir büyüme eğrisi üzerinde kararlılık gösterir. Büyümeyi etkileyen etkenler Genetik Hormonlar Beslenme Hastalık Psikososyal etkenler Yaş gruplarına göre büyümeyi izlemek üzere kız ve erkek çocuklar için ayrı standart büyüme eğrileri mevcuttur. Büyümeyi izlerken, 24 ay tamamlanıncaya kadar gestasyon (gebelik) yaşına göre düzeltme yapılmalıdır.
86 Koruyucu Sağlık Rehberi Tablo 1. Çocuk sağlığının korunması ve geliştirilmesi programı.
Bölüm 20 Sağlıklı Çocuk İzlemi 87 Büyümenin izlenmesinin yararları Hormon sistemi ile ilgili bozuklukların ortaya çıkarılması Tedavi edilebilen diğer durumların ortaya çıkarılması Yeme bozukluklarının tanınması Süreğen hastalıkları izleme Sağlık sorunlarının anne-baba ile tartışılması Riskli çocuklara ulaşabilme Halk sağlığı sorunlarının belirlenmesi İki yaşından sonra dikkat edilmesi gereken durumlar Boy ya da tartı 97inci eğrinin üzerinde ya da 3üncü eğrinin altında (10uncu eğri altındaki çocuklar yakından izlenmelidir) Eğrilerin kesişmesi Boy ve tartı arasında uyumsuzluk Anne- baba boyları ile uyumsuzluk Anne- baba ya da hekimlerin endişeleri Tartının (kg), metrekare cinsinden boya bölünmesi ile elde edilen vücut kitle indeksi (BMI), yüzde 85-95 arasında bulunan çocuklar fazla tartılı/ şişman olma riski taşırlar. Çocuk sağlığı izlem programı içinde yer alması gereken testler şunlardır: Doğuştan hipotiroidizm Fenilketonüri (FKÜ) için Guthrie testi Biotinidaz testi Kırmızı yansıma testi (Red reflex) Doğuştan kalça çıkığı (Gelişimsel kalça displazisi) Testis muayenesi İşitme Görme keskinliği Renk görüşü Üç yaşındaki ve daha büyük çocukların tansiyonları ölçülmeli ve her yıl kontrol edilmelidir. Riskli durumlarda, tansiyon üç yaşından önce ölçülmelidir. Hiperkolesterolemi ve hiperlipideminin taranması Diğer tarama testleri: Demir eksikliği anemisi, kistik fibroz, hemoglobinopatiler (orak hücre hastalığı ve talasemi), kan kurşun düzeyi. Demir eksikliği anemisinin taranması, şüphelenildiğinde kan hemoglobin düzeyinin ölçülmesi ülkemiz için önem taşımaktadır. Türkiye de, doğuştan metabolik hastalıklar ve hormon eksiklikleri arasında yer alan FKÜ, doğuştan hipotiroidi ve biyotinidaz eksikliğinin taranması Devlet in sorumluluğu altında sağlanmaktadır. Tüberküloz taraması: Latent tüberküloz enfeksiyonu ya da tüberküloz hastalığı açısından yüksek risk taşıyan çocuklar öncelikli olarak taranmalıdır. Böyle bir çocukla ilk karşılaşmada, iki yaşına kadar altı ayda bir değerlendirme yapılır. İki yaşından sonra, yıllık risk değerlendirmesi yapılır. Tüberkülin Deri Testi en çok kullanılan yöntemdir. Deri testinde 5 tüberkülin ünitesi PPD kullanılır. Aşılar: 2006 yılından beri ülkemizde Sağlık Bakanlığı nın aşı uygulamalarında önemli değişiklikler yapılmıştır. Hepatit B, Difteri, Tetanos, Boğmaca, Çocuk Felci, Hib, Verem, Konjuge Pnömokok, Kızamık, Kabakulak, Kızamıkçık aşıları ücretsiz uygulanmaktadır. Suçiçeği, Hepatit A, Rotavirüs, Menengokok, HPV, Grip aşıları da uygulanabilecek diğer aşılardır. (Bk. Aşılar) Özet Farklı alanlarda uzmanlaşmış sağlık çalışanları çocuklara sağlık bakımının sunulmasında rol alırlar. Rutin yapılması gereken tarama testleri vardır. Rutin uygulanması gereken aşılar ve aşı ile korunulabilen hastalıklar vardır. Aşı uygulamalarının sakıncalı olduğu durumlar pek azdır.
88 Koruyucu Sağlık Rehberi Farklı yaşlarda gereken muayeneler, tarama testleri uygulanabilmeli, çocuk sağlığına ilişkin sık rastlanan sorunlar hakkında anne- babalara öneriler yapılabilmelidir. Diğer sağlık çalışanları ile işbirliği yapılması, iyi sağlık bakımı sunmanın anahtarıdır. Büyüme, çocuk sağlığının göstergesidir. Çocuğun büyümesi hakkında ne zaman endişe duyulacağı bilinmelidir. Bebeklerin, doğumdan sonra ilk altı ay, yalnızca anne sütü ile beslenmeleri, daha sonra uygun ek besinlerin anne sütü ile beslenmeyi tamamlaması desteklenmelidir. Çocukları ihmal ve istismardan korumada sağlık çalışanlarının rolü bilinmelidir. Sağlık çalışanları, çocuk istismarı şüphesi bulunan olguları bildirmekle yükümlüdür. KAYNAKLAR 1. AAP. Recommendations for Preventive Pediatric Health Care. http://pediatrics. Aappublications.org/ cgi/data/120/6/1376/dc1/1. 2. Brewinski M. Preventive Pediatrics, Biostatistics&Ethics. Coombs CM, Kirk AS(eds) Oski s Pediatric Certification and Recertification Board Review kitabında. Philadelphia: LW&W, 2011: 528-550. 3. Cantez T, Eker Ömeroğlu R, Uğur Baysal S, Oğuz F ( Editörler). Sosyal Pediatri ( Bulut A, Gökçay G, Uğur Baysal S, yazarlar) Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları kitabında. İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2003: 33-72. 4. Rudolf M, Levene M. Paediatrics and Child Health. Second Ed. Oxford: Blackwell Publishing, 2006: 379-390. 5. http://www.saglik.gov.tr/acsab/dosya/1-70922/h/ bebek-cocuk-izlem-protokolleri.pdf