Houston da İz Bırakma: Kadınlar ve Gülen Hareketi Hakkındaki Sorulara Cevaplar Anna J. Stephenson Feministler, M. Fettullah Gülen ve Gülen Hareketinin ve bu hareketin ilham kaynağı olduğu bireylerin, kadınların ailedeki statüsünün ve kadınlara kamusal görevlerde yetki verme ve sosyal ve dinî dünya görüşleri geliştirmede erkeklerle eşit rollere sahip olma imkânı sağlayarak kamusal yaşamda kadınların kamusal yaşamdaki yerinin güçlendirilmesini teşvik edip etmediklerini sorguluyorlar. Aynı zamanda Gülen Hareketinin meslekî liderlik rollerine sınır koyup koymadıklarını ve onları statükonun cinsiyete dair kanaatlerine meydan okumaktan caydırıp caydırmadıklarını sormaktadırlar (Göle 2003; Turam 2000; White 2002) Bu kaygı Türk devletinin geçen yüzyıl boyunca yukarıdan aşağıya modernizasyonunun ve aynı zamanda Müslüman aydınların Türk-İslam aktivizmini uygulama çabalarının geniş bir şekilde incelenmesi çalışmasının bir parçasıdır. Çağdaş toplumda İslamcılık kadınların statüsünü, kendi kaderlerini belirleme haklarını ve ataerkil cinsiyet normlarıyla karakterize edilen bir toplumda eşit fırsat imkânlarını iyileştirdi (Arat 1996; Arat 1997; Kağıtçıbaşı 1986; Kandiyoti 1998). Kadınların aile yaşamı, gönüllülük ve düşük maaşlı meslekler yoluyla topluma yaptığı katkı küçümsenemez. Ancak feministler kamusal görevlerde fırsat eşitliğine odaklanmaktadır ve bunun kadınların hem toplumda hem de aile yaşamında statü kazanması ve bu statüyü korumak için gerekli olduğunu savunmaktadır (Kağıtçıbaşı 1986). Ayrıca Gülen Hareketi çağdaş küresel İslâmî deneyimi tanımlamada gittikçe daha önemli hale geldiğinden (Voll 2003: 238), kadınlara ekonomik güvenlik, meslekî başarı ve bir İslâmî dünya görüşü geliştirmede fikir liderliği alanlarında yeteneklerini kullanmaları için bütün düzeylerde fırsat eşitliği verme konusunda öncülük etme yükümlülüğü vardır. Feministler Gülen Hareketini hem bir bütün olarak analiz etmekte, hem de Türkiye deki bireysel kadın yaşamları ve hareketin gelişmekte olan ülkelerdeki hayırsever kuruluşları açısından değerlendirmektedir. Bu feministler, (toplumu siyasal yollarla değil
sosyal yollarla etkilemeyi amaçlayan) orta ve üst sınıf ılımlı Türk İslamcıların statü ve rollerinin, Türk toplumunda gelişen kadınların özgürlükleri ve sınırlamalarını yansıttığını ve İslamcılığın modernizasyon çabalarını yönlendirdiğini düşünüyorlar (Turam 2000; White 2002; Yavuz 2003b). Turam (2000) iki temel eleştiride bulunmaktadır. Birincisi; Sayın Gülen in fikirleri kadınları hukukî alandaki reformlara uygun olarak evleri dışında profesyonel yada gönüllü mesleklere sahip olmaya teşvik etmektedir. Ancak Gülen in cinsiyet rolleri konusundaki görüşleri aynı zamanda geniş Türk kültüründe, kadınların profesyonel anlamda ve liderlik bağlamında erkeklerle eşitliği konusunda mevcut bulunan sınırlamalara çarpabilir. İkincisi; Gülen in İslam anlayışından etkilenen kadınlar, bu sınırlayıcı cinsiyet normlarına yaygın bir bağlılık göstermektedir. Bu makale, bu iki eleştiriye ilişkin tartışmalara, benim Teksas ın Houston kentinde yaşayan ve Sayın Gülen in fikirlerinden ilham alan Türk kadınlarının yaşam öykülerine ve bu öykülerin yorumlanmasına ilişkin olarak 2004 yılında yaptığım nitel araştırmamın sonuçları yoluyla katkıda bulunmaktadır (Stephenson 2005). Yaşam öykülerinin yorumlanması kadınların kendi günlük yaşamlarında ve başlıca yaşamsal kararlarda sergiledikleri bakış açılarına ilişkin örnekleri gün ışığına çıkarmaktadır (Abu-Lughod 1993; Allport 1965; Coles 2001; Vandsemb 1995). Yaşam öykülerini, kültürler, normlar ve dünya görüşlerini kendi yararına hareket eden bireyler tarafından günlük pratiklerde tecrübe edilme ve yaşanma bakış açısından gören bir pratik teori çerçevesinde yorumlamaktadır (Bourdieu 1977; de Certeau 1984; Ong 1999). Bireylerin kültürü aşağıdan yukarıya doğru etkiledikleri bilinci halen sorgulanmaktadır; tıpkı bireylerin kendi yaşam şanslarını attırmaya yönelik kendi fiilî güçleri gibi (Lamphere vd. 1997; Ong 1999; Ortner 1996). Sayın Gülen in en etkileyici fikirlerinden birisi; bireylerin kendi günlük yaşamları yoluyla Türk kimliği, dini ve sosyal sorunlara çareler konusundaki sosyal söylemlere katkıda bulunduğu görüşüdür. Bireyler disiplinli ve ahlâklı yaşamlara modellik edebilir, malî ve entelektüel bakımdan başarılı olabilir, ülke çapında ve dünya çapındaki kalkınma projelerini destekleyebilir ve ulusal ve uluslar arası liderliğin bir parçası olabilecek ahlâklı ve eğitimli bir kuşak yetiştirebilir (Gülen 2004b; Ünal ve Williams 2000; Yavuz 2003). Hareketin medya ve çokulusluluğa vurgusu da (Ong 1999; Schiller, Basch ve Blanc 1994), dünya görüşlerinin ve muhtemel yaşam tercihlerinin küresel olarak paylaşımını teşvik etmektedir (Yavuz ve Esposito 2003). Houston da yaşayan Gülen Hareketi mensuplarının yaşam öykülerinin gösterdiği gibi, Harekette yer alan kadınlar bu günlük yaşamları yoluyla
sosyal değişim yaratma gayriresmi sürecini, toplumda kendilerine bir yer açma ve sınırlayıcı cinsiyet normlarını etkileme yolu olarak görmektedir. Resmî olarak sınırlamalara karşı direnmeyen kadınlar, bunu sözlü ve yaşam tercihleri yoluyla gayrıresmi olarak yapabilir (Abu-Lughod 1998; Lamphere vd. 1997; Ortner 1996). Gülen den ilham alan Türk kadınlarının önündeki sosyal bakımdan kabul edilebilir yaşam imkanları bağlamında, aşağıdaki tercih ve kaygı örnekleri, onların Gülen Hareketi ve Türk kültürü içindeki cinsiyet normları hakkındaki görüşlerine dair neler söyleyebilir? Resmî dinî yorumda ve hareketin kamusal faaliyetlerinde liderlik rollerini üstlenmek, onlar için ne kadar önemli? Bu kadınlar sınırlamaları hangi yollarla müzakere ediyor, meşrulaştırıyor, sorguluyor ve hatta bu sınırlamalara direniyor? Bireysel yaşamlara yönelik bu nitel araştırma, Hareketin içinde yer alan kadınlara dair her şeyi açıklamasa da, bu kadınların cinsiyet normları hakkındaki bazı düşünce ve müzakere yollarını ortaya koymaktadır. Türk Toplumu ve Gülen Hareketinde Cinsiyet Normları Kadınların bu feminist eleştiriler konusundaki tercihleri, yorumları ve cevaplarını yorumlayabilmek için, mutlaka Türk tarihi bağlamında Gülen Hareketinin diğer bütün yönleriyle birlikte gelişen cinsiyet ve kadınlar için muhtemel yaşamlar konusundaki temel fikirleri öğrenmemiz gerekmektedir (Turam 2000; Yavuz ve Esposito 2003). Kadınların eşit haklarını ve kamusal görevlerde görünürlüğünü teşvik etmek, hem Türk Devletine hem de Gülen Hareketine, kendilerinin Avrupa kaynaklı tanımıyla modern olduklarını gösterme fırsatı verdi (Bozdoğan ve Kasaba 1997; Turam 2000; White 2002). Türkiye nin 1926 yılında Medeni Kanunu kabulü ve devamında gelen inkılaplar, kadınların mahkeme önünde eşitliği, seçme ve seçilme hakkı, miras hakkı, eğitim, çalışma ve aile yaşamı haklarını vurguladı (Arat 1998). Yeni kurulan cumhuriyetin lideri olan M.K. Atatürk Kadınlar hür olacak, eğitim görecek ve hak ettiği şekilde erkeklerle aynı mevkide olacaktır (Turam 2000: 258) demiştir. Özellikle yukarı doğru hareketli sınıflardaki kadınlar için, cumhuriyetçi inkılaplar serbest bir ortam oluşturdu ve kadınlar meslek sahipleri, yazarlar ve aktivistler olarak kamusal yaşama girmelerine imkan verdi (Arat 1998:8). Gülen in kadınlara ilişkin vizyonu İslam a dayalıdır ve Atatürk ün vizyonuyla benzerliklere sahiptir (Turam 2000). Gülen in İslamcı kadınların eğitimi, çalışması ve dünya seyahatleri yapmasını desteklemesi, bu kadınların en iyi eğitimi alması ve kamusal görevlerde yükselmesi imkânını artırmaktadır. Ancak kadınların eğitimi ve meslekî alanlarda varolması, onların yeteneklerini kişisel gelişim ve ekonomik güvenlikleri yönünde ve aynı zamanda bir İslâmî dünya görüşü
geliştirmede kullanmaları için sağlanan gerçek bir fırsat eşitliğinin sonucu değil, yalnızca eşitliğin gereğidir. Gülen Hareketi ve Türk toplumunda var olan, kadının asıl görevinin annelik olduğuna ilişkin kanaatler, kadınlar açısından profesyonel çalışma hayatına girme yada lider olma bakımından ikileme düşmelerine neden olmaktadır. Örneğin; Atatürk aynı zamanda şu sözleri de söylemiştir: Türk kadınının vazifesi, Türk'ü zihniyetiyle, bazusiyle, azmiyle koruma ve müdafaaya gücü yeter nesiller yetiştirmektir. Milletin kaynağı, sosyal hayatın esası olan kadın, ancak faziletli olursa vazifesini yapabilir (Arat 1998:1). Kur ân tefsiri ve Hadîslere dayanarak Gülen ayrıca Allah ın kadınlara gelecek güçlü Türk neslini yetiştirecek şefkatli, eğitimli anneler olma görevini verdiğini vurgulamaktadır: Kadınlar çocukları eğitir ve yetiştirir; evde düzen, huzur ve uyumu sağlar. İnsanlık okulunun ilk öğretmenleridir. Bazılarının kadınlar için toplumda bir yer aradığı dönemde, kadınları bir kez daha Allah ın onlara bahşettiği eşsiz makamları konusunda uyarmak istiyoruz (Ünal ve Williams 2000: 136). Öbür yandan erkeklerin mizaç itibariyle liderliğe daha yatkın olduğu değerlendirilmektedir. Türkiye de ve hareketin içinde bir erkek için ideal hâlâ profesyonel olarak çalışan kazanç sağlayıcı ve otorite, zekâ ve daha az duygusal kişilik sergileyen bir dünya görüşü sahibi olmaktır. Gülen Hareketinden ilhamını alan bir çok kadın, kendilerinin ülkelerine ve Allah a annelik, gönüllüler ve öğretmenler olarak düşük ücretli yada ücretsiz rollerde daha iyi hizmet edeceklerine inanıyorlar (Turam 2000). Böyle olmakla birlikte alt sınıfa mensup İslamcı evlerde daha yaygın olan tabi olan konumu yerine yukarı doğru hareketli sosyal sınıflarda kadınlara tanınan statü düzeyinden yararlanıyorlar (White 2002). Yine de istatistikler kadınların gerçek ve sürdürülebilir bir statüye sahip olabilmeleri için profesyonel işe sahip olmalarının zaruri olduğunu göstermektedir (Kağıtçıbaşı 1986). Dünyanın her yerinde kadınların hem temel bakım sağlayıcılar hem de profesyoneller olarak kendilerinden bekleneni verebilmeye çalışırken yaşadıkları sorunlar, onları bir süperkadın sendromu na itebilir. Türkiye de Gülen Hareketinde yer alan bir kadının bana açıkladığı gibi: Yaşamdaki başarınız ne olursa olsun, toplum yine de sizi evinizde sevgili eş ve şefkatli anne olarak görme tavrına sahiptir. Eğitiminizi tamamlarsınız ve ne çok erken ne de çok geç kalmadan evlenirsiniz. Evinizin dışında çalışırsınız, ancak
eşinizden önce evde olmak, evi temizlemek ve güzel yemekler yapmak zorundasınız. İşte süper kadın bu! Dünyanın her yerinde yürütülen modern uluslar inşa etme projeleri genellikle, eğitim, peçeden kurtarma ve siyasal katılım yoluyla kadınların kamusal yaşama daha fazla katılımını ve aynı zamanda evde kadının muazzam sorumluluklara sahip olmasını öngörmektedir (Abu Lughod 1998:8). Profesyonel olarak çalışmayı seçen kadınlar kamusal alanda güce sahip olmadıklarında da eşitsizlik doğmaktadır. Kadınlar. Hareketin medya, ticaret ve eğitim işletmelerinde çalışmalarına karşın, genellikle yüksek makamları eşit şekilde paylaşmıyorlar: resmî dinî yorumlar yapılmasında rol almıyorlar ve sıklıkla erkeğin yetkisi altında çalışıyorlar (Turam 2000) 1 Gülen Hareketinde yer alan kadınlar ve erkekler genellikle safiyeti korumak için bir ayrılık düzeyini korurlar; bu da kadınların erkeklerin liderlik faaliyetlerinden uzak kalmasına neden olabilir (Turam 2000). Ayrılma aynı zamanda kadınlar için örtünme (başörtüsü ve mütevazı bir giysi giyme) seçeneğinden kaynaklanmaktadır. Lâikler ve İslamcıların tesettürlü kadınların kamusal alanlarda yer edinmesine karşı gösterdikleri şiddetli direniş, toplumda profesyonel yada güçlü makamlar elde etmektense örtünmeyi tercih eden kadınları daha da sınırlamaktadır. Örtünmeyi seçen kadınlar, gayriresmi metodlarla bu sınırlamaya bir ölçüde direnmeyi başardılar (Göle 2003). Sonuç olarak; Gülen Hareketine mensup olanlar dahil olmak üzere, Türkiye de orta ve yüksek sınıfa mensup bir çok kadın, en üst düzeyde eğitim alabiliyor. Bir çoğu mesleklerini icra ediyor. Ancak cinsiyet kanaatleri ve normlarındaki muğlaklıklar, Türk devleti ve Gülen Hareketinin hâlâ kadınların eşitliği ve özgürleştirilmesi için özel kanallar yaratma yerine kadınların eşitliği ve özgürlüğünü, kamusal alanda görünürlüğü ile eşit görüyorlar (Turam 2000:275). Turam ın araştırmasına göre; Harekette yer alan kadınların büyük çoğunluğu, kendilerinin tabi olan unsur olma rollerini sorgulama ve buna meydan okuma yerine, bu rolü içselleştirmekte ve desteklemektedir (Turam 2000:289). 1 Gülen Hareketinde yer alan bir çok erkek de, hayır işlerinde düşük ücretli mesleklerde, hayır amaçlı ve öğretmen olarak çalışıyorlar ve Hareketin dünya görüşüne yüksek düzeyde katkıda bulunma imkanına sahip değiller. Hareketin içindeki erkeklerle kadınların statüsü arasındaki ilişkiyi anlamak için ileri araştırma yapılmasına ihtiyaç bulunmaktadır.
Houston daki Kadınlar Cinsiyet Normlarını Sorguluyor ve Meşrulaştırıyor Bu araştırmanın yapıldığı tarihte, cinsiyet ayrımı, erkeklerin liderlik ve evi geçindiren kişi olma rolleri ve kadınların bakıcılık temel rolü hakkındaki benzer inançlar, Houston daki Gülen Hareketi mensupları arasında benzer sonuçlar doğurdu. Erkekler cemaatin eğitim girişimlerinin, kültür vakfının ve dinler arası diyalog enstitüsünün liderleri olarak kabul ediliyordu. Kadınlar ise öğrenci, anne, gönüllü, öğretmen yada Hareketin ortak faaliyetleri dışındaki mesleklerde aktifti. Harekette yer alan kadınların profesyonel hedefler ve liderlik fırsatlarına getirilen sınırlamayı desteklediği eleştirisine karşılık olarak; Houston daki Gülen cemaati mensuplarının yaşam öyküleri, bazı cinsiyet kanaatlerinin sınırlayıcı potansiyeline gayriresmi olarak direnirken, diğer bazı kanaatleri ise meşrulaştırmanın örneklerini veriyordu. Buradaki kadınların sınırlamalara ilişkin bilinci temelde, kişisel deneyim, medya, üniversiteye gitme ve toplumda örnek aldıkları kişilerin yaşamları gibi hareket dışındaki kaynaklardan besleniyordu. Bu sınırları müzakere etme yolları ise hem Hareketin içinden hem de dışından besleniyordu. Aşağıdaki örneklerde; eğitim, evlilik ve kariyer gibi kimlik belirleyici kararların verildiği gençlik dönemine ilişkin öyküleri vurguluyorum. Aşağıdaki öyküleri muğlaklığı giderme ve kısaltma amacıyla gözden geçirdim. Nitel metodolojinin önemli bir unsuru olarak, bu metinler mülakatları verenler tarafından kendi gerçeklerini yansıtıp yansıtmadığı konusunda gözden geçirildi. Mülakat verenlerden birisi iki yıldır Houston da yaşıyordu. Türkiye deki evinde geleneksel cinsiyet kanaatlerine sahipti; ancak zamanla kadınlara yönelik orta sınıf toplumunda gelişen bazı liberal fikirleri kabul etmişti. Örneğin; ailesinde üniversiteye giden ilk kadın oydu; bu durum diğer mülakat verenlerin büyük çoğunluğu için de geçerliydi. Üniversiteye gitmek istedim, çünkü hür olmak istiyordum; küçük kasabamdan çıkmak, kendi paramı kazanmak istiyordum. Hiçbir zaman hedefim zengin olmak yada ne istersem almak olmadı. Benim isteğim gelecekte ebeveynime bağımlı olmamak ve endişelenmemekti. Geçim açısından eşime de bağımlı olmak istemiyordum. Çünkü bazen evlilik yürümediğinde, kadınların boşanmakta serbest olmadıklarını gördüm. İçinde kadınların malî bakımdan ebeveynine yada eşine bağımlı olduğu cinsiyet normlarından kaynaklanan sorunları biliyordu. Onun eğitim görmek için motivasyon kaynağı sosyal hareketlilik, maddî güvenlik ve bağımsızlıktı. Gülen in öğretilerinden etkilendikten sonra yaşamda arkamızda iz bırakmamız gerektiğinin, iyi bir şeyler yapması gerektiğinin
bilincine vardı. Yalnızca kendisi için yaşamak, zengin olmak, bir üniversite ve yüksek lisans diplomasına sahip olmak yetmiyordu. Yeteneklerini kullanarak başkalarına yardım etmek onun için cazip gelmişti. Ancak kendini gerçekleştirme ve bağımsızlık hedeflerinden vazgeçmedi. Bütün bu motifleri Türkiye dışına giderek ve Hareketin içinde çalışarak karşıladı. Daha sonra bu hedeflerini gerçekleştirmeye Doğu Avrupa da Gülen den ilham alan bir okulda öğretmenlikten, Houston da bir üniversitede öğrenciliğe geçerek devam etti. Dört yıl geçtikten sonra lisede öğretmenlik yapmak monoton hale geldi ve yer değiştirmek istedim. Yüksek lisans yapmak istiyordum ve eşim beni teşvik ediyordu. Amerika ya başvurmaya karar verdik. Çünkü bu ülke yüksek lisans ve lisans eğitimi için en iyi yerdi. Eşim biz evlenmeden önce Amerika yı görmüş ve çok sevmişti. Ayrıca benim için şimdi Türkiye de yaşamak mantıklı değildi. (Zira) orada başörtüsüyle çalışmak bir sorundu. 2 Amerika ya göç etmesinin ilk nedenini lise öğretmenliğinin kendisini tatmin etmemesi olarak belirtiyordu. İkincisi; kaliteli bir eğitim alma seçeneğine sahipti ve bu fırsatı kullandı. Üçüncüsü; bir üniversite öğretim üyesi haline gelebilirdi; bir başka deyişle entelektüel bakımdan daha fazla meydan okunabileceği bir sonraki kariyer düzeyine yükselebilirdi (ve sonuç itibariyle daha yüksek bir ekonomik gelir düzeyine kavuşabilir ve bir akademisyen olarak fikir dünyasına katkıda bulunabilirdi). Önceden kurulmuş ilişkiler ve destekleyici bir eş, onun kariyer yoluna devam etmek için Houston a taşınmayı tercih etmesini kolaylaştırdı. Houston da Cemaat içi çalışmalarıyla çok meşgul olan eşiyle birlikte, evin sorumluluğu onun sırtındaydı. Bilinçli olarak bu ikilemden kaçınmak için, her iki ebeveyn kariyerlerini yaparken, ev işleri ve çocuk bakımı sorumluluğunu paylaşacak açık fikirli bir eş seçme yoluna gitmişti. Ancak yaşam her zaman önceden kestirilemez. Houston da, Türkiye de yada daha önce çalıştığı okulda olduğu kadar kaliteli bir çocuk bakımı yada ev işleri yardımcısı bulamadı. Çocuğuna bakması için bir dostundan yardım aldı; ancak bu sürekli bir düzenleme değildi ve devamlı kaygı yaratıyordu. Çocuk bakımı onun doktoraya devam edip etmeme kararını vermesinde önemli bir faktördü. Kreşlere baktım; ancak benim malî imkânlarıma uyanları beğenmedim. Evde kalıp annelik yapmak istemiyordum; ancak para kazanmak için çocuğumu düşük standartlara sahip bir kreşe yerleştirmeye değmezdi. Çocuğum okula gidene kadar 2 Türkiye de öğretmenlerin kamu yada özel okullarda çalışırken başlarını örtmelerine izin verilmemektedir.
evde kalabilir, sonra eğitimime devam edebilirdim. Ancak yeniden eğitime başlamak zor gelebilirdi. Yine de doktora eğitimine devam ederek entelektüel ilgi alanlarını tatmin etmek üzere mümkün olan en iyi çocuk bakım imkânını seçme yoluna gitti. Üniversitede çalışırken, profesyonel çalışmada ardında iz bırakmanın bir başka yolunu keşfetti. Şimdi üniversitede ders veriyorum. Bir Müslüman kadın olarak başımı örtmeyi seçmiş olmamın, modern olmadığım yada bir profesyonel olarak yetenekli olmadığım anlamına gelmeyeceğini gösterebilirim. Örneğin; öğrencilerim bu öğrenim döneminin başında benim hakkımda ne düşüneceklerini bilmiyorlardı; çünkü daha önce başörtüsü giyen bir öğretmenleri olmamıştı. Bazıları benim öğretmenliğini o kadar çok takdir eder hale geldiler ki; onların Müslümanlar hakkındaki olumsuz kanaatlerini değiştirdiğime inanıyorum. Gittikçe yaptığımın gerçekten önemli olduğuna daha fazla inanıyorum. Bu dünyada ardımda iz bırakıyorum ve zamanla bu adımların daha da büyümesini diliyorum. Özet olarak; bu mülakat veren kendi geleceğini belirlemenin ve kariyer hedeflerinin, yalnızca başörtülü Müslüman kadınlarla ilgili klişelerin değil, aynı zamanda erkeklerin lider ve geçim sağlayıcı, kadınların ise anne olduğu klişelerinin oluşturduğu sınırların bilincindedir. Kariyeri ve bağımsızlığının sınırlarını, ev sorumlulukları ve profesyonel beklentilerini paylaşan açık fikirli bir eş seçerek, Amerika da eğitim görerek ve çalışarak, küçük bir aileye ve mütevazı bir eve sahip olarak ve çocuk bakımı hizmetlerinden yararlanarak zorlamaktadır. Ayrıca Sayın Gülen in fikirlerini kendi hedefleri ve kimliğinin destekleyecek şekilde yorumlamaktadır. Ona göre; kadınların evde anne yada hizmette gönüllü olarak yaşama odaklanması yerine, Sayın Gülen kadınların eğitim alması, çalışması ve toplumda güce katılması gerektiğini söylemektedir. Bu mülakat veren, kamusal alanda Müslümanların yararına örnek olmak ve toplumda olumlu bir değişim yaratmak, aynı zamanda da modern, entelektüel ve bağımsız bir kadın olarak kimliğini oluşturmak için duyduğu arzuyla bu sınırlara karşı direnmekte ve sınırları zorlamaktadır. İkinci mülakat veren yaklaşık on yıldır Houston da yaşıyordu. Annesinin onu kariyer yapması için etkilediği ve bunu modern bir kadın olmanın önemli bir unsuru olarak gördüğü lâik bir evde yetişmişti. Annem çok girişken ve güçlü bir kişilikti ve ev dışında çalışmaktan hoşlanıyordu. Hırsımı anneme çekmiş. Çok modern bir kızdım. Çalışmak
istiyordum ve bir çok şey yapmayı planlıyordum. İşletme fakültesine devam etmek benim için yeterli değildi. Türkiye de pek yaygın olmayan şekilde kendime staj ayarladım. Kendi eğitim alanımda bir çok şeyi diğer meslektaşlarımdan daha iyi yapıyordum; çünkü rekabetçi olmak için çalışıyordum. Yüksek lisansımı Avrupa da yada Amerika da yapmayı planlıyordum. Türkiye de eğitim ücretini ebeveyn öder. Benimkiler ödeyemedi; bu yüzden bursa başvurdum ve çalıştım. Amerika da eğitim yapmak bir hedefti; ancak onu Houston a getiren beklenmedik bir tıbbî tedavi ihtiyacı idi. O zor dönem esnasında, yaşamına anlam kazandırmak için dinle ilgilenmeye başladı. O sırada Houston üniversitesinde mütedeyyin bir Müslüman Türk le karşılaştı ve evlendi. Eşi ekonomik başarı elde etme yolundaydı ve eşinin yüksek lisans yapma ve işletmede kariyer yapma hedeflerini destekliyordu. O dönemde kamusal kimliğinde örtünme yoluyla önemli bir değişim yapmayı seçti. Bu durumun kariyer sınırları getireceğini biliyordu; ancak toplumun örtülü kadınlara ilişkin olumsuz kanısının zamanla değişeceğine inanıyordu. Houston da finans alanında yüksek lisans yaptı ve ailesiyle birilkte Türkiye ye döndü. Bu deneyimleri yoluyla süper kadın sendromunun bedelini ödemeye başladı: Amerika daki zamanımın sınırlı olduğunu düşünüyordum; bu yüzden yüksek lisans eğitimimi yüksek riskli hamileliğe rağmen bitirmek için zorladım. Yüksek lisansımızı tamamlayıp Türkiye ye döndükten sonra, kocam askerlik hizmetini yaparken evin her türlü işini ben üstlendim. Gerçekten de çalışmak isityordum; ancak artık başörtüsü taktığım için kendi alanım olan turizm alanında çalışamadım. Bu alandaki hiç kimse başörtüsü takan birisini çalıştırmak istemiyordu. Ayrıca çocuklara bakacak birisini bulmak güçtü. Bir başka aile üyesinin hastalığı onu, arzuladığı kariyerinde ilerleyebileceği Houston a geri getirdi. Çocuğumun bakımına yardımcı olmaya çok fazla enerji harcamama rağmen, çalışmamaktan dolayı çok rahatsızdım. Sanıyorum yaşamımdan çok şey bekliyordum. Bir psikolog ne pahasına olursa olsun çalışmaya devam etmem gerektiğini düşündüm. Ancak bir süre sonra, bütün bunları yapmaya çalışmak beni mutlu etmedi. Şimdi ise; performans göstermek için çok fazla enerjim yok. Eskiden sorardım: Neden İslam kadınların dışarıda çalışmasını çok fazla
önermiyor? Şimdi ise şunu soruyorum: Bütün bu yıllar boyunca ne yapıyordum? Gülen in fikirlerinden etkilendikten sonra, topluma yararlı olma konusunda kararlı hale gelmişti. Ancak onun kimliği ve yaşam beklentileri hâlâ, sosyal söylemlerin prestij ve modernite ile ilişkilendirdiği profesyonel bir kariyer yapmaya yönelik idi. Profesyonel hedeflerine yüksek oranda ilgili bir anne ve cemaat gönüllüsü olma eklendiğinde, kendisine yönelik beklentiler aşırı ezici hale gelmeye başladı. Gelecekte kızının bu sorunu yaşayacağından kaygılıydı. Ancak ev dışında deneyim elde etmenin öz saygısını ve gelecekteki fırsatları geliştirmek için önemli olduğunu hissediyordu. Kızımın bir çok şeyi yaşamasını istiyorum. Onun kendisine inanmasını ve kendisini güçlü hissetmesini istiyorum. Onu spora, bilgisayar kampına, basketbol kampına ve sanat okuluna götürmek istiyorum. Ancak evlendikten sonra, (evdeki sorumlulukları nedeniyle) sürekli olarak dışarıda olmak için çok fazla fırsatı olmayabilir. yine de dışarıda olmak isteyecek, çünkü buna alışmış olacak. Farklı şartlar olduğunu bilmek zorunda. Dengenin nerede olduğunu bildiğimden emin değilim. Bu mülakat veren sonuçtaki sorunu biliyordu; ancak Gülen Hareketinin cinsiyet kanaatlerinde bir kusur bulmuyordu. Öbür yandan erkeklerin evdeki sorumluluklara geçim kaynağı sağlama dışında bir dahlinin olmamasının sorun oluşturduğunun bilincindeydi. Çocuklarının yetiştirilmesi için fazla sorumluluk kabul ediyordu; ancak yine de bu ev bakımı rolüne eşinin katılımını artırmak için her gün gayret gösteriyor. (Eşim) çocuklarla çok fazla vakit geçirmeyi sevmiyor; çünkü babası da öyle yaparmış. Ancak ben çocuklarının ona ihtiyacı olduğunu söyleyebiliyorum. Çocuklar babalarını sorduklarında yada onun hakkında konuştuklarında, bunları her gün ona söylüyordum. Onu her gün beş dakikalığına bile olsa işyerinde ziyaret ederdik. Bir gün ziyaret edemediğimizde Neredeydiniz? Sizi özledim. Böylece çocuklara daha fazla yakınlaşmaya başladı ve şimdi eskisinden daha mutlu. Kendinizi çocuklarınıza yakın hissettiğinizde, daima o güzel duyguyu korumak istersiniz. Aile yaşamına erkeğin bakım katkısının psikolojik bakımdan güçlü bir nesil yetiştirmek ve gelecek nesil için yeni bir aile ilişkileri modeli sağlamak bakımından önemli olduğunu hissediyordu.
Gülen Hareketinden ilham alan bütün kadınlar en iyi çalışmanın gönüllü, düşük ücretli yada düşük profilli işler olduğunu hissetmiyor. Ancak ağır yaşam şartları onları kariyer hayallerini gerçekleştirmekten ve entelektüel, çalışan kadın kimliği kazanmaktan alıkoyabilir. Öyküleri yukarıda anlatılan iki mülakat veren birkaç kadının süper kadın sendromunu sonuç veren cinsiyet hakkındaki fikirleri sorguladığını işittiğim bir resmî tartışmaya katılmıştı. Katılımcılar annelik rolüne büyük değer vermekte, ancak kendilerinin kariyer hedefleri peşinde koşma yeteneklerinin ve babaların çocukları yetiştirmedeki rollerinin öneminin varyasyonlarını tartışmaktaydı. Kariyer düşünen kadınlar bu ikilemle az sayıda çocuk sahibi olma, öğretmenlik gibi esnek saatli işler bulma yada kariyer ve gönüllü çalışmalar yaparken evliliği geciktirme yoluyla başa çıkıyorlardı. Bir çoğu bilinçli olarak; her ikisi de kariyer hedeflerini gerçekleştirirken, ev işlerine ve çocuk bakımında yardım etmeye istekli bir erkekle evlenmeyi seçmişlerdi. Tıpkı Türkiye deki diğer kadınlar gibi, onlar da cinsiyet rollerinin gittikçe kadınlar ve erkeklerin kariyer ve aile yaşamında birlikte çalışmasını içerecek şekle dönüştüğünü görüyorlardı. Bir kısmı ise çocukları küçük iken evde kalıyor, onlar büyüdüğünde iş hayatına tekrar dönüyordu. Tartışma; kadınlar topluma ne katkı yapabilir? sorusu etrafında gelişiyordu. İlk yorum kadının topluma ana katkısı iyi bir anne olmak ve iyi bir nesil yetiştirmektir. Bu katkı toplumun bütün unsurlarını etkileyen bir zincirleme reaksiyona neden olmaktadır oldu. Çalışan bir kadın bu yoruma; Bir kişinin kadın yada erkek olması önemli değildir. Bir kimsenin toplumu etkilemek ve insanlara yardım etmek için yapabileceği en önemli şey; iyi bir insan olmaktır yorumuyla karşı çıkıyordu. Diğerleri ise bir kariyer inşa etme ve evdeki tüm görevleri tek başına üstlenme problemini gündeme getirdiler. Bir kadın bu hususta şöyle diyordu: Eğer Hazreti Peygamberin devrinde yaşasaydım, hem kariyer yapmakla uğraşıp, hem de evin bütün yükünü üstlenmezdim. Zira Peygamberimiz evin sorumluluklarını paylaşır ve asla hizmet talep etmezdi. Herkes karşısındakinin mutluluğundan sorumludur. Bir başkası ise din yerine kültür problemine atıfta bulunuyordu: İslam da kadınlarla erkeklerin (evde) eşit iş yapmasında bir sorun yoktur. Eşitsizliği doğuran Türk kültürüdür. Bir başka kadın ise kocasının şunları söylediğini naklediyordu: yuvayı dişi kuş yapar. Kadın ise Hayır yuvanın yapılması yükünü paylaşmalısın diyordu. Çocuklarına bakması konusunda kocasını başarıyla ikna etmişti. Hepsi de kadınların yalnızca klişe dominant
kocadan kurtulmak istedikleri için değil, aynı zamanda kültürde idealleştirilen erkek erkektir (istikrarlı, duygusal olmayan, etrafındakilerden daha zeki, çok çalışan ve malî açıdan başarılı olan erkek) fikrinin cazibesine kapıldıkları için sorunu kendilerinin yarattığında birleştiler. Bu kadınlar toplum ve dinî metinlerin kadınların profesyonel yaşamdaki rollerini ve aynı zamanda erkeklerin de çocuk yetiştirme rollerini desteklediğini düşünüyorlardı. Ancak ayrıca ev dışında çalışmalarına gerekçe bulmaları gerektiğinde birleşiyorlardı. Tıp, akademi ve teknoloji gibi alanlarda çalışan kadınlar, kendi yeteneklerini kullanma, kişisel hayallerini gerçekleştirme ve topluma katkıda bulunma arzusunun onları motive ettiğini belirtiyorlardı. Yalnızca para kazanma yada farklı bir İslâmî dünya görüşü geliştirmeye katkıda bulunma ümidiyle motive olduklarını söylemiyorlardı. Bu yolla kadınlar sınırlamaları müzakere ederken cinsiyet kanaatlerini meşrulaştırıyorlardı. Erkeğin evin baş geçim sağlayıcısı ve doğal lideri olma konumuna meydan okumaksızın, profesyonel olarak yüksek ücretli veya prestijli işlerde çalışıyorlar. Ayrıca temelde maddî kazanç için çalışmamak ve beyaz yakalı mesleklerde çalışmak, kendilerini maddiyatçı uğraşılardan yada sert ortamlardan uzak tutan dindar kadın vizyonuna aykırı düşmüyordu. Sonuçlar ve Süregelen Sorular Houston daki Gülen Hareketinin mensupları arasındaki cinsiyet kanaatleri ve normları, profesyonel ve liderlik rollerinde kadınlara eşit fırsat tanınmasına yönelik genel kültürel ve dinî dengesizlikle uyumlu. Mülakat yaptığım kadınların öyküleri ve yorumları bazı sınırlayıcı normları haklı kılan ve Cemaatin ortak çabalarında yada bir İslâmî dünya görüşü geliştirilmesinde liderlik talep etmeyen kadınlara örnek oluşturuyor. Ancak bu kadınların yorumları ve öyküleri ayrıca bazı sınırlayıcı statükonun cinsiyet kanaatlerine alternatifleri kabul ettiklerini, tartıştıklarını, müzakere ettiklerini ve bunları keşfettiklerini göstermektedir. Bunu da değişim için yapılan resmî çağrılar yada metodolojik analiz yoluyla değil, seçici ve gayrıresmi bir şekilde yapmaktadırlar. Bu kadınlar sınırlayıcı cinsiyet kanaatlerinin İslam dan kaynaklanmadığını, aslında sorunun yanlış dinî yorumlardan yada Türk kültür normlarından doğduğunu düşünüyorlar. Aslında bu Gülen Hareketinin diğer sorunlara da verdiği ortak cevaptır. Gülen in eserlerini, Kur ân ve Hadîsleri; kadınların yeteneklerini profesyonel mesleklerde ve liderlikte kullanmasını, evin sorumluluklarını
erkeklerle paylaşmalarını ve erkeklerin çocuk bakımı potansiyelini destekleyici tarzda yorumluyorlardı. Kadınlar cinsiyet kanaatlerine bağlı sınırların bilincinde olduklarını gösterdiler; ancak bunları aşmaları gerekip gerekmediği yada nasıl aşacakları konusunda sıklıkla birbirleriyle çelişiyor. Gülen Hareketinde genel olarak savunulduğu üzere, bu kadınlar gayrıresmi özel faaliyetleri toplumda değişimi gerçekleştirmenin önemli bir aracı olarak görmektedirler. Bu yaklaşım; kişisel ve profesyonel yaşam tercihlerindeki cinsiyet klişelerini müzakere ederken, bilinçli yada bilinçsiz olarak uygulanıyordu. Bunu yapmaya kendini geliştirme, Hareketin misyonunu modern bir toplumda İslam ın yaşanabileceğini gösterme misyonu ve bazı hallerde cinsiyet normlarının değiştiğini görme arzusu nedeniyle motive oluyorlardı. Süregelen araştırma, kadınların sınırlara gayrıresmi direnişinin etkilerini izleyebilir. Entelektüel ve ruhsal olarak liderlik donanımına sahip, aynı zamanda aile bakıcılığı ve hayır işlerine gönüllü olarak katılmanın topluma yararlı olmanın önemli araçları olarak gören kadınlar, dünyanın her yerinde kadınların arzuladığı yeteneklerin maksimize edilmesinin dengelenmesini sonuç verebilir. Erkeklerin yaşam öykülerinin yorumları da Hareketi etkileyen cinsiyet sorunlarına ilişkin derin ipuçları verebilir. Amerika Birleşik Devletlerindeki Gülen Hareketi içinde yapılacak ileri araştırmalar, cinsiyete ilişkin kanaatlerin, cinsiyet normlarına ilişkin Amerikan söylemlerinden, Amerikalılarla evlenmekten, başörtülü kadınlar için daha saygın kariyer seçenekleri sağlanmasından ve İslâmî uygulamaların Türk kimliğinin bir parçası olarak pekiştirilebileceği çok kültürlü ortamdan etkilenip etkilenmediğini gösterecektir. Houston daki Gülen Hareketinin artan sayıdaki mensupları, Hareketin paylaştığımız dünyaya hoşgörü ve anlayış getirmeye yönelik ilham verici insanî çabalarının bir parçasıdır. Ancak Hareket, modern toplumda bir Müslüman cemaatin küresel örneği haline gelmesi nedeniyle, kadınlara meslekî, sosyal ve dinî liderlik alanında eşit fırsat sağlaması konusunda izlenmeye devam edilecektir. Bu karmaşık sorunun ilerici olduğu varsayılan toplumlarda tamamen çözülmemiş olmasına karşın, feministler ve sosyal bilimciler Hareketi yalnızca temsilî sayıda kadınların liderlikte ve profesyonel yaşamda bulunmasıyla değil, aynı zamanda kadınların bütün düzeylerde eşit statü ve katkıya sahip olmasını doğal ve aşikar bir olay haline getiren cinsiyet normları ve yaklaşımlarıyla da değerlendirecektir. Araştırmama katkıda bulunanlar, Hareketin henüz genç olduğuna ve cinsiyete yönelik yaklaşımların daha yeni yeni ortaya çıktığına inanıyorlar. Bu yüzden kadınların halen artan eğitim ve meslekî
beklentileri, onlara Hareket içinde ve geniş toplum içinde tutarlı liderlik rolleri kazanmanın yolunu açacaktır. Ancak araştırmaların kadınların değişim konusunda resmen ısrar etmeye başladıklarını görmeleri beklenmektedir.