Sınıf Yönetimi Editör: Prof. Dr. Ayşe OTTEKİN DEMİRBOLAT
Editör: Prof. Dr. Ayşe OTTEKİN DEMİRBOLAT SINIF YÖNETİMİ ISBN 978-605-241-404-0 DOI 10.14527/9786052414040 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2018, Ankara Yayın-Proje: I. Tual Şekercigil Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Sevgili Okurlar, ÖN SÖZ Sınıf yönetimi konusunda yazılmış pek çok kitap bulunmasına karşın, aynı konuda yeni bir kitap daha yazma kararı almak, kolay olmadı. Öncelikle Neden bir kitap daha? sorusuna yanıt bulmak istedik. Yanıt gözlemlerimizle ilgiliydi. Gözlemlerimiz, sınıf yönetiminin, öğrenciler tarafından beceri geliştirmeye yönelik, davranış formülleri sunan ve mesleğe giriş sınavlarına yönelik somut bilgiler içermesi gereken bir ders olarak algılandığı yönündeydi. Oysa sınıf yönetimi dersinin hedefi öğretmen adaylarına davranış formülleri ve özellikli bilgiler sunmanın yanı sıra adayların, durum ve koşulların gerektirdiği davranışları ortaya koyması için gerekli olan bir bilişsel, duyuşsal ve düşünsel bir yetkinliğe ve duyarlılığa erişmelerini sağlamak olmalıydı. Bu nedenle elinizdeki kitap, yönetim biliminin felsefi ve kuramsal temelleriyle desteklenen ve öğretmen adaylarının dersle ilgili algılarını yeniden değerlendirmelerine katkı sağlamayı hedefleyen bir anlayışla ele alınmıştır. Kitapla tanışan öğretmen ve öğretmen adayı, öğretmenin eğitim sistemindeki yerini, bu yerin ve bu yere ait rolün toplumsal sistem için önemini anlar. Öğretmenin sınıfı iyi yönetmesi için yönetim biliminin kuramsal verileri ile birlikte gerçek bir insan sevgisi ve insan bilgisine ihtiyacı olduğunu kavrar. Beklentimiz, öğretmenlerin mesleğe farklı bir pencereden bakmasını sağlamak ve mesleğinin gizlerine ezberlenmiş bilgilerle değil, düşünerek içselleştirilmiş biliş, duyuş ve düşünüşlerle erişebileceğini hatırlatmaktır. Prof. Dr. Ayşe Ottekin Demirbolat
BÖLÜMLER VE YAZARLARI Editör: Prof. Dr. Ayşe OTTEKİN DEMİRBOLAT 1. Bölüm: Sınıfın Doğasını Anlamak Prof. Dr. Ayşe OTTEKİN DEMİRBOLAT Gazi Üniversitesi 2. Bölüm: İletişim ve Etkileşim Dr. Öğr. Üyesi Neslin İHTİYAROĞLU Kırıkkale Üniversitesi 3. Bölüm: Öğretim Sürecinin Yönetimi Dr. Öğr. Üyesi Zeynep EREN UĞURLU Sinop Üniversitesi 4. Bölüm: Sınıf Düzeni ve Disiplini Dr. Öğr. Üyesi Süheyla BOZKURT Çankırı Karatekin Üniversitesi 5. Bölüm: Değişim Süreçlerinde Lider Öğretmen Olmak Dr. Öğr. Üyesi Esra KARABAĞ KÖSE Kırıkkale Üniversitesi 6. Bölüm: Rehberlik Hizmetleri ve Sınıf Yönetimi Dr. Öğr. Üyesi Öznur TULUNAY ATEŞ Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 7. Bölüm: Çocuk İstismarı ve İhmalininin Önlenmesinde Öğretmenlerin Görev ve Sorumlulukları Doç. Dr. Hüseyin YOLCU Kastamonu Üniversitesi 8. Bölüm: Zaman Yönetimi Dr. Öğr. Üyesi Esef Hakan TOYTOK Siirt Üniversitesi
İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölümler ve Yazarları...v 1. BÖLÜM SINIFIN DOĞASINI ANLAMAK Giriş...1 Sınıfı Eğitim Sisteminin ve Toplumsal Sistemin Bir Parçası Olarak Kavramak...2 Sınıfı Bir Örgütsel Yapı Olarak Kavramak...5 Sınıfın Örgütsel Yapı Ögelerini Kavramak...5 Sınıfta Bireyi Anlamak...5 Bireyin Kişilik Özelliklerini Anlamak...6 Bireyin Sosyal Özelliklerini Anlamak...8 Bireyin Tutum ve Davranışlarını Anlamak...12 Sınıfta Grup Yapılarını Anlamak...16 Grup Üyesi Olarak Öğrencinin Duygusal Sosyal Beklentilerini Anlamak...18 Grup Üyesi Olarak Öğrencinin Akademik Beklentilerini Anlamak...20 Grup Lideri Olarak Öğretmenin Rolünü Anlamak...21 Sınıfın Yapısını Anlamak...23 Sınıfın Çevresini Anlamak...24 Sınıfı Yönetmeyi Kavramak...24 Sınıf Yönetiminde Öğretmen Kişiliğinin ve Öğretmen Duygu Durumlarının Önemini Anlamak...25 Sınıf Yönetiminde Öğretmenin İnsan Doğasına Yönelik Algılarının Önemini Anlamak...26 Öğretmenin Sınıf Yönetim Tarzlarını Anlamak...28 Öğretmenin Bilişsel Yeterlilik Düzeyinin ve Sınıf Yönetme Becerisinin Önemini Anlamak...29 Özet...32 Kaynakça...34
viii Sınıf Yönetimi 2. BÖLÜM İLETİŞİM VE ETKİLEŞİM Giriş...40 İletişimin Tanımı ve Önemi...40 Etkileşimin Tanımı ve Önemi...43 İletişim Sürecinin Öğeleri...43 İletişim Sürecinin Sınıftaki Boyutları...45 Taraflarına Göre İletişim...46 Kişi İçi İletişim...46 Kişilerarası İletişim...47 Örgüt İçi İletişim...50 Örgütler Arası İletişim...51 Grup İçi İletişim...52 Gruplar Arası İletişim...53 Kitlesel İletişim...54 Yapılış Biçimine Göre İletişim...56 Sözlü İletişim...56 Dil ile İletişim...56 Dil Ötesi İletişim...58 Sözsüz İletişim...58 Göz Teması...60 Yüz İfadesi...61 Beden Duruşu...61 Fiziksel Mesafe...62 Giyim...62 Yönüne Göre İletişim...63 Tek Yönlü İletişim...63 Çift Yönlü İletişim...64 İletişimde Mesafe...66 İletişimin Etkililiğini Etkileyen Etmenler...68 Kaynak Açısından İletişimi Engelleyen Etmenler...68 Mesaj Açısından İletişimi Engelleyen Etmenler...70 Kanal Açısından İletişimi Engelleyen Etmenler...70 Alıcı Açısından İletişimi Engelleyen Etmenler...71 İletişim ve Cinsiyet Etmeni...72 Okuldaki Grup Etkileşimleri...73
İçindekiler ix Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi...74 Öğretmen-Öğrenci Etkileşiminde Öğretmenin Rolü...74 Öğretmen-Öğrenci Etkileşimde Öğrencinin Rolü...76 Yönetsel Stratejiler ve İletişim...78 Öğrenci-Öğrenci Etkileşimi...80 Öğretmen-Öğretmen Etkileşimi...82 Öğretmen-Yönetici Etkileşimi...83 Öğretmen-Veli Etkileşimi...84 Özet...85 Kaynakça...87 3. BÖLÜM ÖĞRETİM SÜRECİNİN YÖNETİMİ Giriş...93 Öğretim Etkinliklerinin Yönetimi...94 Öğrenme ve Öğretme Sürecinin Özellikleri...96 Öğrenme Sürecini Etkileyen Etmenler...96 Öğrenen ile İlgili Etmenler...96 Öğrenme Süreci İle ilgili Yöntemsel Etmenler...97 Öğretim İçeriği ile Materyaller Arasındaki İlişkisel Etmenler...99 Öğrenme Stratejileri...100 Öğrenmeyi Öğrenme: Bilişsel Farkındalık...102 Öğrenme Stilleri...104 Öğretme Sürecini Etkileyen Etmenler...105 Öğretme Stratejileri...106 Sunuş Yoluyla Öğretme Stratejisi...106 Buluş Yoluyla Öğretme Stratejisi...107 Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretme Stratejisi...107 Öğretim Yöntem ve Teknikleri...108 Öğretimin Temel İlkeleri...110 Çağdaş Öğrenme Kuram ve Yaklaşımları...112 Okulda Öğrenme Yaklaşımı...112 Tam Öğrenme Yaklaşımı...113 Öğrenci Nitelikleri...113 Öğretim Hizmetlerinin Niteliği...113 Öğrenme Ürünleri...114
x Sınıf Yönetimi Öğretim Durumları Yaklaşımı...115 Beyin Temelli Öğrenme Yaklaşımı...115 Çoklu Zekâ Yaklaşımı...118 Probleme Dayalı Öğrenme Yaklaşımı...119 İşbirlikçi Öğrenme Yaklaşımı...120 Yapılandırmacı Yaklaşım...122 Bağlantıcılık (Connectivizm) Yaklaşımı...126 STEM Eğitimi (Science-Technology-Engineering-Mathematics Learning) Yaklaşımı...127 Ters-Yüz Sınıf (Flipped Learning) Yaklaşımı...128 Öğretme Etkinlikleri ve Sınıf Yönetimi...130 Öğretim Biçimleri ve Sınıf Yönetimi...131 Sınıfta Yönetim Süreçleri...134 Öğretim Sürecinin Planlanması...136 Öğretim Planları...138 Öğretimin Planlanmasında Yeni Yaklaşımlar...140 Öğretim Sürecinin Örgütlenmesi...143 Fiziksel Öğrenme Ortamının Oluşturulması...145 Pozitif Sınıf İkliminin Oluşturulması...146 Öğretim Sürecinde Yöneltme: Liderlik...149 Öğretmenin Uzun Dönemli Liderlik Görevleri...150 Öğretmenin Kısa Dönemli Liderlik Görevleri...151 Öğrencileri Hedef Davranışlar Doğrultusunda Yöneltme: Güdüleme...153 Güdülenme Kavramı ve Türleri...153 Güdüleme Kuramları ve Sınıf Yönetimi için Çıkarımlar...155 Güdülemeyi Etkileyen Etmenler...160 Sınıfta Kullanılabilecek Güdüleme Stratejileri...163 Öğretim Sürecinde Kontrol ve Değerlendirme...167 Tanılayıcı Değerlendirme...168 Biçimlendirici Değerlendirme...169 Düzey Belirleyici Değerlendirme...169 Özet...171 Kaynakça...172
İçindekiler xi 4. BÖLÜM SINIF DÜZENİ VE DİSİPLİNİ Giriş...179 Disiplin-Özdisiplin Kavramları ve Sınıfta Disiplin Sağlamanın Önemi...180 Sınıfta Özdisiplin Geliştirme...182 Sınıf Yönetiminde Disiplin Yaklaşımları...186 Davranış Değiştirme Yaklaşımı (Burrhus Frederic Skinner)...186 Savunmacı Disiplin Yaklaşımı (Lee Canter)...189 Mantıksal Sonuç Yaklaşımı (Rudolf Dreikurs)...191 Gerçeklik Terapisi/Seçme Kuramı Yaklaşımı (William Glasser)...195 Etkili Öğretmen Eğitimi Yaklaşımı (Thomas Gordon)...199 Dönüşümcü-Etkileşimci Analiz (Transactional Analysis) Yaklaşımı (Eric Berne ve Thomas Harris)...201 Adaletli Disiplin Yaklaşımı (Forrest Gathercoal)...204 Disiplin Yaklaşımlarının Karşılaştırılması...211 Etkili Disiplini Sağlamak için Sınıf Sosyal Sözleşmesi...214 Sosyal Sözleşmelerin Hazırlanması...217 Sosyal Sözleşmenin Uygulanması...220 Türkiye de Uygulanan Okul-Veli-Öğrenci Sözleşmesi...221 Özet...224 Kaynakça...225 5. BÖLÜM DEĞİŞİM SÜREÇLERİNDE LİDER ÖĞRETMEN OLMAK Giriş...227 Liderliğin Tanımı ve Kapsamı...228 Liderlik Kuramları ve Eğitimde Liderlik...230 Öğretmen Liderliği ve Lider Öğretmenler...231 Lider Öğretmenlerin Mesleki Becerileri ve Tutumları...234 Öğretmen Liderliğinin Engelleri ve Öğretmen Liderliğini Destekleyici Okulların Özellikleri...236 Yeni Liderlik Yaklaşımları ve Öğretmen Liderliği...238 Ahlaki Lider Olarak Öğretmen...239 Dönüşümcü Lider Olarak Öğretmen...242 Kültürel Lider Olarak Öğretmen...244 Öğretimsel Lider Olarak Öğretmen...246
xii Sınıf Yönetimi Öğretmenlerin Değişen Rolleri ve Lider Öğretmen Olmak...248 Eğitimde Kuşaklararası Farklılaşma ve Çatışmalar...248 Teknoloji Lideri Olarak Öğretmen...250 Veli Lideri Olarak Öğretmen...253 Lider Öğrenciler Yetiştirmek...254 Özet...256 Kaynakça...257 6. BÖLÜM REHBERLİK HİZMETLERİ VE SINIF YÖNETİMİ Giriş...262 Rehberlik Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi, Tanımı, Kapsamı, Amacı, İlkeleri ve Önemi...262 Rehberlik Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi...262 Rehberlik ve Psikolojik Danışmanın Tanımı...264 Rehberlik Hizmetlerinin Kapsamı...264 Rehberlik Hizmetlerinin Amacı ve İlkeleri...264 Rehberlik Hizmetlerinin Önemi...269 Öğretmenlerin Rehberlik Hizmetlerine Yönelik Rol ve Sorumlulukları...269 Sınıf Rehber Öğretmenliği ve Sınıf Rehber Öğretmenin Görevleri...271 Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetleri Yaklaşımları...277 Sınıf Yönetiminin Rehberlik Hizmetleri Problem Alanları Açısından İncelenmesi...279 Sınıf Yönetimi ve Kişisel Rehberlik...280 Sınıf Yönetimi ve Eğitsel Rehberlik...282 Sınıf Yönetimi ve Mesleki Rehberlik...283 Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetlerinin Öğretim Kademelerine Göre İncelenmesi...285 Temel Eğitimde Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetleri...285 Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetleri...286 İlköğretimde Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetleri...287 Ortaöğretimde Sınıf Yönetimi ve Rehberlik Hizmetleri...290 Sınıfta Karşılaşılan Sorunlar ve Sorunları Önlemek İçin Yapılabilecek Rehberlik Çalışmaları...291 Sınıf Yönetimi, Rehberlik ve Özel Eğitim...295 Özet...301 Kaynakça...303
İçindekiler xiii 7. BÖLÜM ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİNİNİN ÖNLENMESİNDE ÖĞRETMENLERİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI Giriş...310 Çocuk İstismarı ve Türleri...310 Çocuk İstismarı...311 İstismar Türleri...313 Fiziksel İstismar...313 Cinsel İstismar...317 Duygusal İstismar...321 Çocuk İhmali...326 Çocuk İstismarı ve İhmalinin Hukuki Boyutu...329 Çocuk İstismarı ve İhmaline Neden Olan Risk Faktörleri ile Koruyucu Faktörler...332 Çocuk İstismarı ve İhmaline Neden Olan Risk Faktörleri...332 Çocuk İstismarını Önleyen Koruyucu Faktörler...336 Okulların Çocuk İstismarı Ve İhmalini Önlemedeki Yeri ve Önemi...337 Eğitimcilerin Çocuk İstismarı ve İhmalinin Açığa Vurulmasına Yönelik Yaklaşımı...338 Eğitimcilerin Çocuk İstismarını ve İhmalini Önlemeye Yönelik Yaklaşımı...345 İstismar ve İhmali Önlemeye Yönelik Okullarda Yapılması Gereken Müdahale Çalışmaları...352 Özet...357 Kaynakça...358 8. BÖLÜM ZAMAN YÖNETİMİ Giriş...365 Zamanın Tanımı ve Önemi...366 Zamanın Türleri...367 Objektif (Gerçek) Zaman...367 Sübjektif (Psikolojik) Zaman...367 Biyolojik Zaman...368 Yönetsel Zaman...369 Kişisel Zaman...369 Zamanın Yönetimi...370
xiv Sınıf Yönetimi Zaman Tuzakları...372 Kişiden Kaynaklanan Zaman Tuzakları...372 Yönetimden (İş yeri) Kaynaklı Zaman Tuzakları...376 Zaman Yönetimi Yaklaşımları...377 Kendini Toparla (Düzenli Yaşam) Yaklaşımı...378 Savaşçı (Hayatta Kalma ve Bağımsız Üretim) Yaklaşımı...379 ABC Yaklaşımı (Önceliklerin Sıralanması ve Değerlerin Belirlenmesi)...379 Sihirli Araç (Teknoloji) Yaklaşımı...381 Zaman Yönetimi 101 (Beceri) Yaklaşımı...381 Kendini Akıntıya Bırak (Uyum ve Doğal Ritimler) Yaklaşımı...382 Hedef (Başarı) Yaklaşımı...382 Zamanı Etkili Kullanmak İçin Ne Yapmalıyız?...383 Bireysel Zamanı Etkili Kullanma Yöntemleri...383 Yönetsel Zamanı Etkin Kullanma Yöntemleri...384 Sınıfta Zaman Yönetimi Nasıl Olmalıdır?...385 Özet...389 Kaynakça...390 Yazarlar Hakkında...393
1. BÖLÜM SINIFIN DOĞASINI ANLAMAK Amaçlar 1. Sınıfı bir sistem olarak kavramak 2. Sınıfın eğitim sistemi içindeki yerini kavramak ve etkileşenlerini analiz etmek 3. Eğitim sisteminin toplumsal sistem içindeki yerini kavramak ve etkileşenlerini analiz etmek 4. Sınıfı bir örgütsel yapı olarak kavramak ve bileşenlerini analiz etmek 5. Bireyin kişilik özelliklerini bilmek ve sınıf ortamına olası etkilerini kavramak 6. Bireyin tutum ve davranış süreçlerini analiz etmek ve kavramak 7. Bireyi sosyal bir varlık olarak anlamak 8. Grubun yapısını kavramak ve grup etkileşimini analiz etmek 9. Sınıfa öğrenci aracılığı ile taşınan uzak ve yakın çevre etmenlerinin olası etkilerini kavramak Giriş Öğretmenin öğretim sürecindeki başarısı önemli ölçüde sınıf yönetim sürecindeki başarısına, sınıf yönetim sürecindeki başarı ise, sınıfın doğasını kavrama başarısına bağlıdır. Sınıf çok boyutlu bir yapısal özelliğe sahiptir. Sınıfın doğasını anlamak için, sınıfı bir sistem olarak, bir örgütsel yapı olarak ve bir grup olarak farklı yapısal bağlamlarda ele almak ve analiz etmek gerekir. Bu bölümün amacı, farklı bağlamlarda farklı bileşenlerle ortaya çıkan karmaşık etkileşim ağının merkezinde olan öğretmenin; yerini, rolünü, sınıfta yaşanan olay ve olguları; neden- sonuç ilişkileri bağlamında, bütüncül bir açıdan görebilmesini ve değerlendirmesini sağlamaktır. Bu bölümün temel savı biyolojik, duygusal, sosyal, ussal,