Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi: Ýskenderun (Hatay) Örneði

Ekoloji 19, 74, 110-121 (2010) Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi: Ýskenderun (Hatay) Örneði Onur BOYACIGÝL *, M. Faruk ALTUNKASA Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, 01330, Adana-TÜRKÝYE. *Corresponding author: oboyacigil@yahoo.com Özet Bu çalýþma, Ýskenderun'da aktif yeþil alanlar ve kültürel mekanlarýn oluþturduðu kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliðini belirlemek amacýyla yapýlmýþtýr. Kamusal rekreasyon alaný varlýðý kiþi baþýna kaynak deðerleri olarak mahalleler düzeyinde elde edilmiþ ve endekslenmiþtir. Her mahalle için kamusal rekreasyon alaný olanaklarýnýn etkinliði, mahalle merkezleri arasýndaki uzaklýklar ve herhangi bir kamusal rekreasyon alaný ile ona en uzak konut arasýndaki uzaklýk temel alýnarak hesaplanmýþtýr. Hesaplamalar sonucunda önce her mahalle için etkinlik deðiþme deðerleri elde edilmiþtir. Etkinlik deðiþme deðerleri, kiþi baþýna kamusal rekreasyon alaný olanaklarý (kiþi baþýna kaynak deðerleri) ile iliþkilendirilmiþ, böylece etkin kamusal rekreasyon alaný olanaklarý deðerleri bulunmuþtur. Ulaþýlan bulgular, kamusal rekreasyon alaný olanaklarýnýn mahallelere göre dengeli bir daðýlým göstermediðini, bu dengesizliðin mahallelerdeki olanaklarýn etkinliðini deðiþtirdiðini ortaya koymaktadýr. Buna göre bir mahallenin, kiþi baþýna kaynak deðerleri daha yüksek olan mahallelere yakýnlýðý, o mahalledeki olanaklarýn etkinliðinin büyümesine yol açmakta, nüfus yoðunluðu yüksek, olanaklarý daha az olan mahallelere yakýnlýðý ise, aþýrý kullanýcý yoðunluðu nedeniyle, olanaklarýn etkinliðini azaltmaktadýr. Anahtar Kelimeler: Aktif yeþil alanlar, endeks deðerleri, etkinlik deðiþmesi, kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliði, kültürel mekanlar. Determining Effective Public Recreation Opportunities: A Case Study in Ýskenderun (Hatay) Abstract This study aimed at determining the effectiveness of public recreation opportunities generated by active green spaces and cultural places in Iskenderun city. The public recreation area assets were obtained as green space values per capita and indexed at the neighborhood level. The effectiveness of public recreational area opportunities for each neighborhood were estimated by distances between the centers of neighborhoods and the threshold distance between any active green space and the furthest residential housing. And firstly, the effectiveness change values were obtained for each neighborhood from these estimation results. The effectiveness change values were associated with per capita recreation area opportunities (per capita resource value) and thus effective public recreation area opportunities values were found. The received findings indicate that the active green spaces have an unbalanced allocation and this unbalance changes effectiveness of opportunities in the neighborhood. With reference to these findings, being a neighborhood close to other neighborhoods that have higher per capita resource values brings increasing effective opportunities for this neighborhood. On the contrary, to be close to neighborhoods that have high population density and less opportunities decrease effective opportunities because of high user density. Keywords: Active green spaces, cultural spaces, effectiveness change values, effective public recreation opportunities, index values. Boyacýgil O, Atunkasa MF (2010) Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi: Ýskenderun (Hatay) Örneði. Ekoloji 19, 73, 110-121. GÝRÝÞ Kentsel yaþam niteliði, kentin ve kent halkýnýn fiziksel, sosyal, ekonomik karakteristiklerinin belirlediði bir durumdur. Sosyal karakteristikler; toplumun yaþam biçimi, yaþam uzunluðu, okuryazarlýk, ortalama eðitim süresi, eðitim ve saðlýk hizmetleri ile bunlara olan eriþebilirlik, güvenlik, örgütlülük gibi özelliklerce tanýmlanýr. Ekonomik karakteristikler; kent insanýnýn kabul edilebilir bir yaþam niteliði için gerekli olan kaynaklar üzerindeki egemenliði, yaþam maliyeti ve alým gücü gibi özelliklerden oluþur. Bu çalýþma açýsýndan daha fazla önem taþýyan fiziksel karakteristikler ise; kent insanýnýn rekreasyon gereksinimlerine yanýt verecek aktif yeþil alanlar ile sosyal ve kültürel alanlarýn varlýðý, ulaþým aðý ve ulaþým türleri, iletiþim, çevre bozulmalarýnýn düzeyi, doðal ve tarihsel deðerlerin korunmasý, konut tipi, çevresi ve niteliði gibi Geliþ: 28.01.2009 / Kabul: 08.09.2009 110

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji özelliklerle açýklanmaktadýr (Cohen 1996, Gangloff 1996, Willis ve ark. 2001). Bu karakteristiklerden herhangi birini diðerlerinden üstün tutmak ya da ana belirleyici kabul etmek kentsel yaþam niteliðinin düzeyi hakkýnda yanýltýcý sonuçlar yaratabilir. Kent insanýnýn sosyal ve ekonomik karakteristikleri ilk bakýþta aðýrlýklý görünmekle birlikte her ikisi de fiziksel karakteristiklerin cisimlenmesine yansýmaktadýr. Bir kentin sosyal ve teknik altyapýsý, donatýlarýn çeþitliliði, konut tipi ve niteliði, çevresel, doðal ve tarihsel deðerlerin korunmasý, kent kimliðinin yerleþmesi gibi karakteristikler o kentin ve kent insanýnýn sosyal ve ekonomik karakteristiklerinin de göstergeleridir (Baud-Bovy ve Lawson 2002, Jim 2004, Özcan 2008). Konuya fiziksel açýdan kentsel yaþam niteliðinin göstergelerinden biri olan rekreasyon olanaklarý açýsýndan yaklaþýldýðýnda; ülkemizde 02.11.1985 tarih ve 18916 sayýlý Resmi Gazete'de yayýmlanarak yürürlüðe giren, 02.09.1999 tarih ve 23804 sayýlý Resmi Gazete'de yayýmlanan yönetmelik deðiþiklikleri ile yeniden düzenlenen ve 19.08.2008 tarih ve 26972 sayýlý Resmi Gazete kapsamýnda adý deðiþtirilen Planlý Alanlar Tip Ýmar Yönetmeliði (önceki adý 3030 Sayýlý Kanun Kapsamý Dýþýnda Kalan Belediyeler Tip Ýmar Yönetmeliði) yönlendirici kabul edilebilir. Yönetmeliðin Ýkinci Bölümünün Kent Bölgeleri Tanýmlarý ve Alan Kullanýþ Þartlarý baþlýklý 14. maddesinin Sosyal ve Kültürel Altyapý Alanlarý baþlýklý 2. bendinde bu alanlar; yeþil alanlar (çocuk bahçeleri, parklar, piknik ve eðlence "rekreasyon" alanlarý) ve spor ve oyun alanlarý olmak üzere iki ana grupta deðerlendirilmekte, bu alanlar kapsamýndaki tüm yapý, tesis ve açýk alan düzenlemelerinin bu konuda öngörülen standartlara uygun olmasý zorunluluðu vurgulanmaktadýr (Anonymous 2008). Dýþ ülkelerde ise genel olarak kentsel rekreasyon olanak ve donatýlarý yapýsal alanlar, açýk alanlar ve yeþil alanlar bünyesinde biçimlenmektedir. Yapýsal alanlar kapsamýnda kültür rekreasyonu olanaklarýný sunan kültürel mekanlar, açýk ve yeþil alanlar kapsamýnda da her yaþ ve konumdan insanýn çok çeþitli rekreasyon gereksinimlerine yanýt verebilme potansiyeli içeren aktif yeþil alanlar önem kazanmaktadýr (Gold 1980, Simonds 1983, Dunnett ve ark. 2002). Bu mekan ve alanlar; kent insanýnýn bedensel ve ruhsal olarak saðlýklý geliþmesinde, çok çeþitli eylem ve etkinlikler baðlamýnda toplumsal iliþkilerin kurulmasý, sürdürülmesi ve toplumsal dayanýþmanýn yerleþmesinde, kent ve kentlilik kimlik ve kültürünün geliþtirilmesindeki iþlevleri nedeniyle kentsel yaþam niteliðini yükseltmenin önemli ve etkili araçlarý kabul edilebilir (Bartone ve ark. 1994, Bolund ve Hunhammar 1999, Leeuwen ve ark. 2006). Kentsel yaþam niteliðinin düzeyi genelde bir olgunun matematiksel anlatýmý olan nicelikle tanýmlanmaktadýr. Ancak, toplam niceliði oluþturan karakteristiklerin birimleri farklýdýr. Örneðin, sosyal ve ekonomik karakteristikler kendi içlerinde ya da fiziksel karakteristikler ile ayný birimle tanýmlanamaz. Bu nedenle tüm bu karakteristikleri ortak birim olarak endeks deðeri ile tanýmlama gereði doðmuþtur. Ýnsani Kalkýnma Endeksi (ÝKE), Sürdürülebilir Ekonomik Refah Endeksi (SERE), Rekreasyon Olanaklarý Endeksi (ROE) gibi toplumun çeþitli konulardaki gönencini ölçmede kullanýlan endeks deðerleri, farklý bileþenleri bütünleþtirerek ortak bir birimle tanýmlayan matematiksel anlatýmlardýr (English ve Cordell 1993, Brown ve ark. 1998, Gilliland ve ark. 2006). Kamusal rekreasyon olanaklarý ise kiþi baþýna kaynak deðeriyle (KBK) tanýmlanabilir (Harrington 1987, English ve Cordell 1993, Yýlmaz 2004). Bu deðer dünyadaki yaygýn kullanýmýyla m 2 /kiþidir. Ülkemizde, 02.11.1985 tarih ve 18916 sayýlý Resmi Gazete'de yayýmlanarak yürürlüðe giren Plan Yapýmýna Ait Esaslara Dair Yönetmeliðin Tanýmlar baþlýklý 3. maddesinin 8. fýkrasýnda aktif yeþil alan kavramý, parklar, çocuk bahçesi ve oyun alanlarý ile tanýmlanmýþ, ayný yönetmeliðin 02.09.1999 ve 23804 sayýlý Resmi Gazete'de yayýmlanan deðiþiklik EK-1 bölümünde kiþi baþýna aktif yeþil alan miktarý (parklar, çocuk bahçesi ve oyun alanlarý toplamý) 10 m 2 öngörülmüþtür. Kültürel mekanlar kapsamýnda ise, yine ayný bölümde kültürel tesis alaný olarak nüfusu 100 000'den büyük yerleþimlerde öngörülen kiþi baþýna deðer 2,5 m 2 'dir (Anonymous 1985 ve 1999). Ancak kamusal rekreasyon alanlarýnýn salt bu ölçütlerle tanýmlanmasý, kentsel yaþam niteliðine olan katkýsýnýn belirlenebilmesi için yeterli deðildir (Aksoy 2004, Doygun ve Ýlter, 2007). Çünkü; (1) bu bileþenlerin herbiri için (özellikle aktif yeþil alanlarýn bileþenleri) ayrý ölçütler geliþtirilmemiþtir. (2) Kentte nasýl daðýtýlacaklarý konutlara uzaklýk temelinde ortaya konulmamýþtýr. (3) Kiþi baþýna kaynak deðerleri, herhangi bir mahalledeki rekreasyon olanaklarýnýn etkinliðini yansýtmamaktadýr. Nitekim Doygun ve Ýlter (2007)'e göre ülkemizin 111

Ekoloji Boyacýgil ve Atunkasa bazý kentlerindeki kiþi baþýna aktif yeþil alan miktarlarý; Kahramanmaraþ'ta 1,4 m 2, Ýstanbul'da 1,9 m 2, Isparta'da 3 m 2, Antalya'da 3,1 m 2, Kayseri'de 5,4 m 2, Altunkasa ve ark. (2006)'ya göre de Adana'da 0,85 m 2 'dir. Bu deðerler ilgili yönetmeliklerde öngörülen deðerlere ulaþmadýðý gibi, incelenen kentlerde varolan aktif yeþil alanlarýn dengeli bir daðýlým göstermediði ayný araþtýrmacýlar tarafýndan vurgulanmýþtýr. Diðer yandan ayný araþtýrmacýlar, kiþi baþýna alan miktarýnýn bu alanlarýn yeterliliðini ortaya koyamayacaðýný, bunu belirlemede ulaþýlabilirlik ya da konuta uzaklýk temelinde aktif yeþil alanlarýn her bileþeni için ölçütler geliþtirilmesi gereðini açýklamýþlardýr. Bu baðlamda çalýþmada, kentsel rekreasyon olanaklarý kapsamýnda aktif yeþil alanlarýn ve kültürel mekanlarýn etkinliðinin kiþi baþýna kaynak deðeri ile birlikte kent içindeki daðýlýmlarý ve konuta olan uzaklýklarý yönünde belirlenmesine Ýskenderun örneðinde kuramsal bir yaklaþým getirilmesi amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE YÖNTEM Ýskenderun, Çukurova bölgesinde sanayi, tarým ve turizm sektörlerinin biçimlendirdiði, iskan alaný ve nüfus açýsýndan hýzlý büyüyen bir yerleþim merkezidir. Batýsý Akdeniz, doðusu Amanos daðlarýnca sýnýrlanmýþtýr. Bu nedenle yerleþim alaný kýyýya paralel olarak kuzey-güney yönünde geliþim göstermektedir. 2008 yýlý itibariyle 28 mahallede 177 294 nüfusu barýndýrmaktadýr. Çalýþmada, kamusal rekreasyon alanlarýna ait bilgilere Ýskenderun Belediyesi (2008)'nden saðlanan envanter raporu (Anonymous 2008 b) ve 1/5000 ölçekli nazým imar planý yanýnda, AutoCAD ortamýnda yapýlan alan ve uzaklýk ölçümleri ve yerinde yapýlan arazi kontrolleri ile ulaþýlmýþtýr. 2008 yýlý mahalle nüfuslarý Türkiye Ýstatistik Kurumundan (Anonymous 2008 c) elde edilmiþtir. Araþtýrmada uygulanan yöntem üç aþamadan oluþmaktadýr. Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Belirlenmesi Bu aþama çalýþma alanýndaki kültürel mekan ve aktif yeþil alan varlýðýnýn belirlenmesini içermektedir. Ýskenderun'da, Gold (1980), Mertes (1996) ve Williams (2003)'ýn ABD ve Avrupa ülkelerinde kullanýlan iki ayrý Rekreasyon Alanlarý Sýnýflandýrma Sistemi kapsamýnda belirttikleri kültürel mekan türlerinden yalnýzca ikisi (kültür merkezi, kütüphane) yer aldýðýndan, kültürel mekanlar bu iki 112 kullanýmla temsil edilmiþtir. Aktif yeþil alanlarý ise parklar, çocuk bahçeleri, spor ve oyun alanlarý oluþturmuþtur. Çalýþmada kültürel mekan ve aktif yeþil alan varlýðý, Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (KROS) olarak tanýmlanmýþtýr. KROS hesaplamalarýnda kiþi baþýna kaynak deðeri (KBK) gösterge kabul edilmiþtir. Aktif yeþil alanlar açýsýndan KBK'nin belirlenmesinde, alanýn türü ile ilgili kullanýcý nüfusu temel alýnmýþ, çocuk bahçeleri için 0-12 yaþ grubu nüfusu, parklar, spor ve oyun alanlarý için 12 yaþýndan büyük nüfus belirleyici olmuþtur. Çalýþmada ayrýca, beþ kamusal rekreasyon olanaðý türünün (kültür merkezi, kütüphane, park, çocuk bahçesi, spor ve oyun alaný) her birinin ayný önem düzeyinde olmayacaðý göz önüne alýnarak Gold (1980), English ve Cordell (1993), Gilliland ve ark. (2006)'nýn bu tür çalýþmalar için önerdiði 1-3 arasýnda deðiþen aðýrlýk puanlarý da uygulanmýþtýr. Her mahalle için KROS deðerleri Cooper ve Francis (1990), English ve Cordell (1993), Dunnett ve ark., (2002)'nýn çalýþmalarýndan yararlanarak araþtýrmanýn amacýna uygun olarak geliþtirilen aþaðýdaki eþitlikle hesaplanmýþtýr: Kiþi baþýna m 2 olarak hesaplanan aðýrlýklandýrýlmýþ KROS deðerleri, kentsel yaþam niteliðinin diðer bileþenleri ile ortak birimle tanýmlanmasýný saðlayabilmek amacýyla en yüksek KROS deðeri 100 kabul edilerek kendi aralarýnda endekslenmiþtir. Böylece çalýþma alanýndaki 28 mahallenin herbiri için mahalle parký, çocuk bahçesi, spor ve oyun alaný, kültür merkezi ve kütüphane varlýðýnýn bütünleþtirilmiþ durumunu belirleyen Endekslenmiþ Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (ENKROS) deðerleri elde edilmiþtir.

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinlik Deðiþme Deðerlerinin Hesaplanmasý ENKROS deðerleri herhangi bir mahalle için kamusal rekreasyon olanaklarýnýn genel tanýmlayýcýsýdýr. Bu olanaklarýn etkinliðini göstermez. Mahalleler arasýnda söz konusu olanaklar açýsýndan dengeli bir daðýlým olmayabilir. Bazý olanaklar bir mahallenin sýnýrlarý içerisinde bulunabileceði gibi, yakýn ya da uzak konumdaki mahallelerde yer alabilir. Bu durumda, olanaklarý yetersiz bir mahallede yaþayan kullanýcý, aradaki uzaklýkla iliþkili olarak diðer mahallelerdeki kamusal rekreasyon alanlarýnda gereksinimini karþýlama yolunu seçecektir. Böylece, olanaklarý daha zengin olan mahallelerdeki kullanýcý sayýsý diðer mahallelerden olan katýlýmla artacak, bunun sonucunda kamusal rekreasyon olanaklarýnýn niceliði (kiþi baþýna kaynak deðeri) azalacaktýr. Bu olgu etkinlik deðiþmesi olarak tanýmlanmaktadýr (English ve Cordell 1993). Etkinlik deðiþmesi ve bunun matematiksel anlatýmý mahalleler arasýndaki uzaklýk ve konutla kamusal rekreasyon alaný arasýndaki en fazla uzaklýk deðerleriyle iliþkilidir. Mahallelerarasý uzaklýk (U XY ), bir mahallenin merkezinden diðer mahallelerin merkezlerine olan uzaklýðý tanýmlamaktadýr. Diðeri ise, herhangi bir kamusal rekreasyon alaný ile ona en uzak konut arasýndaki uzaklýktýr (KU KRA ). Buna göre, birbirini etkileyen herhangi iki mahalle (X ve Y) arasýnda kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinlik deðiþme deðeri (ED XY ), English ve Cordell (1993) tarafýndan aktarýlan ve araþtýrmanýn amacýna uyarlanan aþaðýdaki eþitlikler kullanýlarak herhangi bir mahalleye göre tüm mahalleler için hesaplanmýþtýr: ED XY deðerinin beþ kamusal rekreasyon alanýndaki etkinlik deðiþmesini temsil edebilmesi için, önce kamusal rekreasyon alanlarýnýn her birinin KU KRA deðerleri plan üzerinden elde edilmiþtir. Daha sonra bu deðerler, yöntemin 1. aþamasýnda belirlenen aðýrlýk puanlarý ile aðýrlýklandýrýlmýþ ve aðýrlýklý ortalamalar hesaplanmýþtýr. Böylece mahalleler arasýnda beþ kamusal rekreasyon alaný için bütünleþtirilmiþ ED XY deðerlerine ulaþýlmýþtýr. Etkin Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) Deðerlerinin Hesaplanmasý ENKROS deðeri, mahallelerdeki kamusal rekreasyon olanaklarýný tanýmlamanýn bir aracýdýr. Ancak, bu olanaklarýn varlýðýndan çok kullanýlabilirliði, diðer bir deyiþle etkinliði önem taþýmaktadýr. Geniþ olanaklar içeren bir mahalleye yakýnlýk etkin arzýn büyümesine yol açar. Nüfus yoðunluðu yüksek, olanaklarý daha az olan diðer mahallelere yakýnlýk da, kullanýcýlar arasýndaki rekabet olgusu göz önüne alýndýðýnda, etkin olanaklarý azaltacaktýr. Nüfusu ve rekreasyon olanaklarý düþük mahalleler ise, çevresindeki mahallelerin daha büyük etkin olanaklarýndan yararlanma yoluyla kendi deðerlerini yükseltme olanaðýna sahiptir. Çünkü, düþük nüfuslu mahallelerde kullanýcý yoðunluðu da düþük olacaðýndan rekabet azalacaktýr. Bu nedenle ENKROS deðerleri, etkinliðini belirleyebilmek için etkinlik deðiþme deðerleri ile iliþkilendirilmiþtir. Bu iliþkilendirmede, 1989 yýlýnda ABD Rekreasyon ve Parklar Yönetimince geliþtirilen Etkin Rekreasyon Olanaklarý Seti (English ve Cordell 1993) hesaplama yöntemi çalýþmaya uyarlanmýþ ve her mahallenin Etkin Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) deðeri aþaðýdaki eþitlikle belirlenmiþtir: BULGULAR Araþtýrma bulgularý yöntemin aþamalarýna baðlý olarak üç baþlýkta düzenlenmiþtir. Araþtýrma Alanýnýn Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Varlýðý Kamusal rekreasyon alanlarý, kapsamý çok daha geniþ bir kavram olmakla birlikte (örneðin; müze, toplantý, güzel sanatlar, folklor, sergi, gösteri mekanlarý, yaya bölgeleri vb.), çalýþma amacý ve yöntemi varolan olanaklara odaklandýðýndan kapsam zorunlu olarak kýsýtlý tutulmuþtur. Çalýþma alanýnda mahalleler ve varolan kamusal rekreasyon olanaðý türlerine göre kiþi baþýna kaynak (KBK) deðerleri Tablo 1'de, uzaklýk deðerleri (UD = kamusal rekreasyon alanýndan en uzaktaki konuta olan standart uzaklýðýn mevcut uzaklýða oraný) Tablo 2'de, KROS deðerleri Tablo 3'te, ENKROS deðerleri Tablo 4'te verilmiþtir. Ýskenderun'un kamusal rekreasyon olanaklarý varlýðýna iliþkin olarak çalýþmada ulaþýlan bulgular 113

Ekoloji Boyacýgil ve Atunkasa Tablo 1. Ýskenderun'un kiþi baþýna kaynak (KBK) deðerlerinin mahallelere göre daðýlýmý. Tablo 2. Ýskenderun'da uzaklýk deðerlerinin (UD= Standart uzaklýklarýn, kamusal rekreasyon alanlarýndan en uzaktaki konutlara olan mevcut uzaklýklara oraný) mahallelere göre daðýlýmý. 114

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji Tablo 3. Ýskenderun'un Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (KROS) Deðerleri. Tablo 4. Ýskenderun'un Endekslenmiþ Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (ENKROS) Deðerleri. 115

Ekoloji Boyacýgil ve Atunkasa 116 yorumlandýðýnda aþaðýdaki sonuçlar ortaya çýkmaktadýr: - 28 mahallenin 14'ünde aktif yeþil alan (park, çocuk bahçesi, spor ve oyun alaný) bulunmamaktadýr. Kiþi baþýna kaynak deðerleri açýsýndan 14 mahallede varolan olanaklarýn dengeli daðýlýmýndan söz edilemez. Nüfusu düþük olan mahallelerde kiþi baþýna kaynak deðerlerinin artýþ (Fatih Sultan Mehmet ve Savaþ mahalleleri gibi), yüksek olan mahallelerde azalýþ (Mustafa Kemal, Ýnönü ve Sakarya mahalleleri gibi) göstermesi doðal bir sonuç kabul edilebilir (Tablo 1). - Kültür merkezi ve kütüphane kentte birer adet bulunmakta ve tüm kente hizmet etmektedir. Bu olanaklarýn tüm kentte birer adet bulunmasý ilk bakýþta etkisiz öðeler olarak algýlanmalarýna yol açmakla birlikte kullanýcýya olan uzaklýklar göz önüne alýndýðýnda etkin rekreasyon olanaklarý deðerini doðrudan etkilemektedir. Bu olanaklarda kiþi baþýna kaynak deðeri, kapladýklarý toplam alanýn kent nüfusuna bölünmesiyle elde edilmiþtir. Bulunan deðerler standart deðerlerden çok düþüktür (kültür merkezi için standardýn 1/10'u, kütüphane için 1/7,5'i) (Tablo 1). - Mahallelerdeki kamusal rekreasyon alanlarýnýn en uzaktaki konutlara olan uzaklýðý standart deðerleri genel olarak karþýlamamaktadýr (Tablo 2). Bunun önemli nedenleri, 14 mahallede aktif yeþil alan olanaðý bulunmamasý yanýnda, kentin kýyý boyunca geliþmesinin gerek mahalleler ve gerekse kamusal rekreasyon alanlarý arasýndaki uzaklýðý artýrmasýdýr. - 14 mahallede aktif yeþil alan olanaðý bulunmamasýna karþýn, kültür merkezi ve kütüphanenin kent geneline hizmet vermesi nedeniyle, bu mekanlara olan uzaklýða baðlý olarak söz konusu 14 mahallede 0,07-0,41 arasýnda deðiþen düzeylerde KROS deðeri ortaya çýkmýþtýr. En yüksek KROS deðeri (2,04 ile Fatih Sultan Mehmet mahallesi) ile en düþük KROS deðeri (0,07 ile Güzelçay mahallesi) arasýndaki büyük farklýlýk ve 26 mahallede KROS deðerlerinin 1'den düþük olmasý kamusal rekreasyon olanaklarýnýn yetersizliðinin ve dengesiz daðýlýmýnýn somut göstergesi olarak kabul edilebilir. Bu durum 3,55-100 gibi çok geniþ bir aralýkta deðiþen düzeylerde ENKROS deðerlerine de yansýmýþtýr (Tablo 3 ve 4). Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinlik Deðiþme Deðerleri Çalýþma alanýndaki kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinlik deðiþme deðerlerini hesaplamak için önce mahalle merkezleri arasýndaki doðrusal uzaklýklar (U XY ) belirlenmiþtir. Buna göre 28 mahallenin birbirlerine olan uzaklýklarý 426-8779 m arasýnda deðiþmektedir. Kamusal rekreasyon alanlarý ile bu alanlara en uzak konutlar arasýndaki uzaklýklar ise; mahalle parký için 2557 m, çocuk bahçesi için 2268 m, spor ve oyun alaný için 4441 m, kültür merkezi için 6795 m ve kütüphane için 6193 m ölçülmüþtür. Bütünleþtirilmiþ KU KRA deðeri bu deðerlerin aðýrlýklý ortalamasý alýnarak bulunmuþtur (KU KRA =[(2557x3)+(2268x3)+(4441x2)+(6795 x1) +(6193x1)]/10= 3634). ED XY deðerleri ise; U XY deðeri 3634'ten büyük ise 0 kabul edilmiþ, küçük ise 1-(U XY / KU KRA ) eþitliðiyle hesaplanmýþtýr. Hesaplama sonuçlarý Tablo 5'te verilmiþtir. Etkin Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) Deðerleri Çalýþma alanýndaki ENKROS deðerlerinin etkinliðini belirlemek için bu deðerlerin etkinlik deðiþme deðerleri ile iliþkilendirilmesi gerekmektedir. Böylece Etkin Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) deðerlerine ulaþýlmaktadýr. EKROS deðerleri çalýþmanýn yöntem bölümünde açýklanan, eþitliði ile hesaplanmýþ ve bulgular Tablo 6'da aralarýnda karþýlaþtýrma yapabilmek amacýyla ENKROS ve ED XY deðerleri ile birlikte verilmiþtir. Tablo 6'ya göre 28 mahallenin ENKROS deðerleri 3,55 ile 100 arasýnda geniþ bir aralýkla deðiþim gösterirken, EKROS deðerleri 10,48 ve 55,96 arasýnda daha dar bir aralýkta oluþmuþtur. ENKROS deðeri 100 olan Fatih Sultan Mehmet mahallesinin EKROS deðeri 55,96'ya gerilemiþtir. Bu mahalledeki kamusal rekreasyon olanaklarýnýn diðer mahallelerde yaþayanlar tarafýndan kullanýlmasý, ortaya çýkan yoðunluk nedeniyle etkinlik azalmasý yaratmýþtýr. Bunun tersine, ENKROS deðerleri çok düþük olan Güzelçay mahallesinin EKROS deðeri 13 kat artýþ göstermektedir. Bu mahallede yaþayan ve diðer mahallelere göre sayýca düþük olan nüfusun rekreasyon gereksinimlerini kendilerine yakýn ve kamusal rekreasyon olanaklarý daha geniþ mahallelerde karþýlamalarý, olumlu etki nedeniyle

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji Tablo 5a. Mahalleler Arasýnda Etkinlik Deðiþme Deðerleri (EDXY). Tablo 5b. Mahalleler Arasýnda Etkinlik Deðiþme Deðerleri (EDXY). 117

Ekoloji Boyacýgil ve Atunkasa Tablo 6. Ýskenderun'un Etkin Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) Deðerleri. 118 EKROS deðerlerinin yükselmesine neden olmuþtur. Bu bulgular, bir mahallede kiþi baþýna kaynak deðeri ne denli fazla olursa olsun, bu fazlalýðýn o mahalledeki kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliðini yansýtmadýðýný ortaya koymaktadýr. Eðer, kentin mahallelerinde kamusal rekreasyon olanaklarýnýn dengesiz daðýlýmý söz konusu ise, olanaklarý yetersiz olan mahallelerde yaþayan nüfus, yeterli mahallelerdeki olanaklardan sürekli yararlanma eðiliminde olacaktýr. Bu durumda, varolan kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliði, diðer bir anlatýmla kullanýcýlarýn gereksinimlerini karþýlama düzeyleri ve kullanýmdan elde edecekleri fayda, nüfus artýþýna baðlý olarak azalabilecektir. TARTIÞMA VE SONUÇ Bir kentteki rekreasyon olanaklarýnýn niceliði iki temel ölçütle belirlenmektedir: Kiþi baþýna alan büyüklüðü ve ulaþýlabilirlik. Nitelik ve niceliði birlikte ortayan koyan üçüncü ölçüt ise sunu çeþitliliðidir (Gold 1980, Simonds 1983, Altunkasa ve ark. 2006). Kiþi baþýna alan ve ulaþýlabilirlik (ya da kullanýcýnýn konutuna olan uzaklýk) matematiksel olarak ortak bir deðerle tanýmlanabilir. Sunu çeþitliliði ise kentlerin ekolojik özellikleri, kullanýcýlarýn sosyal, kültürel ve ekonomik karakteristikleri, eðilim ve talepleri yönünde çok deðiþkenlik gösterebilir. Yeterlilik düzeyleri göreceli olduðundan bu konuda ölçütler üretilmesi de çok güçtür (Santerre 1985, Phillips 1996, Thompson ve ark. 2001). Bu baðlamda Ýskenderun'un kamusal rekreasyon olanaklarýnýn düzeyi, iki temel ölçüt olan kiþi baþýna büyüklük ve kullanýcýya olan uzaklýkla iliþkilendirilerek ortaya konulmuþtur. Çalýþmada kullanýlan yönteme benzer bir yöntemi göl kýyýsýndaki dokuz yerleþim birimine su rekreasyonu olanaklarý açýsýndan uyarlayan English ve Cordell (1993), rekreasyon olanaklarýnýn düzeyini kiþi baþýna düþen göl yüzeyi alaný, bot rampalarýnýn sayýsý ve yerleþimlerin konumlandýðý kýyý uzunluðunu temel alarak belirlemiþtir. Burada bot rampalarýnýn sayýsý sunu çeþitliliði olarak algýlanabilmekle birlikte deðerlendirme tek bir sunu için ve niceldir. English ve Cordell (1993),

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji Ýskenderun çalýþmasýndaki KROS'un karþýlýðý olan rekreasyon olanaklarý seti deðerlerini, belirledikleri üç ölçüt için kiþi baþýna deðerlerin aðýrlýklý ortalamasýný (aðýrlýk puanlarý, göl yüzeyi alaný için 3, diðer ikisi için 1) alarak bulmuþlardýr. Ýskenderun çalýþmasýnda ise, beþ farklý olanak türünün deðerlendirmeye alýnmasý ve KROS deðerlerinin kiþi baþýna alan ve konuta olan uzaklýkla ilgili standart deðerlerle iliþkilendirilmesi önde tutulduðundan özgün bir hesaplama yöntemi geliþtirilmiþtir. English ve Cordell'in (1993) rekreasyon olanaklarý seti endeksi (ENKROS'un karþýlýðý) deðerleri ile etkin rekreasyon olanaklarý seti (EKROS'un karþýlýðý) deðerleri Ýskenderun çalýþmasý ile paralel özelliktedir. Olanak düzeyi yüksek yerleþim birimlerinde, düþük yerleþim birimlerinden gelen kullanýcý yoðunluðu nedeniyle etkinlik azalmasý, düþük yerleþim birimlerinde ise yüksek yerleþim birimlerindeki olanaklarýn olumlu etkisi nedeniyle etkinlik artýþý oluþmuþtur. Gilliland ve ark. (2006), Kanada'nýn London kentindeki rekreasyon alanlarýnýn mahallelere göre daðýlýmlarýný incelemiþ ve varolan olanaklarý çocuk ve genç nüfusun oyun alaný gereksinimlerine göre endekslemiþtir. Gereksinimler, oyun alaný olanaklarý en yüksek mahallenin verileri temel alýnarak belirlenmiþtir. Ancak bu çalýþmada amaç rekreasyon olanaklarý ile çocuk ve genç nüfusun saðlýðý arasýndaki iliþkiyi ortaya koyabilmektir. Bu baðlamda oyun alaný gereksinimleri, halkýn sosyo-ekonomik karakteristikleri ve oyun alaný yetersizliðinden kaynaklanan sýkýntý düzeyi ile iliþkilendirilmiþtir. Ýskenderun çalýþmasýnda amaç kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliðini belirlemek olduðundan böyle bir iliþkilendirme yapýlmamýþtýr. Diðer yandan kentlerdeki kamusal rekreasyon alanlarýnýn planlamasý sosyal ve ekonomik karakteristiklere bakýlmaksýzýn kent genelinde dengeli ve gereksinimleri karþýlayacak biçimde bir daðýlým gerektirdiðinden bu tür bir iliþkilendirme gözardý edilmiþtir. Araþtýrma bulgularýndan birbirini tümleyen iki temel sonuç ortaya çýkmaktadýr: 1. Ýskenderun'daki kamusal rekreasyon olanaklarý mahalleler arasýnda dengesiz bir daðýlým göstermektedir. Bu dengesizlik herhangi bir mahalledeki kamusal rekreasyon olanaklarýnýn etkinliðini, olanaklarý daha yetersiz diðer mahallelerden gelen kullanýcýlar nedeniyle azaltmaktadýr. Örneðin, Fatih Sultan Mehmet mahallesinin kamusal rekreasyon olanaklarý çalýþma alanýnda en yüksek deðeri verirken (ENKROS=100), uzaklýkla iliþkili etkinlik deðiþmesi nedeniyle Etkin Kamusal Rekreasyon Olanaklarý deðeri 55,96'ya gerilemiþtir. 2. Herhangi bir mahalledeki kiþi baþýna toplam kamusal rekreasyon olanaklarý düzeyi standartlarý karþýlasa bile bu durum rekreasyon olanaklarý sorununun çözümlendiði anlamýna gelmemektedir. Çünkü, bu olanaklarýn her birinin kullanýcý nüfusu dikkate alýnarak gerekli büyüklüklerde oluþturulmasý gerekir. Örneðin Fatih Sultan Mehmet mahallesinde kiþi baþýna mahalle parký 3,12 m 2, çocuk bahçesi 0,17 m 2 dir. Spor ve oyun alaný ise bulunmamaktadýr. Bu durum, gereksinimleri farklý yaþ gruplarýnýn zorunlu olarak gereksinimlerine uygun olmayan olanaklarý kullanmalarýna neden olmaktadýr. Bu baðlamda kentlerde kamusal rekreasyon alanlarý planlamasýnýn amacý; kiþi baþýna düþen alan miktarý ile kullanýcýya olan uzaklýðý iliþkilendirerek, gerek kent geneli ve gerekse mahalleler özelinde her bir kamusal rekreasyon olanaðý açýsýndan standartlarý yakalayan dengeli bir daðýlýma öncelik vermek olmalýdýr. Çalýþmada ulaþýlan Etkin Kamusal Rekreasyon Olanaklarý Seti (EKROS) deðerleri, bu konuda atýlacak adýmlar için belirleyici bir araç olarak kullanýlabilecektir. KAYNAKLAR Aksoy Y (2004) Üsküdar Ýlçesi Açýk Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi. Ekoloji 13, 52, 38-44. Altunkasa MF, Uslu C, Boyacýgil O, Konaklý N (2006) Adana Kentsel Alanýnda Bisikletli Baðlantý Olanaklarýnýn Araþtýrýlmasý ve Bir Ana Düzentasar Önerisi Geliþtirilmesi. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araþtýrma Kurumu, Sosyal ve Beþeri Bilimler Araþtýrma Grubu Araþtýrma Projesi Sonuç Raporu. Proje No: 104K058, Ankara. Anonymous (1985) Plan Yapýmýna Ait Esaslara Dair Yönetmelik. T.C. Resmi Gazete, Tarih: 02.11.1985, Sayý: 18916 (Mükerrer), Ankara. Anonymous (1999) Plan Yapýmýna Ait Esaslara Dair Yönetmelik EK-1 (Kentsel Sosyal ve Teknik Altyapý). T.C. Resmi Gazete Tarih: 02.09.1999, Sayý: 23804, Ankara. 119

Ekoloji Boyacýgil ve Atunkasa Anonymous (2008 a) Planlý Alanlar Tip Ýmar Yönetmeliði. T.C. Resmi Gazete Tarih: 19.08.2008, Sayý: 26972, Ankara. Anonymous (2008 b) Ýskenderun Kentsel Yeþil Alan Envanter Raporu. Ýskenderun Belediyesi Yayýnlarý, Ýskenderun. Anonymous (2008 c) Ýllere Göre Þehir ve Köy Nüfuslarý. T.C. Baþbakanlýk Türkiye Ýstatistik Kurumu, Adrese Dayalý Nüfus Kayýt Sistemi (ADNKS) Veri Tabaný (Alýnma Tarihi 15.09.2008). http://tuikapp.tuik.gov.tr Baud-Bovy M, Lawson F (2002). Tourism and Recreation - Handbook of Planning and Design. Bath Press, Bath. Bartone CJD, Bernstein J, Leitmann J, Eigen J (1994) Toward Environmental Strategies for Cities: Policy Considerations for Urban Environmental Management in Developing Countries. The World Bank Urban Management Programme Series Paper No 18, Washington DC. Bolund P, Hunhammar S (1999) Ecosystem Services in Urban Areas. Ecological Economics 29, 293-301. Brown LR, Flavin C, Postel S (1998) Gezegenimizi Kurtarmak: Küresel Ekonominin Çevresel Olarak Sürdürülebilirliði (Çeviren S. Gül). TÜBÝTAK-TEMA Vakfý Yayýnlarý 4, Ankara. Cohen M (1996) Habitat II and the Challenge of the Urban Environment: Bringing together the two Definitions of Habitat. International Social Science Journal 147, 95-101. Cooper MC, Francis C (1990) People Places: Design Guidelines for Urban Open Space. Van Nostrand Reinhold, New York. Doygun H, Ýlter AA (2007) Kahramanmaraþ Kentinde Mevcut ve Öngörülen Aktif Yeþil Alan Yeterliliðinin Ýncelenmesi. Ekoloji 17, 65, 21-27. Dunnett N, Swanwick C, Woolley H (2002) Improving Urban Parks, Play Areas and Green Spaces (Published Report). Department for Transport, Local Government and the Regions, London. English DBK, Cordell HK (1993) Effective Recreation Opportunity Set (EROS) Index: A Computable Measure of Recreation Supply. U.S. Department of Agriculture Forest Service, Research Paper A 13 78, SE-286. Ersoy M (1994) Kentsel Alan Kullaným Normlarý (Urban Land Use Norms). Orta Doðu Teknik Üniversitesi Mimarlýk Fakültesi Yayýnlarý, Ankara. Gangloff D (1996) The Sustainable City. American Forests 101, 5-6, 30-36. Gilliland J, Holmes M, Irwin JD, Tucker P (2006) Environmental Equity is Child's Play: Mapping Public Provision of Recreation Opportunities in Urban Neighbourhoods. Vulnerable Children and Youth Studies 1, 3, 256-268. Gold SM (1980) Recreation Planning and Design. McGraw-Hill, New York. Harrington W (1987) Measuring Recreation Supply. Resources for the Future Press, Washington DC. Jim CY (2004) Green-Space Preservation and Allocation for Sustainable Greening of Compact Cities. Cities 21, 4, 311-320. Leeuwen VE, Vreeker R, Rodenburg C (2006) A Framework for Quality of Life Assessment of Urban green Areas in Europe: An Application to District Park Reudnitz Leipzig. International Journal of Environmental Technology and Management 6, 1-2, 111-122. Mertes JD, Hall JR (1996) Park, Recreation, Open Space and Greenway Guidelines. National Recreation and Park Association (NRPA), Published Report, Arlington. Özcan K (2008) Sürdürülebilir Kentsel Koruma Ýçin Açýk-Yeþil Alan Etkin Bir Planlama Modeli: Konya Kentsel Koruma Alaný, Türkiye Örneði. Ekoloji 17, 68, 43-53. Phillips LE (1996) Parks: Design and Management. McGraw-Hill, New York. Santerre RE (1985) Spatial Differences in the Demands for Local Public Goods. Land Economics 61, 119-128. Simonds JO (1983) Landscape Architecture. McGraw-Hill, New York. 120

Kamusal Rekreasyon Olanaklarýnýn Etkinliðinin Belirlenmesi:... Ekoloji Thompson I, Pendlebury J, Townshend T, Roe M, Shaw T, Akkar M, Bates G (2001) Improving Green Urban Spaces. Beacon Council Research Report, Department for Communities and Local Government, London. Williams S (2003) Tourism and Recreation. Pearson Education Limited, Essex. Willis KG, Turner RK, Bateman IJ (2001) Urban Planning and Management. Edward Elgar Publishing, New York. Yýlmaz S (2004) Serçeme Vadisinin Rekreasyonel Kullaným Potansiyelinin Belirlenmesi. Ekoloji 13, 51, 1-6. 121