Konya İli Tarım Havzalarında Tarım İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı Arazi ve Gelir Dağ ılımı

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Konya İli Tarım Havzalarında Tarım İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı Arazi ve Gelir Dağ ılımı Cennet OĞUZ1 Hüseyin ERGUN2 Murat KÜÇÜKÇONGAR3 Mustafa KAN3 Arzu KAN1 Emel DEMİRÖZ2 'Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü KONYA. 2Konya Ticaret Borsası 3Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitü Müdürlüğü, KONYA. 1. Giriş Bu araştırmada, Konya İli Orta Anadolu, İç Ege ve Göller tarım havzasında bulunan tarım işletmelerinin sosyoekonomik yapısı, arazi ve gelir dağılımı incelenmiştir. Araştırmada kullanılan veriler, belirtilen tarım havzalarını temsil niteliğine sahip 170 köyden tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemi ile belirlenen 713 adet tarım işletmesinden sağlanmıştır. İşletmeler bir bütün olarak ele alınarak yıllık faaliyet sonuçları incelenmiştir. Gelir dağılımına ait hesaplamalarda Gini Oranı ve Lorenz eğrisinden yararlanılmıştır. Araştırma bölgesinde incelenen havzalardan Orta Anadolu tarım havzasında işletme başına toplam gelir 42.588 TL, kişi başına düşen gelir 8.905 TL ve Gini Oranı 0,50 dir. Göller tarım havzasında işletme başına toplam gelir 26.418 TL, kişi başına düşen gelir 5.709 TL ve Gini Oranı 0,57 dir. İç Ege Tarım havzasında ise işletme başına toplam gelir 24.307 TL, kişi başına gelir 4.571 TL ve Gini Oranı ise 0,52 olarak belirlenmiştir. Orta Anadolu tarım havzasında işletme başına ortalama mülk arazi 171 da, İç Ege Tarım havzasında işletme başına ortalama mülk arazi 63 da ve Göller tarım havzasında ise işletme başına ortalama mülk arazi 75 da olarak belirlenmiştir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Materyal Araştırmanın ana materyalini Konya ilinin merkez ilçeler dahil olmak üzere toplam 31 ilçesinde 170 köyde Tabakalı Tesadüfi Örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenen 713 adet tarım işletmeleri ile yüz yüze görüşme sonucu doldurulan soru formlarından elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Ayrıca konu ile ilgili önceden yapılmış ulusal ve uluslar arası alanda tamamlanmış araştırma sonuçları, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO), Dünya Bankası (WB) ve Birleşmiş Milletler (UN) başta olmak üzere farklı ulusal ve uluslararası kuramların istatistik ve yayınlarından elde edilen ikincil veriler kullanılmıştır. 2.2. Yöntem Araştırma alanı olan seçilen Konya ilinde araştırmanın yürütüldüğü yerleşim yerlerinin belirlenmesinde Gayeli Örnekleme yönteminden faydalanılmıştır. Bunun için öncelikle Konya ilinin tarımsal, coğrafi ve iklimsel karakterleri göz önüne alınarak araştırma alanında faaliyet gösteren başta Konya İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü olmak üzere ilçe tarım müdürlükleri ve diğer tarımsal kuruluşlar ile birlikte tarımsal bölgelerin belirlenmesi yapılmıştır. İldeki farklı tarımsal bölgeler (tarım havzaları) dikkate alınarak toplam 170 yerleşim yeri belirlenmiştir. Yerleşim yerlerinin seçiminde DPT nin Ulusal Kalkınma Stratejisi belgesinde kırsal alan olarak nitelendirilen nüfusu 20.000 in altında olan yerler dikkate alınmıştır. Araştırma alanı olarak belirlenen yerleşim yerlerinin hangi tarımsal havza içerisinde olduğu ise Türkiye Tarım Havzalarının Belirlenmesine İlişkin 2009/15173 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 23.07.2009 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan tablolara göre belirlenmiştir. Buna göre araştırmanın yürütüldüğü Konya ilinde 3 adet tarımsal havza bulunmaktadır. Bunlar; Orta Anadolu Tarım Havzası (Altınekin, Cihanbeyli, Çeltik, Çumra, Emirgazi, Ereğli, Güneysınır, Halkapınar, Kadınhanı, Karapınar, Karatay, Kulu, Sarayönü, Yunak) İç Ege Tarım Havzası (Akşehir, Doğanhisar, Ilgın, Tuzlukçu) Göller Tarım Havzası (Ahırlı, Akören, Beyşehir, Bozkır, Derbent, Derebucak, Hadim, Hüyük, Meram, Seydişehir, Selçuklu, Taşkent, Yalıhüyük) Araştırma alanında verilerin toplandığı bir diğer kitle ise tarım işletmeleridir. Tarım işletmelerinin belirlenmesinde ana faktör olarak Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) ve Veteriner Bilgi Sistemi (TURKVET) baz alınmıştır. Araştırmanın ana kitlesi ÇKS ve/veya Veteriner Bilgi Sistemi ne (TURKVET) 2008 yılında kayıtlı olan tarım işletmelerinden oluşmaktadır. 2008 yılında seçilen yerleşim yerinde toplam 118.411 adet tarım işletmesi bulunmaktadır. Popülasyonun heterojen bir yapı sergilemesinden dolayı (Varyasyon Katsayısı %98) görüşülecek tarım işletmelerinin sayısını belirlemede Tabakalı Örnekleme Yöntemi kullanılmıştır. Tabakalı Örnekleme Yöntemi ne göre görüşülecek tarım işletmesi sayısı 170 yerleşim yerinde 713 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 1. de tabakalar ve her tabakada görüşülecek üretici sayısı verilmiştir. Tabakalı Örnekleme Yönteminde uygulanan Neyman Yöntemi nde kullanılan formül aşağıda sunulmuştur (Yamane 2001) 657

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya N_(NS ) h lı n = ------------------ 2 2 2 N D + _NS fı h n = örnek işletme sayısı Nh = h ıncı tabakadaki işletme sayısı Sh = h ıncı tabakanın standart sapması N= işletme sayısı D2 = (d/t)2 değeri olup, d = Popülasyon ortalamasından izin verilen hata miktarım (Ortalama arazi genişliğinin %10 u), t = Araştırmada öngörülen %95 güven sınırına karşılık gelen t tablo değerini (1,96) ifade etmektedir Çizelge 2.1 Araştırma alanında 2008 yılı ÇKS kayıtlarına görüşülen tarım işletme sayısını gösteren örnekleme metodu sonuçları Tabakalar (Da) S.sapma Ortalama V.K. N Anket Sayısı 0--20 4,75 13 0,37 14.221 202 21--50 8,63 35 0,25 28.814 93 51-150 28,36 91 0,31 45.853 149 151--+ 110,52 263 0,42 29.523 269 Örnek Sayısı 118.411 713 2.2.1. Verilerin Analizi Sırasında izlenen Yöntem Nüfus ve İşgücü İşletmelerde nüfus; yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre incelenmiştir. İşletmelerde bulunan mevcut erkek iş gücü hesaplanırken nüfusun cinsiyet ve yaş gruplarına göre işgücü başarılarını yansıtan aşağıdaki katsayılar kullanılmıştır (Açıl ve Demirci 1984, Erkuş 1995). Devamlı olarak işletme dışında olan aile bireyleri, işletme dışında çalışanlar, hastalık, askerlik ve eğitim gibi nedenlerle çalışmayanlar, işgücüne dahil edilmemiştir. Araştırma Bölgesinin doğal koşulları dikkate alınarak yılda 280 gün çalışabileceği kabul edilmiştir. Potansiyel iş gücü miktarı erkek işgücü miktarlarının 280 ile çarpılması ile bulunmuştur (Erkuş, 1979). Çizelge 2.2 Erkek İş Birimine Çevrilmede Kullanılan Katsayılar Yaş Grupları Erkek Kadın 0-6 0,00 0,00 7-14 0,50 0,50 15-49 1,00 0,75 50-+ 0,75 0,50 İncelenen işletmelerde tarımsal üretime ait masraflar Bitkisel ve Hayvansal üretimde ayrı ayrı olmak üzere Sabit ve Değişken Masraflar olmak üzere 2 grupta incelenmiştir. Bunlar; Bitkisel Üretim Masraf Unsurları Değişen Masraflar : Tohum, fide, Gübre, kireç,vb., Tarımsal mücadele ilacı, Akaryakıt, yağ, tamir bakım gibi makineye ait değişen masraflar, Geçici işçi ücreti, Makina kirası, Su ücreti, Ürün sigortası, Pazarlama masrafları, Değişen masrafların faizi(döner ser. faizi) Sabit Masraflar: Sabit sermaye faizi (makina, bina vb.), Sabit sermayenin amortismanı (makina,bina vb.),sigorta, Vergi(gelir vergisi hariç), Arazi kirası, Daimi işgücü ücretleri Hayvansal Üretim Masraf Unsurları Değişen Masraflar: Hayvan alım masrafı (besicilikte), Kesif yem ve kaba yem masrafı, Daimi olmayan çoban ücretij laç masrafı, Veteriner ücreti, Suni tohumlama ve aşım ücreti, Hayvan sigortası, Pazarlama masrafları, Diğer cari masraflar, Döner sermaye faizi 658

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak Sabit Masraflar: Sabit sermaye faizi (makina, bina, irat hayvanları vb.), Sabit sermaye amortismanı (makina, bina, irat hayvanları vb.), Sigorta, Vergi(gelir vergisi hariç), Bina Kirası, Daimi işgücü ücretleri İşletmelerin Yıllık Faaliyet Sonuçlarının Analizinde Kullanılan Yöntem İşletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının analizinde; Gayri Safi Üretim Değeri, Gayri Safi Hasıla, İşletme Masrafları, Brüt Kar, Saf Hasıla, Tarımsal Gelir ve Aile geliri gibi göstergeler hesaplanarak, belirlenen sonuçlar Lorenz Eğrisi çizilerek ve Gini Oranı hesaplanarak değerlendirme yapılmıştır. Gelir dağılımındaki eşitsizliği ölçmeye yarayan katsayıya Gini Katsayısı denilmektedir. Bu katsayı 0 ile 1 arasında değerler alır. Bu oranın büyümesi gelir dağılımdaki eşitsizliğin arttığını göstermektedir. Bir toplumda, gelir adaletli olarak paylaşılmışsa gini katsayısı sıfıra eşit, toplumdaki gelirleri yalnız bir kişi almışsa gini katsayısı 1 e eşit olmaktadır. Diğer bir ifadeyle gini katsayısı büyüdükçe gelir dağılımının bozulduğu, küçüldükçe düzelmekte olduğu anlaşılmaktadır. Gini katsayısının hesaplanmasında çeşitli yöntemlerden yararlanılmaktadır. Gini katsayısının hesaplanmasında da kullanılan formül; 2Ko var yans(y, Ry) GK = -------------==---------- NY şeklindedir. Buna göre G Gini katsayısını temsil etmekte; Y gözlem değerini, Y tüm gözlemlerin ortalama değerini, N gözlem sayısını ve y R ise en küçükten en büyüğe doğru olmak üzere gözlemlerin sıralarını sembolize etmektedir (Lerman ve Yitzhaki 1984, Milanoviç, 1997) 3. Araştırma Bulguları 3.1. Araştırma bölgesinde hane halkı nüfusu ve eğitim durumu Araştırma bölgesinde tarım havzalarına göre kadın ve erkek nüfus dağılımı incelenmiştir. Tarım havzalarına göre nüfusun cinsiyetlerine göre oransal dağılımı arasında fark istatistiki olarak önemli olmayıp bölge nüfusun %50.77 si erkek, %49.23 ü kadın nüfusundan oluşmaktadır. Havzalara göre hane genişliği Orta Anadolu Tarım Havzasında 5,13 kişi, İç Ege Tarım Havzasında 5,34 kişi, Göller Tarım Havzasında 5,02 kişi olup bölge ortalama hane genişliği 5,13 kişiden oluşmaktadır (Çizelge 3.1.). Çizelge 3.1. Araştırma bölgesinde nüfusun dağılım ı H avza Adı Erkek K adın H ane N % N % N % G enişliği Orta Anadolu Tarım Havzası 1015 49.83 1022 50.17 2037 100.00 5,13 İç Ege Tarım Havzası 306 50.75 297 49.25 603 100.00 5,34 Göller Tarım Havzası 537 52.65 483 47.35 1020 100.00 5,02 1858 50.77 1802 49.23 3660 100.00 5,13 659

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Araştırma bölgesinde eğitim seviyesinin dağılımında en önemli unsur erkeklerin kadınlara göre eğitim durumlarının daha iyi durumda olmalarıdır. Araştırma sonuçlarına göre her 3 tarım havzasında nüfusun yaklaşık %72 si ilk ve ortaokul mezunudur. Okuryazar olmayan kadın nüfusun oranı Göller Tarım Havzası nda diğer havzalara göre daha fazladır. Her 3 tarım havzasında da okuma yazma bilmeyen kadın nüfus oranı okuma yazma bilmeyen erkek nüfus oranına göre daha yüksektir. Konya ilinde kırsal alanda kadınların erkeklere göre daha dezavantajlı oldukları anlamına gelmektedir (Çizelge 3.2.) Çizelge 3.2. Araştırma bölgesinde eğitim seviyesinin dağılımı (%) Havza Adı Cinsiyet Okur-Yazar Okur-Yazar İlköğretim Lise Üniversite Değil Orta Anadolu Erkek 2,26 10,96 71,64 11,71 3,44 100,00 Kadın 10,39 11,77 69,78 7,00 1,06 100,00 Ortalama 6,35 11,37 70,70 9,34 2,24 100,00 İç Ege Erkek 3,51 10,88 66,67 16,14 2,81 100,00 Kadın 8,52 7,41 77,41 4,81 1,85 100,00 Ortalama 5,95 9,19 71,89 10,63 2,34 100,00 Göller Erkek 2,01 11,07 75,65 9,66 1,61 100,00 Kadın 10,66 9,98 76,64 1,59 1,14 100,00 Ortalama 6,08 10,55 76,12 5,86 1,39 100,00 ORTALAMA Erkek 2,39 10,97 71,98 11,85 2,81 100,00 Kadın 10,16 10,58 72,85 5,20 1,21 100,00 Ortalama 6,21 10,78 72,41 8,58 2,02 100,00 3.2. Araştırma bölgesinde arazi varlığı dağılımı Araştırma bölgesinde tarım havzalarına göre ortalama özmülk tarımsal arazi varlığı farklı olup Orta Anadolu Tarım Havzasında 172 da, İç Ege Tarım Havzasında 63 da, Göller Tarım havzasında 127 da olarak belirlenmiştir. Göller ve İç Ege tarım havzasında işletme başına ortalama arazi varlığı Orta Anadolu Tarım Havzasına göre düşük ve çok parçalı olduğu belirlenmiştir. Çizelge 3.3. Araştırma bölgesinde işletme başına arazi mülkiyet durumu dağılımı (da) Havza Adı Özmülk Ortak Arazi Kira İle Tutulan Arazi Orta Anadolu 172 11 29 İç Ege 63 3 15 Göller 75 0 32 ORTALAMA 127 7 28 3.3. Araştırma bölgesinde gelir-gider durumu dağılımı İşletme masrafları, gayrisafi üretim değerini elde etmek için yapılan tüm masraflardan meydana gelmekte olup, bu araştırmada söz konusu masraflar; değişken ve sabit masraflar olarak incelenmiş ve daha sonra toplu halde değerlendirilmiştir. İşletmenin değişen masrafları hayvansal ve bitkisel üretim masrafları olarak 2 ye bölünmüş ve Çizelge de sunulmuştur. İşletmelerin genel ortalamada %53,02 sini değişen masraflar, %46,98 ini ise sabit masrafların oluşturduğu görülmektedir. Değişen masrafların genel ortalamada %34,20 si hayvansal üretimden, gerisi ise bitkisel üretimden kaynaklanmaktadır. Dekara Bitkisel üretim masrafları Orta Anadolu Tarım Havzasında 91 TL/da iken, İç Ege Tarım Havzasında 144 TL/da ve Göller Tarım Havzasında 133 TL/da olarak belirlenmiştir. Tarım havzalarına göre Büyükbaş Hayvan Birimi Başına düşen değişen hayvancılık masrafları Orta Anadolu Tarım Havzasında 662 TL, İç Ege Tarım Havzasında 879 TL ve Göller Tarım Havzasında 613 TL olarak belirlenmiştir. 660

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Çizelge 3.4. Araştırma bölgesinde işletme masraflarının dağılımı Havza Adı Değişen Masraflar Sabit Masraflar Hayvansal üretim Bitkisel % TL % Üretim Orta Anadolu 8.511 16.816 25.327 54,24 21.372 45,76 İç Ege 6.409 8.255 14.664 48,83 15.365 51,17 Göller 6.225 13.382 19.608 51,92 18.154 48,08 ORTALAMA 7.527 14.482 22.010 53,02 19.504 46,98 Tarımsal havzalara göre GSÜD bakıldığında, İç Ege ve Göller Tarım Havzasında yapı birbirine benzer iken (hayvansal GSÜD ve Bitkisel GSÜD payları) Orta Anadolu Tarım Havzası nda bitkisel üretimin biraz daha ağır bastığı görülmektedir. Bunda Orta Anadolu Tarım Havzası nda bitkisel üretim için elverişli tarım toprağı miktarının diğer havzalara göre daha yüksek olması etkilidir. Genel olarak her 3 tarım havzasında bitkisel GSÜD değerleri ağırlıktadır (Çizelge 3.5). Çizelge 3.5. Araştırma bölgesinde işletme başına hayvansal ve bitkisel GSÜD Havza Adı Hayvansal GSÜD Bitkisel GSÜD GSÜD Hayvansal GSÜD Payı Bitkisel GSÜD Payı (%) (%) Orta Anadolu 18.279 39.889 58.168 31,42 68,58 İç Ege 10.074 17.491 27.565 36,54 63,46 Göller 12.581 23.431 36.012 34,94 65,06 ORTALAMA 15.356 31.653 47.010 32,67 67,33 Bir işletmenin varlığını devam ettirebilmesi ve büyümesi rakipleriyle baş edebilme yeteneğine, yani rekabet gücüne bağlıdır. İşletmenin rekabet gücünün sağlıklı biçimde tespit edilebilmesi de sözkonusu işletmenin finansal performansının ölçülmesi ve analiz edilmesini gerektirmektedir. Bir işletmenin finansal performansının belirlenebilmesi için çeşitli kriterler dikkate alınabilmektedir. Bu nedenle öncelikle işletmenin gelir ve giderlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Araştırmanın tarımsal işletmelerde yürütülmüş olması öncelikle tarımsal geliri oluşturan unsurların belirlenmesini öncelikli kılmaktadır. Tarımsal gelirin en önemli kaynağı bitkisel ve hayvansal GSÜD leridir. Bitkisel ve Hayvansal GSÜD ler işletmenin bir yıl içinde yaptıkları faaliyet sonucu elde ettikleri gelirleri vermektedir. Ayrıca GSÜD ler işletmelerde elde edilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerleri ile, bitki ve hayvan sermayesinde meydana gelen prodüktif artışların toplamını da içermektedir. GSÜD değerleri işletmenin başarısında kullanılan tek başına önemli bir kriter değildir. İşletmenin başarısını belirlemede Brüt Kar (BK), Gayri Safi hasıla (GSH), Saf Hasıl ve Net Kar (NK) unsurları kullanılmıştır. Havzalara göre incelenen tarımsal göstergeler farklı olup özellikle Göller Tarım havzasında küçük ve geçimlik işletmelerin yoğun olması ve aile işgücünün yoğun şekilde kullanılıyor olması tarımsal gelirin içindeki aile işgücü ücret karşılığının önemli bir pay almasına neden olmaktadır. Havza Adı Çizelge 3.6. Araştırma bölgesinde işletme başına tarımsal göstergeler GSÜD İşletme Dışı Tarımsal Gelir Brüt Kar Gayri Safi Hasıla (GSH) Saf Hasıla Net Kar Aile İşgücü Ücret Karşılığı Tarımsal Gelir Orta Anadolu 58.168 639 32.840 59.209 14.528 12.509 12.388 26.916 İç Ege 27.565 422 12.900 28.391-122 -1.640 11.149 11.027 Göller 36.012 1.087 16.403 37.487 1.283-276 13.111 14.393 ORTALAMA 47.010 732 25.000 48.140 8.435 6.626 12.397 20.833 Araştırma bölgesinde tarım havzalarına göre işletme başına düşen gelirler farklı olup toplam gelir içerisinde tarımsal gelirin payı en yüksek %76.57 oranla Orta Anadolu tarım havzası işletmelerinin olduğu belirlenmiştir. İşletme başına en fazla tarım dışı gelirin İç Ege tarım havzasında olduğunu tespit edilmiştir. Tarım dışı gelirin %52 si emekli maaşı 661

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya olup bunu tanm dışı mevsimlik işçi olarak çalışılan işlerden elde edilen gelir, ticari gelir, işletme dışında yaşayan aile fertlerinin düzensiz olarak göndermiş olduğu gelir takip etmektedir. Araştırma bölgesinde Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından verilen tarımsal desteklemelerin ve primlerin toplam tarımsal gelir içerisindeki payı %11.79 olarak belirlenmiştir. Tarım havzalarına göre işletme başına düşen tarımsal desteklemeler ve primlerdeki farklılık, işletme başına düşen arazi varlığının ve ürünlerin birim başına verim değerlerinin farklı olmasından kaynaklanmaktadır. H avza Adı Orta A nadolu İç Ege G öller ORTALAM A Çizelge 3.7. Araştırma bölgesinde işletme başına gelir göstergeleri Tarımsal Gelir * Destek ve Primler** Tarımsal Gelir Tarım Dışı Gelirler İşletme Gelirleri Destek ve Primlerin Tarımsal Gelirdeki Payı (%) 26.916 5.453 32.369 9.907 42.276 12,90 76,57 11.027 2.023 13.051 11.116 24.166 8,37 54,00 14.393 2.626 17.020 9.087 26.107 10,06 65,19 20.833 4.105 24.937 9.865 34.802 11,79 71,65 * Destek ve Primler hariç. **Bitkisel ve hayvansal üretime ait tarımsal destekler. Tarımsal Gelirin Gelir İçindeki Payı (%) İşletme tipolojisi işletmenin uzman olduğu alanı gösteren önemli bir göstergedir. Çalışmada brüt kar değeri üzerinden işletmeler 3 gruba ayrılmıştır. Bunlar; Bitkisel İşletme, Hayvancılık İşletmesi, Karma İşletmeler, İşletmeler tipolojilerine göre ayrılırken brüt kar değerlerinin hesaplanan ekonomik büyüklükler içerisindeki oranlarına bakılarak, ekonomik büyüklüğün 2/3 ü ve üzerine sahip olan kategori o işletmenin hangi tarımsal faaliyetinde uzmanlaştığı yani tipini belirlemektedir. Eğer hiçbir kategori ekonomik büyüklüğün 2/3 ü ve üzerine sahip değilse bu işletmeler ekonomik faaliyetlerine göre tekrar oranlanarak karma çiftçilik yapan işletmeler grubuna dahil edilmiştir. Araştırma sonucunda genel ortalamada görüşülen 713 işletmenin %65,92 sinin bitkisel işletme, %15,43 ünün hayvancılık işletmesi ve %18,65 inin ise karma işletme olduğu belirlenmiştir. Hayvancılık işletmesinin en fazla olduğu havza Göller Tarım Havzasıdır. Hayvancılık işletmelerinde Hububat (özellikle arpa) ve yem bitkileri ekim alanı Bitkisel işletmelere göre daha fazla olduğu belirlenmiştir. Bitkisel işletmelerde ise Endüstri Bitkilerinin ekim alanı (ort %10.12) Hayvancılık işletmelerine göre (ort % 2.20) daha fazladır (Çizelge 3.7.). Çizelge 3.7. Araştırma bölgesinde işletme tipleri ve ürün gruplarına göre ekim alanı oransal dağılımı (%) H avza Adı Tipoloji Oransal Payı Orta A nadolu T arım H avzası İç Ege T arım H avzası G öller T arım H avzası Ortalam a Baklagil Endüstri H ububat M eyve N adas Sebze Y ağ B itkileri Y em B itkileri Y um ru B itkileri T oplam Bitkisel İşletm e 68,01 2,96 11,78 65,41 0,23 16,05 0,31 2,63 0,47 0,16 100,00 H ayvancılık İşletm esi 12,59 1,07 2,71 71,75 0,02 21,08 0,00 0,08 3,20 0,09 100,00 K arm a İşletm e 19,40 2,43 5,84 79,04 0,00 9,57 0,00 1,12 1,58 0,43 100,00 /O rt 100,00 2,70 9,79 68,86 0,16 15,02 0,22 2,11 0,92 0,21 100,00 Bitkisel İşletm e 63,72 2,96 7,45 61,20 8,81 10,50 0,14 6,54 2,00 0,40 100,00 H ayvancılık İşletm esi 16,81 0,72 2,01 63,85 0,29 30,49 0,00 1,05 1,34 0,24 100,00 K arm a İşletm e 19,47 0,85 7,09 73,35 0,75 7,12 0,06 2,37 8,40 0,00 100,00 /O rt 100,00 2,00 6,71 65,56 5,16 11,63 0,10 4,53 4,06 0,25 100,00 Bitkisel İşletm e 63,05 7,36 4,82 64,14 4,63 11,89 6,16 0,03 0,83 0,13 100,00 H ayvancılık İşletm esi 20,20 4,56 0,99 70,67 2,32 16,36 0,00 0,40 4,36 0,36 100,00 K arm a İşletm e 16,75 5,20 0,77 78,95 2,61 8,43 0,62 0,12 2,63 0,68 100,00 /O rt 100,00 6,71 3,77 67,12 4,06 11,89 4,62 0,09 1,51 0,23 100,00 Bitkisel İşletm e 65,92 3,83 10,12 64,89 1,65 14,88 1,46 2,36 0,64 0,17 100,00 H ayvancılık İşletm esi 15,43 1,92 2,20 70,65 0,63 20,87 0,00 0,26 3,30 0,18 100,00 K arm a İşletm e 18,65 2,60 5,33 78,32 0,44 9,11 0,09 1,14 2,57 0,41 100,00 /O rt 100,00 3,40 8,41 68,27 1,30 14,16 1,04 1,92 1,28 0,22 100,00 662

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma '- m. 3.4 Göller Tarım Havzası hane halklarına göre toplam gelir dağılımı Araştırma bölgesi göller tarım havzasında toplam gelirin paylaşımı incelenmiş ve en düşük %20 lik dilimin gelirden %0.38 lik pay aldığı, en yüksek %20 lik dilimin ise gelirden %64,61 lik bir pay aldığı hesaplanmıştır. Gini oranı 0,57 olup havzada gelir dağılımında yüksek oranda düzensizlik olduğu belirlenmiştir. Gelirdeki düzenin bir başka göstergesi olan hanehalklarının %40 lık dilimin gelirden aldığı pay %4.87 olarak hesaplanmıştır. Dünya bankası kriterlerine göre bu oran %12 den düşük olması sebebiyle gelirdeki dengesizliğin yüksek orandadır. H A N E HALKI D İLİM LER İ T O PLAM G ELİR O R A N SA L PAYI (%) 1. %20 20.318 0,38 0,38 2. %20 240.611 4,49 4,87 3. %20 588.583 10,98 15,84 4. %20 1.048.618 19,55 35,39 5. %20 3.464.683 64,61 100,00 TO PLAM 5.362.813 100,00 GİNİ ORANI 0,57 K Ü M Ü LA T İF T O PLAM (%) Şekil. 1. Göller Tarım Havzası nda Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı 3.5. İç Ege Tarım Havzası hane halklarına göre toplam gelir dağılımı Araştırma bölgesi İç Ege tarım havzasında toplam gelirin paylaşımı incelenmiş ve en düşük %20 lik dilimin gelirden %2.23 lük pay aldığı, en yüksek %20 lik dilimin ise gelirden %60.89 luk bir pay aldığı hesaplanmıştır. Gini oranı 0,52 olup havzada gelir dağılımında yüksek oranda düzensizlik olduğu belirlenmiştir. Gelirdeki düzenin bir başka göstergesi olan hane halklarının %40 lık dilimin gelirden aldığı pay %9.10 olarak hesaplanmıştır. Dünya bankası kriterlerine göre bu oran %12 den düşük olması sebebiyle gelirdeki dengesizliğin yüksek orandadır. H A N E HALKI D İLİM LER İ T O PLAM G ELİR O R A N SA L PAYI (%) 1. %20 61.361 2,23 2,23 2. %20 188.627 6,87 9,10 3. %20 308.308 11,22 20,33 4. %20 516.033 18,79 39,11 5. %20 1.672.345 60,89 100,00 TO PLAM 2.746.674 100,00 2,23 GİNİ ORANI 0,52 K Ü M Ü LA T İF T O PLAM (%) 663

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Şekil 2. İç Ege Tarım Havzası nda Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı 3.6. Orta Anadolu Tarım Havzası hane halklarına göre toplam gelir dağılımı Araştırma bölgesi Orta Anadolu tarım havzasında toplam gelirin paylaşımı incelenmiş ve en düşük %20 lik dilimin gelirden %1.71 lik pay aldığı, en yüksek %20 lik dilimin ise gelirden %55.91 lik bir pay aldığı hesaplanmıştır. Gini oranı 0,50 olup havzada gelir dağılımında orta düzeyde düzensizlik olduğu belirlenmiştir. Gelirdeki düzenin bir başka göstergesi olan hanehalklarının %40 lık dilimin gelirden aldığı pay %8.07 olarak hesaplanmıştır. Dünya bankası kriterlerine göre bu oran %12 den düşük olması sebebiyle gelirdeki dengesizliğin yüksek orandadır. H A N E HALKI D İLİM LER İ T O PLAM G ELİR O R A N SA L PAYI (%) K Ü M Ü LA T İF T O PLAM (%) 1. %20 288.436 1,71 1,71 2. %20 1.076.209 6,37 8,07 3. %20 2.050.289 12,13 20,20 4. %20 4.039.979 23,89 44,09 5. %20 9.452.663 55,91 100,00 TO PLAM 16.907.576 100,00 GİNİ ORANI 0,50 Şekil 3. Orta Anadolu Tarım Havzası nda Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılım ı 664

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma '- m. 3.7. Araştırma bölgesinde hanehalklarına göre toplam gelir dağılımı Araştırma bölgesinde toplam gelirin paylaşımı incelenmiş ve en düşük %20 lik dilimin gelirden %1.21 lik pay aldığı, en yüksek %20 lik dilimin ise gelirden %60.72 lik bir pay aldığı hesaplanmıştır. Gini oranı 0,54 olup bölgede gelir dağılımında yüksek oranda düzensizlik olduğu belirlenmiştir. Gelirdeki düzenin bir başka göstergesi olan hanehalklarının %40 lık dilimin gelirden aldığı pay %6.43 olarak hesaplanmıştır. Dünya bankası kriterlerine göre bu oran %12 den düşük olması sebebiyle gelirdeki dengesizliğin yüksek orandadır. H A N E HALKI D İLİM LER İ T O PLAM G ELİR O R A N SA L PAYI (%) 1. %20 303.376 1,21 1,21 2. %20 1.305.823 5,22 6,43 3. %20 2.774.128 11,09 17,52 4. %20 5.442.483 21,76 39,28 5. %20 15.191.253 60,72 100,00 TOPLAM 25.017.063 100,00 GİNİ ORANI 0,54 K Ü M Ü LA T İF T O PLAM (%) Şekil 4. Araştırma Bölgesinde Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı 4. Sonuç Araştırma bölgesinde tarım işletmelerinin %48.73 ü hem bitkisel üretim hem hayvancılık birlikte yaparken, %47.95 i yalnız bitkisel üretim ve %3.32 si yalnız hayvancılık yapmaktadır. Bu durum tarım havzaları yönünden incelendiğinde aralarında herhangi bir farklılık bulunmamaktadır. Göller Tarım Havzası nda tarım işletmelerinin %53.35 i hem bitkisel üretim hem hayvancılık birlikte yaparken, %44.09 u yalnız bitkisel üretim ve %2.56 sı yalnız hayvancılık yapmaktadır. İç Ege Tarım Havzası nda tarım işletmelerinin %37.17 si hem bitkisel üretim hem hayvancılık birlikte yaparken, %59.58 i yalnız bitkisel üretim ve %3.25 i yalnız hayvancılık yapmaktadır.orta Anadolu Tarım Havzası nda tarım işletmelerinin %50.13 ü hem bitkisel üretim hem hayvancılık birlikte yaparken, %46.22 si yalnız bitkisel üretim ve %3.86 sı yalnız hayvancılık yapmaktadır. Tarım havzalarına göre nüfusun cinsiyetlerine göre oransal dağılımı arasında fark istatistiki olarak önemli olmayıp bölge nüfusun %50.77 si erkek, %49.23 ü kadın nüfusundan oluşmaktadır. Havzalara göre hane genişliği Orta Anadolu Tarım Havzasında 5,13 kişi, İç Ege Tarım Havzasında 5,34 kişi, Göller Tarım Havzasında 5,02 kişi olup bölge ortalama hane genişliği 5,13 kişiden oluşmaktadır. Araştırma bölgesinde eğitim seviyesinin dağılımında en önemli unsur erkeklerin kadınlara göre eğitim durumlarının daha iyi durumda olmalarıdır. Araştırma sonuçlarına göre her 3 tarım havzasında nüfusun yaklaşık %72 si ilk ve ortaokul mezunudur. Okuryazar olmayan kadın nüfusun oranı Göller Tarım Havzası nda diğer havzalara göre daha fazladır. Her 3 tarım havzasında da okuma yazma bilmeyen kadın nüfus oranı okuma yazma bilmeyen erkek nüfus oranına göre daha yüksektir. Konya ilinde kırsal alanda kadınların erkeklere göre daha dezavantajlı oldukları anlamına gelmektedir Araştırma Bölgesinde erkek ve kadın nüfus varlığı EİB çevrilerek potansiyel EİG ve bu potansiyelin kullanım oranları belirlenmiştir. Bölgede erkek nüfusun potansiyel EİG kullanım oranı %62.72, kadınlar için ise %37.20 olarak hesaplanmıştır. Erkekler hem tarımda hem de tarım dışı işlerde çalışırken, kadınlar tarımda ve ev işlerinde çalışmaktadır. 665

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Tarımsal havzalara göre İç Ege ve Göller Tarım Havzasında hayvansal GSÜD ve Bitkisel GSÜD payları birbirine benzer iken Ortaı Anadolu Tarım Havzası nda bitkisel üretimin biraz daha ağır bastığı görülmektedir. Bunda Orta Anadolu Tarım Havzası nda bitkisel üretim için elverişli tarım toprağı miktarının diğer havzalara göre daha yüksek olması etkili olabilir. Genel olarak her 3 tarım havzasında bitkisel GSÜD değerleri ağırlıktadır. Araştırma bölgesi ortalamasında tarım işletmelerinin gelirlerinin %71,65 i tarımdan gelmektedir. Bu oran minimum %51,13 ile maksimum %80,59 arasında değişmektedir. Araştırma sonucunda genel ortalamada görüşülen 713 işletmenin %65,92 sinin bitkisel işletme, %15,43 ünün hayvancılık işletmesi ve %18,65 inin ise karma işletme olduğu belirlenmiştir. Araştırma bölgesinde toplam gelirin paylaşımı incelenmiş ve en düşük %20 lik dilimin gelirden %1.21 lik pay aldığı, en yüksek %20 lik dilimin ise gelirden %60.72 lik bir pay aldığı hesaplanmıştır. Gini oranı 0,54 olup bölgede gelir dağılımında yüksek oranda düzensizlik olduğu belirlenmiştir. Gelirdeki düzenin bir başka göstergesi olan hanehalklarının %40 lık dilimin gelirden aldığı pay %6.43 olarak hesaplanmıştır. Dünya bankası kriterlerine göre bu oran %12 den düşük olması sebebiyle gelirdeki dengesizliğin yüksek orandadır. Kaynaklar AÇIL, A.F. ve Demirci, R. 1984. Tarım Ekonomisi Dersleri, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No. 880, ANKARA. ERKUŞ, A. 1979, Ankara İli Yenimahalle İlçesinde Kontrollü Kredi Uygulaması Yapılan Tarım İşletmelerin Planlanması Üzerine Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No. 709, ANKARA. ERKUŞ, A., ve ARK. 1995, Tarım Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No. 417,ANKARA. LERMAN, R.I., and Yitzhaki, S., 1984. A note on the calculation and interpretation of the Gini index, Economics Letters, 15, 363-368. MILANOVIC, B., 1997. A simple way to calculate the Gini coe-cient, and some implications, Economics Letters, 56, 45-49. RESMİ GAZETE, 2009., Türkiye Tarım Havzalarının Belirlenmesi ne İlişkin 2009/15173 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 23.07.2009 tarihli Resmi Gazete. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov. tr/eskiler/2009/07/20090723.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/07/20090723.htm YAMANE, T., Esin, A., Bakır, M.A., Aydın, C., Gürbüzsel, E., 2001. Temel Örnekleme Yöntemleri, Literatür Yayıncılık No:53, ISBN:975-8431-34-X, İstanbul. 666