Rapor No: 151, Nisan 2013 IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI DEMOCRACY PROCESS AND PROBLEMS IN IRAQI KURDISTAN ORTADOĞU Ortadoğu STRATEJİK Stratejik ARAŞTIRMALAR Araştırmalar MERKEZİ Merkezi CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES Center for Mıddle Eastern Strategıc Studıes مركز الشرق األوسط للدراسات االستراتيجية ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI DEMOCRACY PROCESS AND PROBLEMS IN IRAQI KURDISTAN Rapor No: 151 Nisan 2013 ISBN: 978-605-4615-48-3 Ankara - TÜRKİYE 2013 Bu raporun içeriğinin telif hakları a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir; ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Tarihçe Türkiye de eksikliği hissedilmeye başlayan Ortadoğu araştırmaları konusunda kamuoyunun ve dış politika çevrelerinin ihtiyaçlarına yanıt verebilmek amacıyla, 1 Ocak 2009 tarihinde Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi () kurulmuştur. Kısa sürede yapılanan kurum, çalışmalarını Ortadoğu özelinde yoğunlaştırmıştır. Ortadoğu ya Bakış Ortadoğu nun iç içe geçmiş birçok sorunu barındırdığı bir gerçektir. Ancak, ne Ortadoğu ne de halkları, olumsuzluklarla özdeşleştirilmiş bir imaja mahkum edilmemelidir. Ortadoğu ülkeleri, halklarından aldıkları güçle ve iç dinamiklerini seferber ederek barışçıl bir kalkınma seferberliği başlatacak potansiyele sahiptir. Bölge halklarının bir arada yaşama iradesine, devletlerin egemenlik halklarına, bireylerin temel hak ve hürriyetlerine saygı, gerek ülkeler arasında gerek ulusal ölçekte kalıcı barışın ve huzurun temin edilmesinin ön şartıdır. Ortadoğu daki sorunların kavranmasında adil ve gerçekçi çözümler üzerinde durulması, uzlaşmacı inisiyatifleri cesaretlendirecektir. Sözkonusu çerçevede, Türkiye, yakın çevresinde bölgesel istikrar ve refahın kök salması için yapıcı katkılarını sürdürmelidir. Cepheleşen eksenlere dâhil olmadan, taraflar arasında diyalogun tesisini kolaylaştırmaya devam etmesi, tutarlı ve uzlaştırıcı politikalarıyla sağladığı uluslararası desteği en etkili biçimde değerlendirebilmesi bölge devletlerinin ve halklarının ortak menfaatidir. Bir Düşünce Kuruluşu Olarak ın Çalışmaları, Ortadoğu algalımasına uygun olarak, uluslararası politika konularının daha sağlıklı kavranması ve uygun pozisyonların alınabilmesi amacıyla, kamuoyunu ve karar alma mekanizmalarına aydınlatıcı bilgiler sunar. Farklı hareket seçenekleri içeren fikirler üretir. Etkin çözüm önerileri oluşturabilmek için farklı disiplinlerden gelen, alanında yetkin araştırmacıların ve entelektüellerin nitelikli çalışmalarını teşvik eder. ; bölgesel gelişmeleri ve trendleri titizlikle irdeleyerek ilgililere ulaştırabilen güçlü bir yayım kapasitesine sahiptir., web sitesiyle, aylık Ortadoğu Analiz ve altı aylık Ortadoğu Etütleri dergileriyle, analizleriyle, raporlarıyla ve kitaplarıyla, ulusal ve uluslararası ölçekte Ortadoğu literatürünün gelişimini desteklemektedir. Bölge ülkelerinden devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve STK temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak bilgi ve düşüncelerin gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır. www.orsam.org.tr
Yusuf Muhammet Sadık 2001 yılında Erbil de Selahattin Üniversitesi Hukuk ve Siyasal Bilimleri bölümünden mezun oldu. 2007 yılında Bağdat ta bulunan El -Nahrain Üniversitesi Siyasal Bilimleri Fakültesinde Yüksek Lisansını tamamladı. Şu sıra Kürdistan Geleceğinin Siyasetini Etkileyen Faktörler konusu üzere Süleymaniye Üniversitesinde doktora programına devam etmektedir. Aynı zamanda Süleymaniye Üniversitesi Siyasal Bilimleri Bölümünde Öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Siyasi koordinatörlük odasının kurucusu olan Sadık, üyesi olduğu Seçimler İçin Kürt Enstitüsü Mütevelli Heyetinin Koordinatörlüğünde bulundu. 2008 den beri İnsan Hakları ve Demokrasi Gelişimi Merkezi Mütevelli Heyeti ve 2011 den bu yana Muhalefet Partileri Koordine Komisyonu üyesidir. Halen Goran Hareketi Araştırma Birimi Koordinatörü görevini sürdürmektedir.
TAKDİM çalışma prensipleri gereği saha araştırmasına dayalı ve gerçekleri yerinden gözlemleyen çalışmalara son derece önem vermektedir. Bu nedenle uzmanları tarafından yapılan saha çalışmalarının yanı sıra, kendi yaşadığı coğrafyalarda konularında uzmanlaşmış kişilerin görüşlerini içeren yayınlar literatüründe geniş bir yer tutmaktadır. Elinizdeki bu rapor da yabancı ülkelerde yaşayan uzmanların kendi bölgelerine ilişkin gözlem, analiz, değerlendirme ve öngörülerini ortaya koyan önemli çalışmalardan biridir. Irak Kürdistan Bölgesi nde Demokrasi Süreci ve Sorunları başlığını taşıyan bu rapor, ın çalışmalarında ağırlıklı yeri alan Irak çalışmalarına katkı yapmaktadır. Rapor hem Türkiye nin doğrudan ilgi alanına giren Irak Kürdistan Bölgesi ndeki siyasal süreci geçmişten bu yana ortaya koyarken hem de hem de Irak Kürdistan Bölgesi nde yaşayan bir akademisyenin görüşlerini kendi iç politikası açısından yansıtmaktadır. Bu anlamıyla Irak Kürdistan Bölgesi nin geçmiş siyasal sürecine içeriden detaylı bir bakış sunulmaktadır. Bununla birlikte Irak Kürdistan Bölgesi nin günümüzdeki demokratikleşme ve siyasal gelişim sürecinde yaşadığı zorlukları ve engelleri de ortaya koyması açısından son derece önemlidir. Ayrıca Irak Kürdistan Bölgesi nin yaşadığı zorluklar ve siyasal sürecin önüne geçen engellerin kaldırılmasına yönelik çözüm önerilerini de içermesi raporun değerini arttırmaktadır. Konuya ilgi duyan okuyucularımıza faydalı olacağını umuyor ve iyi okumalar diliyorum. Hasan Kanbolat Başkanı 4 Rapor No: 151, Nisan 2013
İçindekiler Takdim...4 Özet...7 1. IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESEL YÖNETİMİ NDEKİ SİYASAL DÜZEN...9 1.1. Irak Kürdistan Bölgesi ndeki Yönetim Sistemi...9 1.2. KDP ve KYB nin Irak Kürdistan Bölgesi ndeki Siyasi Düzen İçindeki Konumu...11 2. IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDEKİ DEMOKRATİK SÜRECİN ZORLUKLARI...14 2.1. Anayasanın Eksikliği...14 2.2 Hukukun Üstünlüğünün Zayıf Olması...15 2.3. İnsan Hakları, Kamu Özgürlükleri ve İfade Özgürlüğünün İhlal Edilmesi...15 2.4. Seçim İhlalleri...16 2.5. Çok Partililik ve İktidarın Barışçıl Transferi...17 3. SONUÇLAR VE ÖNERİLER...18 Rapor No: 151, Nisan 2013 5
Rapor No: 151, Nisan 2013 Hazırlayan: Yusuf Muhammet Sadık Çeviren : Aytekin Enver, Ortadoğu Uzman Yardımcısı ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI Özet - Irak ta art arda iktidara gelen diktatör rejimlerin Kürt halkına uyguladığı adaletsizlik, haksızlık, soykırım, milliyetçilik ve insan haklarına saygısızlık, 1991 yılı Mart (Azar) ayaklanmasının oluşumuna, Kürt halkının bu rejimler altında yaşamayı kabul etmemesine ve bölgede demokratik rejim oluşturmaya yönelmesine neden olmuştur. - Bölgenin anayasa projesi kabul edilmemiştir. Ancak anayasa projesinin özellikle yasama ve yürütme organları arasındaki ilişki ile ilgili maddeleri ve parlamento ile bölge başkanının yetkilerini düzenleyen kanunlar, parlamenter rejimden ödün verilerek bölge başkanına geniş yetkilerin verildiğini göstermektedir. - 1992 yılı genel seçimlerinde Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) dışındaki partilerin hiçbiri oyların yüzde 7 den fazlasını alamamış ve bölge parlamentosuna girememiştir. Bu durum iki partinin (KDP ve KYB) bakanlıkları kendi aralarında yarı yarıya bölüşmesine neden olmuştur. - Vatandaşların ve siyasal partilerin devlet ile ilişkisini, yasama, yürütme ve yargı arasındaki ilişkiyi net bir şekilde belirleyen anayasal belgenin bulunmaması Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin (IKBY) en önemli siyasal problemlerinden biridir. - IKBY deki yargı organlarını denetleme işlevi gören sivil kuruluşların raporları, hukuk üstünlüğünün zayıflığını, birçok yargı ihlalleri yaşandığını ortaya koymaktadır. Bu raporlarda yargıya devlet, güvenlik birimleri, parti, aşiret ve kişisel müdahalelerin olduğuna işaret edilmektedir. Bu da bölgedeki siyasi ve sosyal şiddetin artmasına, siyasi ve sosyal anlaşmazlıkların körüklenmesine neden olmaktadır. - IKBY de birçok siyasi parti olmasına ve kanun ile parti kurma özgürlüğü bulunmasına rağmen, parti çoğulculuğundan bahsetmek mümkün değildir. - Bölgede sivil demokratik sistem temelleri yerleştirilmelidir. Bu kapsamda ulusal uzlaşmaya varmak için parlamenter sistemde var olan ihlalleri düzeltmek adına IKBY Anayasa Projesi düzeltilmeli ve yargı, yasama ve yürütme organları arasında denge sağlanmalıdır. - İç savaşların tekrar yaşanmaması, siyasi silahlı şiddetin önlenmesi ve bölgenin tüm partileri arasında barışçıl rekabeti destekleyen ortamın oluşturulması için parti ve siyasi bağlılıklardan uzak, milli temeller üzerine profesyonel bir şekilde bölgedeki silahlı, güvenlik ve istihbarat güçlerinin yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. - Hukukun üstünlüğünü sağlayan etkili, tarafsız, bağımsız mekanizmalar ve yargı kurumları geliştirilmelidir. Bu kurum ve mekanizmaların yargıya tam saygınlığı sağlanmalı, işlemlerin güvenirliği yerine getirilmelidir. - Haksızlıkların kaldırılması için, devlet mekanizmalarının, genel yönetim temsilcilerinin ve toplum üyelerinin idari ve yargı kararlarına saygınlıklarını koruyan, haklarını garantileyen idari ve yasal yöntemleri kullanımı tam eşitlik ilkesine dayanmalıdır. - Vatandaşların gösteri yapma, ifade özgürlüğü ve basın özgürlüğü gibi temel haklarının kanun ile garanti altına alınması ve bununla uyuşmayan kanunların düzeltilmesi gerekmektedir. - Siyasi çatışmalarda kamu gücü ve devlet kurumlarının bölgedeki siyasi çoğulculuğu sağlamlaştırmak için muhalif partilere karşı kullanılmaması gerekmektedir. Şeffaflık ve adalet prensibine dayalı olarak IKBY deki siyasi partilere mali ödenekler tahsis edilmelidir. Rapor No: 151, Nisan 2013 7
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Giriş Irak Kürdistan Bölgesi nin yönetim tecrübesi, Mart 1991 tarihinde yaşanan halk ayaklanmasından sonra bölgedeki halkın eski Irak rejiminin egemenliği altında bir daha yaşamama arzusu sonucunda başladı. Geçmişte, bu halkın böyle bir arzusu yoktu. Çünkü mahrumiyet ve zulüm ortamında siyasi, milli ve insani hakları gasp edilerek söz konusu rejim tarafından bu halka karşı korkunç cinayetler işlenmişti. Öyle ki bu cinayetler Halepçe ve Enfal operasyonunda katliam noktasına kadar varmıştı. Bu yüzden Irak Kürdistan Bölgesi (IKB) halkı, 1991 yılı Mart ayı sonunda ve Nisan ayı başlarında Irak birliklerinin Kürt bölgelerine dönmesinden sonra komşu ülkelere akın ettiler. Bunun sonucunda uluslararası toplum müdahalede bulunarak Kürtler için Irak ın kuzeyinde güvenli bölgeler oluşturma yoluna gitti. Irak rejiminin 1991 yılının Ekim ayında Süleymaniye, Erbil ve Duhok illerinden siyasi, askeri ve sivil bütün devlet kurum ve kuruluşlarının çekilmesi yönünde bir karar almasından sonra Kürtlerin kontrol ettikleri bölgelerde de facto yönetim ortaya çıktı. Bu adımlar Kürt partilerini oluşan yönetim boşluğunu doldurmaları ve kendi kontrolleri altında bulunan bölgelerde seçmen oylarına dayalı demokratik bir siyasi rejim kurma yoluna gitmeleri noktasında cesaretlendirdi. Mayıs 1992 de Kürtlerin kontrol ettiği alanların yönetimi için Ulusal Meclis ve Kürt kurtuluş hareketinin önderliğini seçmek için ilk demokratik seçimler gerçekleştirildi. Bunun sonucunda da hükümet kurularak bölgede sivil ve adli kurum ve kuruluşlar oluşturulmaya başladı. Ancak o dönemde iki büyük parti olan Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ile Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) arasındaki çekişmeler ve iç savaş bu genç demokratik tecrübenin gelişmesine engel oldu. Bunun sonucunda otonom Irak Kürt Bölgesi (IKB) her biri ayrı bir siyasi parti tarafından kontrol edilen iki bölgeye bölündü. Bu noktada IKB deki siyasi düzenin yapısının yanı sıra buradaki demokratik sürecin önündeki sorunlar ve bu sorunlara getirilecek çözümler konusunun incelenmesi bu noktada önem kazanmaktadır. Araştırma Nedeni Bu araştırma, 1990 lı yılların başlarında yaşanan değişim sonucu ortaya çıkan siyasi düzen, daha sonraki süreçte bu düzenin gidiş yönü ve buradaki demokratik görüntüyü bozan etkenlere ışık tutmaya çalışmaktadır. Bunun için bir dizi soruya cevap arama yoluna gidilecektir. Bu sorulardan bazıları şöyledir: IKB nasıl bir yönetim yapısına sahiptir? Bu düzen parlamenter bir düzen mi yoksa başkanlık düzeni midir? Bunun bölgedeki demokratik sürece etkisi nedir? Siyasi partiler arasındaki, özellikle de iktidardaki iki siyasi parti olan KDP ile KYB arasındaki ilişkilerin bölgedeki idari kurum ve kuruluşlar üzerindeki etkisi nedir? Bölgede demokratik düzenin en önemli yansımaları ve en önemli aksaklıkları nelerdir? Araştırmanın Varsayımları Bu temel soruların yanı sıra bazı ikincil sorulara şu varsayım yoluyla cevap bulunmaya çalışılacaktır: IKBY de iki iktidar partisi arasındaki ilişkilerin etkisi altında seyreden demokratik süreç, bir dizi sorunla karşı karşıya olup, bu sorunlar kamu çıkarını sağlayacak gerçek içeriğin içinin boşalmasına neden olmaktadır. Araştırma Yöntemi Araştırmanın ana varsayımını kanıtlamak ve bölgedeki yönetim sisteminin en önemli özelliklerini açıklamak için betimleme yöntemi kullanılacaktır. Aynı şekilde IKBY deki siyasi sürecin başta gelen girdi ve çıktılarını öğrenmek için sistematik yöntem kullanılacaktır. 8 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI Araştırmanın Yapısı Araştırma iki bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde bölgedeki yönetim düzeninin yapısı ve iktidardaki iki partinin konumu ile bölgedeki siyasi düzene ve bölgenin kurumlarına etkisini ortaya koymak suretiyle bölgedeki siyasi düzenin yapısı ele alınacaktır. İkinci bölümde ise bölgedeki demokratik sürecin önündeki sorunlar irdelenecektir. 1. IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESEL YÖNETİMİ NDEKİ SİYASAL DÜZEN Siyasi düzen; yönetimin iradesini ortaya koymak için kullandığı, devletin mevcudiyetini ve sürekliliğini ondan aldığı, 1 anayasal ilkeler, hukuki kurallar, siyasi yapı, kurum ve mekanizmalar bütünüdür. IKBY deki siyasi düzeni de; buradaki yönetim sistemini, siyasi partileri, aralarındaki ilişkileri ve bu ilişkilerin bölgedeki siyasi rejim üzerindeki etkisini ele almak suretiyle tanımaya çalışacağız. Bu şekilde araştırmanın bundan sonraki bölümünde bölgedeki demokratik sürecin karşı karşıya bulunduğu en önemli sorunları ele alabilmek mümkün olacaktır. 1.1. Irak Kürdistan Bölgesi ndeki Yönetim Sistemi Yönetim sistemi ile IKBY deki erkler, özellikle de yasama ve yürütme erkleri arasındaki ilişkilerin ne şekilde düzenlenmiş olduğunu kastedilmektedir. Genel olarak bu ilişki her iki erkin yetki ve yükümlülüklerini belirleyerek aralarındaki ilişkinin ne şekilde düzenleneceğini ortaya koyan anayasalar yoluyla düzenlenmektedir. IKBY anayasa taslağı şu ana kadar nihai bir şekilde kabul edilmiş değildir. 2008 tarihli ve 16 sayılı IKBY anayasa kabul kanununun 6.maddesi, anayasanın parlamento üyelerinin üçte ikisinin çoğunluğu ile kabul edilmesinden sonra IKBY vatandaşlarının oyuna sunulmasını öngörmektedir. Bölge anayasa taslağı IKBY Parlamentosu nun 8 Eylül 2005 tarihli ve 5 numaralı 2 kararı gereğince oluşturulan özel bir komisyon tarafından hazırlanmıştır. Bu komisyon akademisyenler, hukukçular ve parlamento üyelerinden oluşturulmuştur. 3 Anayasa taslağı 4 24 Haziran 2009 tarihinde IKBY parlamentosuna sunulurken parlamento üyelerinin üçte ikisinden fazlasının oyuyla kabul edilmiştir. 5 Ancak anayasa taslağının ikinci döneminin bittiği süre içerisinde kabul edilmesi IKBY Parlamento Seçim Kanununun 46. ve 51. maddeleri gereğince sorun oluşturmaktadır. 6 Bütün bunlar bir yana söz konusu anayasa taslağının 1.maddesinde bölgedeki siyasi sistemin parlamenter, cumhuriyet ve demokratik bir sistem olduğu belirtilmektedir. 7 Ancak taslağın diğer maddelerine bakıldığında özellikle bölge başkanının yetkileri bağlamında parlamenter sistemden açık bir şekilde uzak düşüldüğü görülmektedir. Anayasa tasarısının bazı maddelerinde başkanın halk tarafından doğrudan gizli oylama yoluyla seçilmesi öngörülmektedir. 8 Bu bağlamda başkana diğer yetkilere ek olarak aşağıdaki durumlarda kararname çıkarma ya da çıkarmama yetkisi verilmektedir: 9 a Parlamentodan güvenoyu aldıktan sonra hükümeti kurmak, b Başbakanın istifalarını istemesi ya da parlamentonun güvenoyunu kaldırması durumunda bakanları görevden almak, c Parlamentonun adaylıklarını onaylamasından sonra anayasa mahkemesi üyelerini atamak, d Bölgedeki yargı kurulu tarafından adaylıklarının onaylanmasından sonra yargıçlar, Rapor No: 151, Nisan 2013 9
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ yargı denetleme kurulu başkanı, başsavcılık başkan ve üyelerini atamak, e Parlamentonun adaylıklarını onaylamasından sonra bağımsız kurul ve yüksek kurul başkanlarını atamak, f Federal hükümetteki ilgili komisyonla eşgüdüm içerisinde hükümet başkanının teklifiyle IKBY nin yurtdışındaki bürolarını kurmak, g İlgili bakanının aday göstermesi ve bakanlar kurulunun onayıyla özel rütbe sahiplerini atamak. Aynı şekilde bu anayasa tasarısı bölge başkanına, esnek hallerde parlamento başkanı ve başbakanla eşgüdüm içinde kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi ve parlamentoya başvurmaksızın olağanüstü hal ilan etme hakkı vermektedir. 10 Dolayısıyla bölge başkanına bu denli geniş yetkilerin verilmesi bölgede parlamenter sistemden sapmaya neden olmaktadır. 11 Ayrıca bu anayasa tasarısı bölge başkanına parlamento, hükümet ve yargı erkine, 12 bölgenin idari sistemine müdahale yetkisi vermektedir. Üstelik belli bazı durumlar haricinde parlamenter denetime de tabi tutulmamaktadır (Anayasal yemine uygun davranmamak, anayasayı fahiş bir şekilde ihlal etmek ve vatan hainliği gibi haller dışında). Bu ise çok zorlu uygulamalar gerektirmektedir. Yani ancak parlamento üyelerinin üçte ikisi tarafından suçlanarak anayasa mahkemesi tarafından yargılanması gerekmektedir. 13 Ancak bu durum anayasa hukukuna göre parlamenter sistemin temel ilkeleri ile çelişmektedir. 14 Parlamenter sistemden sapma anayasanın olmadığı durumlarda anayasal kanunlar sayılan ve yargı erki ile yürütme erkini düzenleyen kanunlarda da açık bir şekilde görülmektedir. IKBY Parlamentosu Seçim Kanunu nun 1992 tarihli ve 1 sayılı 56.maddesi hükümete güvenoyu ve güvensizlik oyu verme ile hükümetin parlamento tarafından denetlenmesi yetkisi vermektedir (Bu durum esasen parlamenter sistem için açık bir kanıttır). IKBY Başkanlık Kanunu nun 2005 tarihli ve 1 sayılı kanunu bölge başkanına bölge anayasa taslağındakine benzer geniş yetkiler vermektedir. 15 Ancak buna karşılık başkanın yaptıklarını denetleyecek herhangi bir yargı erki ya da parlamento denetimi öngörülmemektedir. Buna ek olarak bölge başkanına bir de IKBY Güvenlik Kurulu Kanunu gereğince bölge güvenlik kurulu başkanlığı da verilmiştir. Bu kurulun ise ekonomik ve siyasi işlerden diplomasi, güvenlik, istihbarat, siyasi partiler, sağlık, ticaret, haberleşme ve bilişim sistemlerine kadar yayılan alana müdahale hakkı bulunmaktadır. 16 Parlamenter sistemden sapma herhangi bir denetleme ve kontrol söz konusu olmaksızın yetkilerin tek bir elde toplanmasına neden olmaktadır. Bu da bir diktatörlük rejiminin ortaya çıkmasına yol açabilmektedir. 17 Aynı şekilde tıpkı Mısır da eski Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek döneminde olduğu gibi başkanın güç ve yetkilerini parti ve şahsi çıkarlara hizmet edecek şekilde kullanmasına neden olmaktadır. 18 Yine bu sapma, yasama ve yürütme erkleri 19 arasındaki karşılıklı esnek denge ve denetimin ortadan kalkmasına neden olmaktadır. Bu da parlamenter sistemin en belirgin özelliklerinin ihlali sayılmaktadır. 20 Burada IKB deki yönetim tecrübesinin uygulamadaki durumunu ortaya koyabilmek için bölgedeki siyasi parti tecrübesine değinmek gerekmektedir. Çünkü bölgede idari kurumlar ile siyasi partiler arasında ayırım yapmak oldukça güç olup söz konusu kurumlar partiler arasındaki ilişkiden, özellikle de KDP ile KYB arasındaki ilişkilerden fazlasıyla etkilenmiştir. 21 Nitekim söz konusu iki parti arasındaki çekişmeler, savaşlar ve ittifaklar parlamento ve bölge hükümetinin çalışmalarını doğrudan etkilemiştir. 10 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI 1.2. KDP ve KYB nin Irak Kürdistan Bölgesi ndeki Siyasi Düzen İçindeki Konumu IKBY de siyasi partiler, eski rejime karşı verilen silahlı mücadeleye katılan grupların sayısındaki artışla birlikte sahneye çıkmıştır. İslami Hareket 22 dışında kalan bu partiler IKBY cephesi şemsiyesi altında toplanmıştır. 23 Ancak diğer partilerin yüzde 7 lik barajı aşamamaları nedeniyle 24 IKBY Ulusal Meclisi nde sandalye sahibi olamaması ve KDP ile KYB den başka bir partinin meclisi girememesinden dolayı söz konusu partilerin oynadığı rol zayıflamıştır. Bu durum iki büyük parti KDP ve KYB nin bölgede uzun süre siyaset sahnesine hakim olmasına yol açmıştır. 22 Mayıs 1992 tarihinde KDP ve KYB, Ulusal Meclis teki sandalye dağılımı, hükümet ve Ulusal Meclis teki makamların yarı yarıya bölüşülmesi esası üzerinde bütün makamları paylaşma konusunda anlaşmaya varmıştır. Ancak Meclis te Hıristiyanlara tahsis edilmiş olan beş sandalye kapsam dışı tutularak bazı bakanlıklar seçimleri kaybeden diğer partilere bir sus payı 25 olarak verilmiştir. 26 Bölge Parlamentosu ilk toplantısını 4 Haziran 1992 tarihinde Erbil de yapmıştır. Toplantıda KDP den Cevher Namık Salim Başkan, KYB den Muhammed Tevfik Rahim Başkan Yardımcısı olarak seçilmiştir. Aynı zamanda Kürt Bölgesi ndeki ilk hükümet 4 Temmuz 1992 tarihinde KYB den Dr. Fuat Masum başkanlığında kurulurken yardımcılığına KDP den Dr. Ruz Nuri Şavis getirilmiştir. 27 Bu arada Asuri Demokrat Hareketi, Komünist Parti, Emek Partisi ve Birlik Partisi 28 birer bakanlık elde etmiştir. 29 İslami Hareket ise hükümete girmeyi reddederek bölge hükümeti ve Ulusal Meclis in dışında kalmıştır. 30 Bölge hükümetinin kurulması genel olarak Kürtler özel olarak da Irak Kürtleri açısından tarihi bir adım sayılmaktadır. Çünkü Kürtler tarihte sadece iki kez hükümet kurma fırsatı elde etmiştir. Birincisi Şeyh Mahmut başkanlığında 1922 yılında kurulan ve İngilizlerin saldırısı sonucu üzerinden bir yıl geçmeden yıkılan hükümettir. İkinci tecrübe ise Kadı Muhammed döneminde 1946 da yaşanmıştır. Ancak bu hükümet de bir yıl yaşayamayıp İran Ordusu nun Kürt Cumhuriyeti nin başkenti Mahabad a saldırması sonucunda yıkılmıştır. 31 Bu şekilde Kürt Bölgesi hükümeti Irak taki eski siyasi rejimin Kürt bölgelerinden çekilmesi sonucunda oluşan siyasi idari ve iktisadi boşluğu doldurmayı başarmıştır. Hükümet, gönüllü olarak çalışan okullar, Erbil deki Selahattin Üniversitesi, hastaneler ve benzeri kamu kurum ve kuruluşları açısından şemsiye oluşturmuştur. Aynı şekilde bu hükümeti izleyen diğer hükümetler siyasi, mali ve idari kurum ve kuruluşları tesis ederek hizmetlerin verilmesini temin etmiştir. Yukarıda da belirtilmiş olduğu üzere KDP ve KYB bölgede iktidarı yarı yarıya bölüşme konusunda anlaşmaya varmıştır. Bu yarı yarıya paylaşım bakanlıklar ve kurumların içine kadar uzanmıştır. Çünkü hükümet Başbakan ve Başbakan Yardımcısı olmak üzere iki başlı olarak oluşturulmuştur. Bakanlıklar için de aynı durum geçerli olmuştur. Bakan Yardımcısı da bakanın sahip olduğu idari mali ve hukuki haklara sahip sayılmıştır. Bu durum hükümet ve bakanlıklar içerisinde karar mekanizmasının işleyişinin felce uğramasına ve büyük bir idari aksaklık yaşanmasına neden olmuştur. 32 Yarı yarıya bölüşme sistemi hükümet ve idare bağlamında iki parti arasında tam bir bölünmeye yol açmıştır. Bu durum bölgenin tümüyle bölünmesine yol açtığı gibi daha sonra göreceğimiz gibi iç savaşlara neden olmuştur. Bu tecrübe daha önce eşine pek rastlanmamış bir tecrübe olmuş ve aşağıdaki sonuçları doğurmuştur: 33 Rapor No: 151, Nisan 2013 11
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ a Bölgede birleşik bir yönetim oluşumunun aksaması her bir bakanlığın iki fiili bakanlığa ayrılmasına neden olurken, aynı zamanda çalışanların da her iki büyük partiye göre bölünmesine neden oldu. b Vatandaşların işleri aksarken geleceğe yönelik planlamanın yanı sıra iktisadi kalkınma bağlamında da bir aksama yaşandı. c Bu durum halka ve yurda bağlılığın oluşmamasına neden olurken vatana bağlılığın yerini partiye bağlılık aldı. d Daha önce planlandığı şekilde seçimlerin yapılmasında aksaklıklar yaşandı. e Sonuç olarak bu tecrübe bölgede sert bir kutuplaşma yaşanmasına neden oldu. Bu da bölgenin iç savaşa sürüklenmesine yol açtı. 34 Hükümet ve idarenin ikiye bölünmesi ile mali anlaşmazlıklara 35 ek olarak bazı faktörler Irak taki Kürtlerin bir iç savaşa sürüklenmesine de neden oldu. Bu nedenleri şu şekilde sıralayabiliriz: - Partilere bağlı milislerin varlığı 36, - KDP ve Başkanı Mesut Barzani ile KYB ve Genel Sekreteri Celal Talabani 37 arasındaki eski çekişme ve kavgalar 38, - Eski Irak rejiminin tahripkâr rolü 39, - Başta İran ve Türkiye 40 olmak üzere komşu ülkelerin doğrudan ve dolaylı müdahalelerinin yol açtığı iç bölünmenin derinleşmesi. Bu faktörler neticesinde KDP ile KYB ve diğer Kürt partilere 41 mensup müttefikleri arasında savaş patlak vermiştir. İlk kıvılcım Süleymaniye iline bağlı sınırdaki Kaladize ilçesinden çıkmıştır. Bu şehirde çeşitli arsaların mülkiyeti konusunda yaşanan anlaşmazlık 2 Mayıs 1994 tarihinde iki partinin (KDP ve KYB) taraftar ve üyeleri arasında çatışmaların patlak vermesine neden olmuştur. Çarpışmalar kısa sürede Duhok, Süleymaniye, Halepçe ve diğer bölgelere sıçramıştır. 42 Çatışmaların sürmesi hem Bağdat taki merkezi Irak hükümetinin hem de komşu ülkelerin dolaylı ya da dolaysız olarak bölgenin içişlerine müdahalede bulunması ve savaşan gruplara yardımcı olması için fırsat doğurmuştur. Öyle ki olay KDP nin talebi üzerine Irak Cumhuriyet Muhafızları nın 31 Ağustos 1996 da Erbil kentine girmesine kadar varmış, bunun sonucunda KYB Erbil den çıkarılmıştır. 43 KDP ondan sonra vakit kaybetmeksizin Kürt Bölgesi Ulusal Meclisi toplantılarını yeniden başlatma yoluna gitmiştir. Buna bağlı olarak Irak Kürdistan İslami Hareketi, Irak Kürdistan İslam Birliği ve Komünist Parti gibi partilerin de katılımıyla Ruz Nuri Şavis başkanlığında koalisyon hükümeti kurulmuştur. KYB ise bu hükümete katılmamış, kendi denetimi altında bulunan bölgelerde Kosrat Resul başkanlığında ve Emek Partisi, Sosyal Demokrat Parti gibi kendisiyle ittifak halindeki partilerin katılımıyla bir hükümet kurma yoluna gitmiştir. 44 İç çatışmaların zaten üç bölgeye ayırdığı Irak Kürt Bölgesi siyasi ve idari açıdan daha da bölünmüştür. KDP denetimi altındaki bölge Duhok ile Erbil ilinin büyük bir bölümünü içermekteydi. KYB nin denetimi altındaki bölge ise Süleymaniye ilinin yanı sıra merkezi Köysancak olan Erbil vilayetinin doğu tarafı ve Kerkük ilinden kurtarılmış bölgeleri kapsamaktaydı. Üçüncü bölge ise Kürdistan İslami Hareketi nin denetimi altında olan Halepçe ve etrafını kapsamaktaydı. 45 İşte bu coğrafi, siyasi ve idari bölünmenin ardından 1999 da KYB Genel Sekreteri Celal Talabani KYB nin nüfuzu altındaki bölgede bölge başkanlığına getirilmesi ve bölgede yargıtayın oluşturulmasıyla da hukuki bölünme gerçekleşmiştir. 46 Bu derin bölünme Kürtlerin yönetim tecrübesinin kurumsallaşma ihtimalini azaltmıştır. Bu da komşu ülkelerin endişelerini zayıflat- 12 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI mıştır. Böylece bölge ülkeleri Irak taki Kürtler konusundaki gelişmelere hep birlikte daha fazla önem vermemeye başlamıştır. 47 Ancak işin sonunda Celal Talabani ile Mesut Barzani arasında 1998 de dönemin Amerikan Dışişleri Bakanı Madeline Albright ın katılımıyla imzalanan Washington Barış Anlaşması 48 sonucunda 2002 yılı sonlarından itibaren bölgenin yeniden birleşmesi süreci başlamıştır. İlk adım 4 Ekim 2002 de birleşik oturumunu gerçekleştiren IKBY Ulusal Meclisi nin birleştirilmesi yoluyla atıldı. 49 Ancak bununla birlikte bölge hükümetinin birleştirilmesi 31 Ocak 2005 tarihinde yapılan IKBY Ulusal Meclisi ikinci dönem seçiminden sonra ancak 7 Mayıs 2006 tarihinde gerçekleşebildi. 50 Birleşik hükümetin kurulması konusunda yaşanan bu gecikme bölgede makamların ne şekilde dağıtılacağı konusunda yaşanan anlaşmazlıktan kaynaklanmaktaydı. Bu arada Kürtlerin Bağdat taki devlet makamlarında aldığı payın bölüşülmesi konusu da vardı. Sonunda iki taraf anlaşmaya vardı. Anlaşma gereğince hükümet üstten birleştirilerek (hükümet başkanı ve yardımcısı olmak üzere) iki başlı bir hükümet meydana getirildi. Hükümet ortaklık esası üzerine parlamento tarafından atanacaktı. Hükümeti kurma görevi bölge başkanı tarafından verilecekti. Ayrıca bölge hükümetinde bakanlıkların tedrici olarak yine üst düzeyden birleştirilmesi konusunda da anlaşmaya varıldı. Anlaşma gereğince eskiden olduğu gibi şimdi de hükümet başkanı, yardımcısı ve bakanlık gibi makamlar KDP ve KYB arasında yarı yarıya paylaşıldı. Ancak bazı makamlar Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan Komünist Partisi, Sosyal Demokrat Parti, Emek Partisi gibi bölge parlamentosunun ikinci dönemine katılan partilere verildi. Bu arada hükümet başkanı, yardımcısı ve bakanların iki yılda bir değişmesi kararlaştırıldı. Böylece farklı bir formülle yönetimi paylaşma düzenine dönüş yapıldı. Bu kez hükümet, biri hükümet başkanının başkanlığında, diğeri hükümet başkan yardımcısının başkanlığında olmak üzere iki eşit parçaya bölündü. KDP ile KYB arasındaki bu anlaşma gelişirken iki parti 27 Temmuz 2007 tarihinde stratejik bir anlaşma yapma yoluna giderek hem bölge hem de Bağdat ta görüşlerini ve çabalarını birleştirerek her iki düzeyde yönetimi nasıl paylaşacakları konusunda 2013 e kadar, yani iki seçim dönemi için anlaşmış oldular. 51 Bu bağlamda bölge hükümetinin Maliye Bakanı 21 Aralık 2011 tarihinde parlamentoda yaptığı bir konuşmada, bölge hükümeti şu ana kadar iki parçadır. Siz hepiniz bu gerçeği biliyorsunuz. Bizim bunu gizlememize de gerek yoktur, İfadelerini kullanmıştır. Aynı konuşmada 21 Aralık 2010 tarihine kadar Bağdat tan gelen bütçe Süleymaniye ve Germiyan yönetimi (yüzde 43) ile Erbil ve Duhok yönetimi (yüzde 57) arasında paylaşıldığı ifade edilmiştir. 52 Bütün bunlardan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz ki yönetimi paylaşma konusunda yaşanan görüş ayrılığı ile partiler arasındaki paylaşım sisteminden doğan sorunlar, bölgede siyasi düzenin kurumsallaşmasını aksatmıştır. Aynı zamanda Kürt partileri, özellikle de KDP ve KYB arasında iç savaşa yol açmıştır. Bu durum bölgenin hükümet, yönetim ve hukuk bağlamında Kürt partilerinin özellikle de KDP ve KYB arasında nüfuz bölgelerine bölünmesine neden olmuştur. Bu arada söz konusu iki parti arasındaki çarpışmaların sona erdirilmesi hükümetin üst düzeyde birleştirilmesine zemin hazırlamıştır. Ancak parti çıkarları bölgede iki yönetimin birleştirilmesine engel olmuştur. Aralarındaki iç savaşın sona ermesinden sonra bölgede iki dönem seçim yapılmasına, yine federal düzeyde üç dönem seçim yapılmasına rağmen her iki parti mevcut durumu sürdürmek için ellerinden geleni yapmaktadır. Ancak buna karşılık yönetimin partiler arasında paylaşılması bağlamındaki bu denklemin olumsuz sonuçları, bölgede yaygın olan yolsuzluk ve demokratik süreç Rapor No: 151, Nisan 2013 13
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ yolundaki sorunlar bölgedeki siyasi düzenin yapısal olarak doğrultulup reforma tabi tutulması yolunda halk düzeyinde sivil bir eğilimin ortaya çıkmasına yol açtı. Aynı zamanda Değişim (Goran) Hareketi nin ortaya çıkarak bölgede siyasi muhalefetin ortaya çıkmasına da imkan sağladı. 53 2. IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDEKİ DEMOKRATİK SÜRECİN ZORLUKLARI Demokratik rejimler asırlar boyunca iç ve dış krizler ile riskler karşısında başarısını kanıtlamıştır. Örneğin Batı da demokratik rejimler Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarını kazanmış, aynı zamanda Soğuk Savaş döneminde Krallık, Nazizm, Faşizm ve Komünizm gibi totaliter-otoriter rejimler karşısında da başarılı olmuştur. Aynı zamanda bu demokratik rejimler iç siyasi ve ekonomik zorluklarla iyi bir şekilde başa çıkmayı, zorlukları yöneterek krizleri çözmeyi, hacmini ve kapsamını büyütmeyi başarmıştır. Böylece diğer rejimlerin çökmesine neden olan gelişmeleri avantaja çevirmeyi sağlamıştır. Doğu Avrupa daki Komünist rejimlerin yıkılması ve Sovyetler Birliği nin parçalanması bu alanda büyük bir ders olmuştur. Demokratik rejimin ifade özgürlüğü, siyasi çoğulculuk, barışçı iktidar değişimi gibi mekanizmaları ve temel unsurları, hızlı bir şekilde eksiklikleri ve hataları algılama, siyasi ve sivil tarafların siyasi programları ile başarılı çözümler sunma, diğer tarafların önerilerine karşı alternatif programlar sunma imkanı vermektedir. Dolayısıyla bu süreç neredeyse her seçim döneminde hataların ve eksiklerin giderilmesine, kalkınmaya ve yenilenmeye neden olmaktadır. Aynı zamanda bu mekanizmalar barışçıl yöntemlerle iç siyasi çatışmaları çözmek ve yönetmek için ortam oluşturması, halkın rızasını ve memnuniyetini kazanarak iktidara ulaşmak için çatışanların önüne eşit fırsatları sunmasından dolayı uzun vadede siyasi istikrarı da beraberinde getirmektedir. Bölgede gerçek bir demokratik rejim kurmak siyasi istikrarı yerleştirmeye, ekonomi ve sosyal gelişme yoluna konulmasına imkan tanımaktadır. Ayrıca arzulanan hedeflere ulaşması ve karşısına çıkabilecek tehlikeleri uzaklaştırmak için gelecekte mevcut uluslararası ve bölgesel fırsatları değerlendirmesini sağlayacak şekilde siyasi iktidarın güçlendirilmesine de yardımcı olmaktadır. Ancak demokratik süreç bölgede çok büyük zorluklarla karşılaşmaktadır. Bu da onun dışarıyla ilişkisini zayıflamakta ve iç istikrarsızlıklara yol açmaktadır. Aşağıda, bölgedeki yönetim deneyiminde demokratik unsurlar gerçeğine işaret edilerek önemli zorluklara değinilmektedir. 2.1. Anayasanın Eksikliği Demokratik rejimlerde anayasa; demokratik oyunun kurallarını koymak, yöneticilerin mutlak iktidarını sınırlamak, iktidarın aktarımı için barışçıl yöntem ve mekanizmaları oluşturmak, bireysel hak ve özgürlükleri korumak ve garantilemek için devletle birey arasında sosyal bir sözleşme niteliğindedir. Başka bir deyişle anayasanın bulunması ve ona bağlı kalınması demokratik rejimin diğer özelliklerinin bakımını yapma yolunu açmaktadır. 54 IKBY de vatandaş ve devlet, partiler ile hükümet, yasama, yürütme ve yargı erkleri arasındaki ilişkileri düzenleyen anayasal belgenin bulunmaması en önemli siyasi sorunlardan biri sayılmaktadır. Bu da bölgede yönetim deneyiminin kurulmamasına, üç erkin yetkilerinin sınırlarının belirli olmamasına ve birinin diğerinden üstün olmasına, iki partinin gücünün diğer üç partiden üstün olmasına, hükümetin iktidarda bulunan iki parti arasında çürümesine ve bu iki parti arasındaki anlaşmazlığın büyümesinin kanlı çatışma haline dönüşmesine neden olmuştur. 14 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI Aynı zamanda yukarıda bahsi geçen anayasa projesinde birçok dengesizlik bulunmaktadır. Görünen şu ki bu projede bölge başkanı yetkileri diğer yetkililerin ve vatandaşların hak ve özgürlükleri pahasına yürütme organının yetkilerini artırmak adına genişletilmiştir. Daha önce bahsedildiği gibi bu proje; bölge başkanına hükümet, parlamento ve yargıya karışma imkanı sağlayacak şekilde geniş yetkiler vermektedir. 55 2.2 Hukukun Üstünlüğünün Zayıf Olması Hukukun üstünlüğü çağdaş demokrasinin destek ve temellerinden biri sayılır. Bu öyle bir temeldir ki demokrasi mekanizmasının onsuz çalışamayacağı düşünülür. 56 Dolayısı ile hukuk üstünlüğünü garanti edecek bağımsız, tarafsız ve etkili yargı kurumları ve kontrol mekanizmalarını bulmak önemlidir. Bu kurum ve mekanizmaların hukukun tüm saygınlığını sağlaması, işlemlerin güvenini artırması ve haksızlıkları ortadan kaldırmasını sağlaması beklenir. Böylece bireylerin haklarını koruyan, devlet kurumlarının, kamu otoritesi temsilcilerinin ve bireylerin idari ve yasal kararlara saygı duymalarını sağlayan, idari ve yasal yöntemleri kullanmak için tam eşitliğe dayanan bir sistem oluşturulmalıdır. 57 American Society for Kurds isimli sivil toplum örgütünün raporu IKBY de yargı ve hukuk üstünlüğünün ihlali yapıldığına işaret etmektedir. Bunlardan bazıları şu şekildedir: Güvenlik güçleri ve polislerin tutukluları yargılaması, bazı olayları sonlandırmada yavaş davranılması, sonlandırılmamış bazı konuların belgeleri ve dosyaları ile oynanması, mahkemelerin iktidarda bulunan iki parti veya aşiretler ile ilgili bazı konuların karşısında zayıf olması, sanıklara karşı fiziksel ve psikolojik işkence yapılması, hakimlere karşı uygulanan baskı ve tehdit, uygulama kurumları tarafından bazı durumlarda hakimler tarafından verilen kararların uygulanmaması, yetkili mahkemelerin hakimleri tarafından takip etmesindeki gecikmeler, bazı hakimlerin iktidarda var olan partilere bağlı kalmaları ve kararlarını iktidardaki partilerin lehine vermesi. 58 2.3. İnsan Hakları, Kamu Özgürlükleri ve İfade Özgürlüğünün İhlal Edilmesi İnsan hakları demokrasinin özü sayılmaktadır. 59 Başka bir deyişle hiçbir demokratik rejim vatandaşların temel haklarının saygınlığı olmadan düşünülemez. Demokrasi ile insan haklarının arasındaki bu güçlü ilişkinin bulunma fikri yeni değildir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin 21.maddesi Halkın iradesi devlet iktidarının kaynağı ve temelidir demektedir. 60 Bu ifade de devlet ile birey arasındaki ikili ilişkinin varlığından yola çıkarak insan haklarını korumanın demokrasi ve demokratik bir yönetime ulaşmanın, insanların temel haklarının bir parçası olduğu belirtilmektedir. Diğer taraftan demokrasi; düşünceyi kabullenmede herhangi bir engel veya etkinin olmaması, bilgi ve fikre dokunulmaması, fikirlerin engellere ve sınırlandırmalara maruz kalmaksızın herhangi bir araç ile yayınlanması hakkının bulunması dahil olmak üzere düşünce ve ifade özgürlüğü bulunduğunu varsaymaktadır. 61 Aynı zamanda demokratik rejimlerde medya kanalları devlet kurumlarındaki kusurlar ile ilgili eleştirileri ifade etmek için önemli bir araç olarak görülmektedir. Bunun yanı sıra vatandaşları bilinçlendirmek, siyasi tartışmalar için özgür platformlar oluşturmak, kamuoyu oluşturmak ve sorunlar ve eksikleri giderme yönüne doğru baskı yapmak için önemli bir araç olarak ifade edilebilir. 62 IKBY de gösteri yapma gibi vatandaşların temel hakları ihlal edilmektedir. Bu hakkın Irak anayasasında bulunmasına rağmen, 63 IKBY Rapor No: 151, Nisan 2013 15
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ gösteri düzenleme kanununa göre gösteri yapmak yürütme ve idari organların onayına bağlanmıştır. Böylece gösteri yapmak hakkı kısıtlanmıştır. 64 Uluslararası raporlar; işkence, kanun dışı keyfi tutuklama, vatandaşları iktidarda bulunan iki partiye üye olmaları için zorlama, güvenlik güçleri tarafından aşırı kuvvet kullanarak gösteri yapan vatandaşları yaralama ve öldürme gibi çeşitli insan haklarının ihlal edildiğine işaret etmektedir. 65 İfade özgürlüğü ve basın alanı ile ilgili olarak, 2000 yılından beri birçok bağımsız ve yarı bağımsız gazete, dergi, radyo ve uydu televizyon kanalı ortaya çıkmıştır. Bölge Parlamentosu ndan basın kanunu çıkmasına rağmen bu alanda da birçok ihlaller bulunmaktadır. Gazetecilerin hakları savunmak için faaliyet gösteren Metro Merkezi 2011 yılında basın hakları alanında IKBY kurulduğundan beri en eleştirel raporu hazırlamıştır. Merkez 2011 yılında 4 ü ateş açılması sonucu yaralanma, 8 i basın kanalları ofisinin yakılması, 85 i saldırıda bulunma, 57 si tehdit edilme olmak üzere toplamda 359 gazetecinin çeşitli şekillerde haklarının ihlal edildiğini bildirmiştir. 66 2.4. Seçim İhlalleri Demokrasinin önemli unsurlarından biri de halkın kendi iradesini göstereceği düzenli olarak yapılan özgür ve adil seçimlerdir. Her seçmen siyasi rekabeti teşvik eden şeffaflık, özgürlük ve eşitlikı ilkeleri altında kendisini temsil edecek kişiyi seçebilmelidir. Bunun için de seçimler genel, adil ve gizli oy kullanma hakkı temeline göre yapılmalıdır. 67 Ama seçimler demokrasinin tamamını ifade etmemektedir. Seçim demokrasinin bir unsurudur, ancak seçimlerin gerçek seçim olabilmesi için demokratik temeller üzerinde kurulmalıdır. Bu da eşit olanaklar, potansiyel ve araçlara göre yapılmalıdır. Halkın kendisini yönetecek kişiyi seçmesini hedefleyen demokrasi, sürekli olarak aynı tabakanın diğer tabakayı yönetmesini ifade etmez. Bunu göre seçimler seçmek demektir, insanın seçimlere katılması demek, önüne içinden istediğini seçmesi için seçeneklerin ve imkanların konulması demektir. 68 Seçimlerin anlamını, amacını kaybetmemesi ve demokrasiyi sağlamak için temel sayılan bazı şartların bulunması gerekmektedir. Bu prensipler şu şekildedir: 69 - Halkların seçim yapma, aday olma ve oylamaya katılma hakları sağlanmalıdır. Bu da tüm vatandaşların seçme ve kamu işlerine katılım hakkına sahip olması anlamına gelmektedir. - Seçme prosedürleri oy ağırlığı bakımından seçme özgürlüğünü ve insanlar arasında eşitliği, oylama gizliliğini ve doğru sayımı sağlamalıdır. - Seçimler, vatandaşların temsilcilerini seçebilmeleri, siyasi sürece katılabilmeleri ve siyasi kararları etkileyebilmeleri için düzenli ve sürekli bir şekilde yapılmalıdır. 70 - Seçimler vatandaşların temel haklarına saygı göstererek yapılmalıdır. - Seçim sonuçlarının seçmen iradesini daha doğru ve kapsamlı bir şekilde yansıtması için seçimle ilgili kuruluşların adil temellere dayanarak belirlenmesi gerekmektedir. - Seçimlerin adaletli olmasını garantilemek için seçim sürecinin kontrolünün devlet yönetmenliklerinden ayrı bağımsız seçim komisyonu veya yönetmenliği tarafından yürütülmelidir. Alınan kararlar ise yargı mercilerinde itiraza açık olmalıdır. - Seçimlerde adil rekabet olmalıdır. - Seçim kampanyalarında özgürlük sağlanmalıdır. 16 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI IKBY de seçim alanında birçok ihlaller ve sorunlar vardır. Örneğin hiçbir genel seçim, seçim kanunlarına göre zamanında yapılmamıştır. Bölge parlamento seçimleri alanında 1992, 2005, 2009 yıllarında üç seçim dönemi yapılmıştır. Üçüncü dönem seçimleri kararlaştırılan tarihten bir kaç ay sona gerçekleşmiştir. Bu durumun benzeri 2005 yılına kadar bir kez yapılan vilayet meclisleri seçimlerinde de yaşanmıştır. Bunun haricinde bölgede yapılan seçimlerde birçok ihlaller yapılmıştır. Bu ihlaller özellikle 25 Temmuz 2009 tarihinde yapılan IKBY Parlamentosu seçimlerinde gerçekleşmiştir. Seçim kampanyaları ve seçim günü birçok ihlal ve hile olayı yaşanmıştır. Vatandaşlar siyasi bağlılıklarından dolayı sistematik bir şekilde baskıya maruz kalmıştır. 71 Örneğin birçok devlet memuru işten ayrılmak durumunda kalmıştır. 72 Aralarında dekanlar ve bölüm başkanlarının olduğu insanların görevlerinden alınmış 73 ve değişik kadrolardan birçok kişi 74 tehdit edilmiştir. Bunun yanı sıra özellikle hem Erbil hem de Duhok ilinde seçim günü geniş kapsamlı hile yapılmıştır. 75 Şüphesiz bu yaşananlar seçmenlerin iradesini değiştirmeye, seçim sonuçlarını çarpıtmaya yöneliktir ve seçmenlerin eğilimlerinin doğru şekilde yansımasına engel olmuştur. 2.5. Çok Partililik ve İktidarın Barışçıl Transferi Siyasi çoğulculuk devletin içerisinde birden çok siyasi gücün var olması ve bu güçlerin arasında yönetime sahip olmak için rekabet ve barışçıl rekabet 76 ile eşit fırsatların bulunması anlamına gelmektedir. Bu bağlamda demokratik rejimdeki herhangi bir siyasi partinin başarısı halkın onun programını ne kadar desteklediğine bağlıdır. Bu da tüm partilerin ve siyasi güçlerin seçmenlerin memnuniyetini kazanmak için eşit olanaklara sahip olmalarını gerektirir. Örneğin seçim reklamları için devlet kurum ve kaynaklarının kullanılması ve kamu parasının seçmenlerin oyunu kazanmak için harcanması gibi durumlar bazı partilerin devlet kaynaklarını kullanabilmesine ve diğerlerinin kullanamaması sonucunu doğurmaktadır. Siyasi partiler arasında eşit fırsatların bulunması seçmenlerin memnuniyetini ve oylarını kazanma yolunun seçmenlerin lehine siyasi, ekonomik ve sosyal programlar koymanın yönetime varmak için birincil değişken olmasına neden olur. Bu da genel menfaatin parti ve kişisel dar menfaatlerin üzerinde tutulmasına neden olacaktır. Bölgede birçok siyasi parti olması ve partilerin kurulmasının kanun ile düzenlenmesine 77 rağmen, bölgede tam anlamıyla çokpartililikten söz edilemez. Çünkü yukarıda da bahsi geçen raporlara uygun olarak iktidarda olan KDP ve KYB seçim kampanyalarında bölgedeki devlet kurumları ve kamu parasını kullanmaktadır. 78 Aynı zamanda bu iki parti diğer partilere kadrolarını kamu kurumlarından çıkartma yolu ile baskı uygulamaktadır. Bazen de diğer partilerin mali yardımı kesmeden parti merkezlerine saldırıp yakmaya 79 kadar eylemlerde bulunulmaktadır. Özellikle KDP yönetimi altındaki bölgelerde bu yaşanmaktadır. Bu yüzden IKBY deki parti düzeni iktidarda bulunan KDP ve KYB nin kendi bölgelerinde tek parti sistemine yakın bir sistem kurulmuş durumdadır. Başka bir yönden barışçıl demokrasiyi uygulamak çatışan siyasi partiler arasında iktidarın barışçıl şekilde transfer edilmesi için anayasa, yasal ve siyasi fırsatları bulundurmayı gerektirir. Çünkü iktidarın barışçıl şekilde elde edilmesi, geniş, özgür ve ayrım olmadan halk katılımının olduğu açık siyasi rekabete yol açmaktadır. 80 Oy verilmeyen tarafa iletilen mesaj, partinin program ve projelerinin gözden geçirilmesine yönelik olmaktadır. Bu durumda iktidarı ve/ Rapor No: 151, Nisan 2013 17
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ veya seçimleri kaybeden taraf programını ve projelerini gözden geçirmek zorunda kalır. Bunun yanı sıra parti teşkilatını düzeltmek ve bazı sembolleri değiştirmek zorunda kalır. Dolayısı ile bir sonraki seçimlere daha aktif ve yeni projeler ile hazırlanacaktır. Bundan yola çıkarak bu işlem demokratik rejimdeki siyasi partilerin yenilenmesi ve tekrar yapılanmasına neden olacaktır. İktidarın barışçıl transferinde seçimleri kazanan tarafa başka bir mesaj da iletilir: Bu mesaj seçmenlerin kendilerine verdikleri yetkilerin tam ve mutlak yetki olmadığıdır. Seçmenlere verdiği sözleri yerine getirmediği ve kamu çıkarı gerçekleştirilmediği takdirde kaybeden diğer taraf ile aynı sonu paylaşacağı mesajı verilir. Bundan yola çıkarak iktidarın barışçıl yollarla transfer edilmesi siyasi sürecin sürekli yenilenmesine ve dinamik olmasına neden olur. Aynı zamanda kamu çıkarını sağlayıp kişisel ve partisel dar menfaatlerin üzerinde tutulmasını sağlar. Şu ana kadar IKBY de demokratik sistem tecrübesi iki dönemi aşkın sürmesine rağmen iktidarın barışçıl yollarla transferi gerçekleşmemiştir. KDP ve KYB arasında pozisyon değişimi olmasına rağmen hiçbiri tarafından diğerine tam bir iktidar transferi yapılmamıştır. İktidar için rekabet eden diğer parti ve güçlere eşit fırsat sağlanmamış ve seçimleri kazanmaları durumunda iktidar teslim edilmemiştir. Dolayısıyla şimdiki temel soru ise Molla Bahtiyar ın KDP nin siyasi ofisi üyelerinin seçiminde dediği gibi KDP ile KYB gelecekte seçimlerde kazanan herhangi partiyi kabul edecekler ve ona iktidarı istekleri ile teslim edecekler mi? 81 sorusudur. Sonuç olarak seçimler, özgür medya, siyasi partilerin bulunması vs. gibi demokrasi unsurlarından ve belirtilerinden bazılarının bulunmasına rağmen eksiklikler ve ihlaller IKBY deki demokratik sürecinin tamamlanmasının önüne geçecektir. 3. SONUÇLAR VE ÖNERİLER 1. Sonuçlar 1. Irak ta art arda iktidara gelen diktatör rejimlerin Kürt halkına uyguladığı adaletsizlik, haksızlık, soykırım, milliyetçilik ve insani haklarına saygısızlık, 1991 yılı Mart (Azar) ayaklanmasının oluşumuna, Kürt halkının bu rejimler altında yaşamayı kabul etmemesine ve bölgede demokratik rejim oluşturmaya yönelmesine neden olmuştur. Bu durum eski rejimin Süleymaniye, Erbil ve Duhok tan tüm siyasi, idari ve askeri kurumlarının çekilmesine yardım etmiştir. Bu da 1992 Mayıs ayında, bazı eksiklikler ve ihlallerin varlığına rağmen Ortadoğu daki en dürüst ve demokratik seçimlerden biri olarak sayılan bölgesel yönetimin ilk parlamento seçimlerinin yapılmasına yol açmıştır. 2. IKBY nin anayasa projesi kabul edilmemiştir. Bölgenin anayasa projesi kabul edilmemiştir. Ancak anayasa projesinin özellikle yasama ve yürütme organları arasındaki ilişki ile ilgili maddeleri ve parlamento ile bölge başkanının yetkilerini düzenleyen kanunlar, parlamenter rejimden ödün verilerek bölge başkanına geniş yetkilerin verildiğini göstermektedir. Bu da kontrol ve gözetim altında olmaksızın yetkilerin bir kişinin elinde toplanmasına neden olabilir. Bu durum totaliter rejimden demokratik rejime dönüş aşamasında olan toplumlarda diktatör rejimin çıkmasına yol açmaktadır. Bu sapma parlamenter sistemin en belirgin özelliklerinden sayılan yasama ve yürütme organları arasındaki karşılıklı kontrol ve esnek dengeyi kaybetmeye neden olabilir. 3. 1992 yılı genel seçimlerinde Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) dışındaki partilerin hiçbiri oyların yüzde 7 den fazlasını alamamış ve bölge parlamentosuna girememiştir. KDP ve KYB nin bölge parlamentosundaki bazı mil- 18 Rapor No: 151, Nisan 2013
IRAK KÜRDİSTAN BÖLGESİ NDE DEMOKRASİ SÜRECİ VE SORUNLARI letvekillikleri ve bakanlıkları diğer küçük partilere vermiştir. Ancak bu durum iki partinin (KDP ve KYB) bakanlıkları kendi aralarında yarı yarıya bölüşmesine neden olmuştur. Bu eşit bölüşme bakanlıklar ve müdürlüklerin içine kadar uzanmıştır. Bu olay devlet ve bakanlıklar bünyesinde karar verme sürecini felç etmiştir. İki parti arasında iç bölünmenin derinleşmesi, mali anlaşmazlıklar, partizan milislerin varlığı, KDP ve KYB arasındaki eski düşmanlık, Saddam rejiminin yıkıcı rolü, İran ve Türkiye gibi komşu ülkelerin direkt ve dolaylı olarak bölgesel müdahaleleri ile alevlenen iç savaşlar yüzünden tüm bölge siyasi, yasal, coğrafi, askeri olarak ayrılma derecesinde bir bölünmeye yönelmiştir. 4. Bugüne kadar KDP ve KYB arasında merkezi hükümetteki yetkiler dahil yönetim paylaşımına rağmen iç çekişme ve çatışmalar devam etmektedir. 5. Bölgede gerçek demokratik rejim oluşturma yolunda siyasi istikrarı sağlamak, ekonomi ve toplumsal gelişmeyi istenen düzeye getirmek, arzulanan hedeflere ulaşmak ve savuşturmak için gelecekteki uluslararası ve bölgesel yatırımları değerlendirmek önemlidir. Ancak IKBY deki demokratik süreç dışarı ile ilişkisini zayıflatan ve aynı zamanda iç istikrarını tehdit eden büyük zorluklar ile karlı karşıya gelmektedir. 6. Vatandaşların ve siyasal partilerin devlet ile ilişkisini, yasama, yürütme ve yargı arasındaki ilişkiyi net bir şekilde belirleyen anayasal belgenin bulunmaması IKBY nin en önemli siyasal problemlerinden biridir. Bu durum yönetim tecrübesinin kurulmamasına, üç erkin yetkilerinin sınırlarının belirlenmemesine ve bazılarının diğerlerinin üstünde olmasına neden olmuştur. Aynı zamanda IKBY anayasa projesinde birçok yanlışlıklar bulunmaktadır. Bu proje sanki yürütmenin yetkilerini ve özellikle bölge başkanının yetkilerini vatandaşların hakları ve özgürlükleri aleyhine artırması için yazılmıştır. 7. IKBY deki yargı organlarını denetleme işlevi gören sivil kuruluşların raporları, hukuk üstünlüğünün zayıflığını, birçok yargı ihlalleri yaşandığını ortaya koymaktadır. Bu raporlarda yargıya devlet, güvenlik birimleri, parti, aşiret ve kişisel müdahalelerin olduğuna işaret edilmektedir. Ayrıca tutuklu ve mahkumlara karşı şiddet uygulandığı, yürütme organları tarafından yasal kararların uygulanmadığı, kanun önünde herkesin eşit olmadığı ve vatandaşlar ve siyasi güçler tarafından güvenin azalmasına neden olan diğer usulsüzlükler olduğu da raporlarda yer almaktadır. Bu da bölgedeki siyasi ve sosyal şiddetin artmasına, siyasi ve sosyal anlaşmazlıkların körüklenmesine neden olmaktadır. 8. Gösteri yapma hakkı, işkenceye maruz kalma, yasal olmayan keyfi tutukluluk, vatandaşları iktidarda bulunan iki partiden birine bağlı olmayı zorunlu kılmak, güvenlik güçleri tarafından gösteri yapan vatandaşların yaralanması ve öldürmeleri gibi insan hakları ihlalleri yaşanmaktadır. İfade özgürlüğü ve basın alanları ile ilgili olarak, 2000 yılından beri birçok bağımsız ve yarı bağımsız gazete, dergi, radyo ve uydu televizyon kanalları ortaya çıkmasına ve IKBY Parlamentosu ndan basın kanunu çıkmasına rağmen bu alanla ilgili sivil toplum örgütlerinin yayınladığı raporların işaret ettiği birçok ihlal yaşanmaktadır. 9. Bölgede birçok yerel ve genel seçim yapılmış olmasına rağmen, seçim süreçleri seçmenlerin iradesini temsil etmemeye sebep olan eksiklikler ve ihlaller içermektedir. Ancak bu usulsüzlüklerin her geçen seçimde azaldığı görülmektedir. IKBY de birçok siyasi parti olmasına ve kanun ile parti kurma özgürlüğü bulunmasına rağmen, parti çoğulculuğundan bahsetmek Rapor No: 151, Nisan 2013 19