HASTANE İŞLETMECİLİĞİ SAĞLIK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ, SINIFLANDIRILMASI VE FONKSİYONLARI Kaynak: Sağlık İşletmeleri Yönetimi Prof. Dr. Dilaver TENGİLİMOĞLU Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT Yrd. Doç. Dr. Oğuz IŞIK
*Sağlık kavramı tanımlanması güç olan kavramlar arasında yer almakta ve sağlığa ilişkin farklı tanımların yapıldığı görülmektedir. *Bunun altında yatan temel neden ise, tanımın yapıldığı dönemin özellikleri ile sağlığa yönelik bakış açısıdır. *Ayrıca normallik, iyilik halinin sağlanması, mutluluk duygusuna sahip olunması, günlük yaşamı sürdürebilme yeterliliği, yetersizlik hissi, hastalık vb. sağlığı tanımlamada kullanılan kavramların taşıdığı belirsizlik sağlığın tanımlarına ilişkin çeşitliliği artıran etmenler arasındadır. 2
*Geçmiş dönemde ve geleneksel anlayışta sağlık kavramı, yalnızca hastalık ve sakat-lığın olmayışı şeklinde algılanmış ve tanımlanmıştır. *Hastalık kavramını ön plana çıkarmış, kişilerin/toplumların sağlığı bu kavrama bağlı olarak değerlendirilmiş ve belirli semptomları ya da sakatlığı olmayan herkes sağlıklı olarak kabul edilmiştir *Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yapılan tanıma göre sağlık "yalnızca hastalık veya sakatlık durumunun olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali dir. 3
*Fiziksel sağlık: Bireyin solunum, beslenme, boşaltım, hareket vb. ihtiyaçlarını tam olarak yerine getirebilmesini, *Ruhsal sağlık: Bireyin gerek kendisi gerek çevresi ile uyum içerisinde olmasını, *Sosyal sağlık: Bireyin sevilme, ait olma ve sosyal ilişkiler kurabilmesi vb. özellikleri içermektedir. 4
*Tıbbi Model *Holistik Model *İyilik Modeli *Çevre Modeli 5
*Tıbbi model, tıp alanında çalışmalar yapan sağlık profesyonelleri tarafından yaygın şekilde kabul gören bir modeldir. *Bu modele göre sağlık; hastalığın yokluğu şeklinde ele alınmakta ve vücudun herhangi bir yerinde görülen patolojik bulguların ya da anormalliklerin olmadığı zamanlarda ortaya çıkmaktadır. *Bu modelde hastalıkların bulaşıcı, öldürücü olmayan, kronik hastalıklar vb. şeklinde sınıflandırıldığı görülmektedir. Ayrıca modelde sağlığın negatif şekilde tanımlanmasına bağlı olarak, mortalite ve morbidite istatistikleri geliştirilmiştir. *Modele, Ivan Illich tarafından modern tıp uygulamalarının (gereksiz ameliyatlar, tedavilerin yan etkisi vb.) bireylerin sağlık statüsünü bozduğu ve hastalanmasına yol açtığı şeklinde eleştiri getirilmiştir. Modele yapılan diğer bir eleştiri de, koruyucu sağlık hizmetlerine ilişkin çabalara yeterince önem vermemesi 6 noktasında odaklanmaktadır.
*Holistik modelde sağlık; sadece hastalığın yokluğu şeklinde negatif yönden ele alınmak yerine, sağlığın fiziksel, sosyal ve ruhsal yönlerine yer verilerek sağlık pozitif yönden tanımlanmaktadır. *Bu modelde DSÖ nün tanımı ön plana çıkmakta ve bir insanın bütünü ile sağlıklı olma haline vurgu yapılmaktadır. Bu tanımda geçen fiziksel sağlık; tıbbi açıdan ölçülmekte, sosyal sağlık; görev ve rol performansları açısından ele alınmakta ve ruhsal sağlık ise; bireylerin genel mutluluğu şeklinde değerlendirilmektedir. *Holistik modele göre yapılan bu tanım, günümüzde yaygın kullanım alanına sahip olsa da, özellikle fazla idealist olması ve sağlığın değerlendirildiği, fiziksel, ruhsal ve sosyal boyutlar itibari ile neredeyse dünyadaki birçok insanı sağlıksız olarak nitelendirmesi çeşitli eleştiriler almaktadır. 7
*Bu modele göre sağlık, DSÖ nün tanımında yer alan iyilik hali kavramının kapsamının genişletilmesi çerçevesinde ele alınmıştır. *İyilik modeline göre sağlık tanımının temel özelliği; sübjektif bir özellik göstermesi ve bireyin hissetme durumu üzerinde odaklanmasıdır. *Bu çerçevede sağlık; profesyonel olmayan kişilerin sezgisine bağlı olarak, fiziksel iyilik hali, enerji ve günlük faaliyetlerini yerine getirebilme yeteneğidir. *İyilik modelinin temel hedefi, iyilik halini sağlayan koşulların yükseltilmesidir. Bu nedenle fiziksel aktivite, bilinçli beslenme, stres yönetimi ve kendine karşı sorumluluk şeklinde boyutlar üzerinde durulmaktadır. *Sübjektif algılamaların ölçülmesinde birtakım güçlükler ile karşılaşılması ve bireyin iyilik haline ilişkin algılamasının yaşa ve kültüre göre değişkenlik göstermesi 8 vb. faktörler iyilik modelinin en çok eleştirildiği noktalar Hastane İşletmeciliği arasında yer almaktadır. M.AKBOLAT SAU İşleme Fakültesi
*Çevre modelinin en önemli özelliği, sistem teorisine bağlı olarak ortaya çıkmıştır ve sağlığı olabildiğince eksiksiz bir şekilde tanımlamayı hedeflemektedir. Birey, yaşadığı ortamı etkilediği gibi değişen çevreden de sürekli olarak etkilenmektedir. *Sağlık, canlı varlığın çevresine uyum sağlayabilmesi için gösterdiği ve sürekli olarak devam eden bir adaptasyon olarak kabul edilmektedir. *Bu modelde, bireylerin sağlık statüleri üzerinde sadece tıpta meydana gelen gelişmelerin etkili olmadığına yer verilmektedir. Sağlığın fiziksel, kültürel, biyolojik ve sosyal çevre şartlarına bağlı olarak değişkenlik göstermesi, modelin önemini artıran faktörler arasındadır. *Modele yapılan en büyük eleştiri çevre şartlarının değişkenliğidir. Çevre koşullarının gerek aynı toplum içinde zamanla değişmesi gerekse kültürler arası farklılıkların yaşanması modelin uygulamaya geçirilmesini ve sağlığın net olarak ifade edilmesini 9 güçleştirmektedir.
*Hekimler açısından hastalık kavramı, objektif bir durum olup insan vücudundaki organlar ya da sistemlere ilişkin patolojiyi tanımlar. Hekimlerce konulan hastalık tanısı, başka hekimlerce de gözlemlenebilen, ölçülebilen bazı belirti ve bulgulara dayanan bir durumdur. *Bireyler için hastalık, sübjektif bir durum olup, bireyin olağan dışı semptomlarını algılaması ve değerlendirmesi ile ilgilidir. Bu algılama ve değerlendirme süreci bireyden bireye farklılık gösterebildiği gibi birey ile hekim arasında farklılık gösterebilmektedir. 10
*Biyomedikal Model *Davranışçı Model *Sosyo-Politik Model 11
*Bu modele göre, sağlık ve hastalıklar öncelikle bireyin genetik yapısının, biyolojik durumunun ve yapısal özelliklerinin sonucudur. *Bu modelde, hücreler, dokular, organlar ve sistemlerden oluşan insan vücudu adeta bir makine gibi ele alınmaktadır. Makinenin iyi çalışması sağlık durumunu temsil ederken, herhangi bir parçasının bozulması, görevini tam yapamaması hastalık ve sağlıksızlık anlamına gelmektedir. *Çağdaş Batı tıbbı ve sağlık meslekleri bu model çerçevesinde şekillenmiştir. *Ağırlıklı olarak hastalıkların tedavisi üzerinde duran ve özellikle tıp teknolojisi ve ilaç endüstrisindeki gelişmelere paralel olarak önem kazanan bu yaklaşıma göre sağlıklı olmak, hasta ya da sakat olmamak anlamına gelmekte, iyilik hali genellikle 12 göz ardı edilmektedir.
*Bu modele göre sağlık ve hastalık, bireyin günlük hayattaki çeşitli alışkanlıkları, inançları, tutum ve davranışları ile şekillenen ve kısaca yaşam biçimi diye özetleyebileceğimiz özelliklerine bağlı olarak ortaya çıkan durumlardır. *Yeterli ve dengeli beslenen, uykusunu ve dinlenmeyi ihmal etmeyen, alkol ve zararlı madde kullanmayan, düzenli olarak egzersiz yapan, güvenli seks yapmaya önem veren, riskli davranışlardan uzak duran kişiler sağlıklı olmakta, bunun tersine davrananlar ise daha çok hasta olmaktadır. *Daha özet bir deyişle, yaşam biçimi iyi ise sağlık, kötü ise hastalık ortaya çıkmaktadır. *Sağlık konusundaki sorumluluğu öncelikle bireye bırakan bu modele göre hastalıkları önlemek, sağlıklı olmayı sağlamak için bireysel düzeyde davranış değişikliğine gerek vardır. *Bireysel düzeyde davranış değişikliğini gerçekleştirmenin yolu ise eğitim ve danışmanlık hizmeti almak, sağlıklı 13 yaşam biçimlerini destekleyici düzenlemeler yapmaktır.
*Bu modele göre de sağlık ve hastalık, bireyin içinde yaşadığı sosyal, kültürel, ekonomik, politik ve her türlü çevresel etkenlerin çeşitli şekillerdeki etkisi sonucu ortaya çıkmaktadır. *Örneğin bazı besin maddelerine ekonomik ya da kültürel olarak ulaşabilme imkanı, ekonomik imkanların toplumun çeşitli kesimleri arasında eşit dağılıp dağılmaması, var olan sağlık hizmetlerinden yararlanabilme imkanları, yaşanılan ve çalışılan ortamların özellikleri gibi etkenler, bireylerin hasta ya da sağlıklı olmalarını etkileyen önemli etkenlerdir. *Bireylerin içinde yaşadığı sosyal çevredeki pozisyonlarına bağlı olarak çeşitli konulardaki algıları da farklılık göstermekte ve algı farklılıkları bazı sağlık sorunları ile yakından ilişkili olabilmektedir. *Bu modelde, sağlık ve hastalık konusundaki sorumluluk öncelikle toplumları yönetenlere, politikacılara verilmektedir 14
*Bu üç model pek çok noktada birbiri ile iç içe olup aralarına kesin sınırlar çizmek doğru değildir. *İlk iki model bireysel sorumluluğu, üçüncü model toplumsal sorumluluğu ön planda tutmakla birlikte sağlık ve hastalık konularına yaklaşırken pek çok durumda bunların üçünden birden yararlanmak gerekmektedir. *Örneğin genetik bir hastalık olan Tip I Diyabetli bir insanda, vücudun ihtiyacı olan ve vücudunda üretilemeyen insülinin tedavi amacıyla dışarıdan verilmesi biyomedikal yaklaşıma bir örnek iken, aynı insanın tedaviye uyumu ve beslenme alışkanlıkları konusunda eğitilmesi davranışçı yaklaşıma, ihtiyaç duyduğu sağlık hizmetlerine dilediği anda ulaşabilmesinin sağlanması ise sosyoekonomik yaklaşıma bir örnektir. Bunlardan birinin gerçekleşmemesi halinde kişinin sağlığına kavuşması söz konusu olmayacaktır. 15
*Çevre Biyolojik çevre (Mikro organizmalar, vektörler, hayvanlar, bitkiler.) Fiziksel çevre (Doğal koşullar, iklim, toprak yapısı, su kaynakları, yeşil alanlar.= Sosyo-kültürel çevre (Toplumsal kültür, değerler, eğitim olanakları, kültürel etkinlikler, nüfus artışı, yoksulluk, yaşlanma, eğitim düzeyi.) *Davranış (Sigara, alkol, tehlikeli araç kullanma, kişisel hijyen, sağlığa özen) *Kalıtım (Doğuştan kazanılan aileden aktarılan özellikler) *Sağlık bakım hizmetleri (Koruyucu, tedavi edici, rehabilitasyon ve sağlığın yükseltilmesi) 16
*Biyolojik çevre (Mikro organizmalar, vektörler, hayvanlar, bitkiler.) *Fiziksel çevre (Doğal koşullar, iklim, toprak yapısı, su kaynakları, yeşil alanlar.= *Sosyo-kültürel çevre (Toplumsal kültür, değerler, eğitim olanakları, kültürel etkinlikler, nüfus artışı, yoksulluk, yaşlanma, eğitim düzeyi.) 17
*Bireyin sahip olduğu kalıtsal özellikler (biyolojik ve organik yapısı); görünümünü, kişiliğini, yeteneklerini, sağlığını ve hastalıklara karşı olan duyarlılığını etkilemektedir. *Kalıtım hastalıkların kuşaktan kuşağa geçmesine etki eden önemli bir faktördür. *Koroner kalp hastalıkları *Felç *Diyabet *Bazı kanserler *İskelet ve kas sistemi hastalıkları *Endokrin ve sindirim sistemi hastalıkları 18
*Yaşam tarzı, bireyin bakış açısına paralel olarak geliştirdiği her türlü değer, tutum, alışkanlık ve davranışı kapsamaktadır. *Düzenli olarak sağlık kontrolü yaptırılması *Sigara içme *Alkol kullanma *Uyuşturucu kullanma *Tehlikeli araç kullanma *Spor alışkanlıkları *Eğer sağlıklı davranışlar gösterilirse; *Akut hastalıkların % 30 u *Kronik hastalıkların % 60 ı 19 *Yeni doğan ölümlerinin Hastane İşletmeciliği % 40-70 i M.AKBOLAT önlenebilir. SAU İşleme Fakültesi
*Sağlığın korunması, yükseltilmesi ve hastalıkların tedavisi için yapılan çalışmalardır. *Sağlık hizmetleri, sağlığı korumak ve geliştirmek; hastalıkların oluşumunu önlemek; hastalananlara olanakların elverdiği en erken dönemde tanı koyarak tedavi etmek; sakatlıkları önlemek; sakatlananlara tıbbi ve sosyal esenlendirici hizmet sunmak ve insanların nitelikli, mutlu ve uzun bir yaşam sürmesini sağlamak için sunulan hizmetlerin tümüdür. *Sağlık hizmetlerinin yürütülmesi hakkındaki yönergede sağlık hizmetleri, «insan sağlığına zarar veren çeşitli etmenlerin yok edilmesi ve toplumun bu etmenlerin etkilerinden korunması, hastaların tedavi edilmesi, bedensel ve ruhsal yetenek ve becerileri azalmış olanların rehabilite edilmesi 20 için yapılan hizmetlerdir.»
Sağlık hizmetlerinin iyi olması, toplumun sağlık düzeyinin iyi olacağı anlamına gelir mi? 21
*Blum un çevresel sağlık modeli, birey ve toplumun sağlık düzeyinin korunması ve geliştirilmesi sürecinde sağlık hizmetlerinin sanıldığından daha az etkili olduğunu ortaya koymaktadır. *Diğer bir anlatımla, bir ülkede sağlık sisteminin çok iyi işlemesi, o toplumun sağlık statüsünün yüksek olacağı anlamına gelmemektedir. *Bu model, makro boyutta, sağlık planlamacılarının ve yöneticilerinin sağlık kavramına çok yönlü yaklaşmalarını ve toplumun sağlık düzeyini geliştirmek için, sağlık hizmeti dışında kalan faktörler üzerinde de odaklaşmalarını gerektirmektedir. 22
*Sağlık hizmeti tüketimi rastlantısaldır. *Sağlık hizmetinin ikamesi yoktur. *Sağlık hizmeti ertelenemez. *Sağlık hizmetinin boyutunu ve kapsamını hizmetten yararlanan değil, hekim belirler. *Sağlık hizmetleri tüketicilerinin davranışları irrasyoneldir. 23
*Hizmetten sağlanan doyum ve kaliteyi önceden belirlemek çok zordur. *Sağlık hizmetlerinin bir bölümü toplumsal nitelik ve kamu malı özelliği taşımaktadır. *Sağlık hizmetinin çıktısı paraya çevrilemez. *Diğer özellikler (garantisi yoktur, önceden test edilemez, hata tolere edilemez, hizmetlerin yetersizliği toplumsal sorunlara yol açar, dışsal fayda yada zarar söz konusudur vb.) 24
Genel olarak sağlık hizmetlerini, "sağlığın korunması, hastalıkların tedavisi ve rehabilitasyon için yapılan çalışmaların tümü" olarak tanımlayabiliriz. 25
Hastalık durumunun giderilmesi. Koruyucu Sağlık Hizmetleri Kişiye ve çevreye yönelik hizmetler Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri Sağlık Hizmetleri Rehabilite Edici Sağlık Hizmetleri Bireyin maksimum sağlık durumunun yükseltilmesi Sağlığın Geliştirilmesi Hizmetleri 26 Bedensel ve zihinsel becerilerin yeniden kazandırılması
*Koruyucu sağlık hizmetleri hastalık ya da sakatlık durumu oluşmadan, bu risklere karşı verilen bir mücadele şeklidir. * Koruyucu sağlık hizmetlerinin temel amacı, toplumu hastalık etkenlerinden uzak tutmaya veya hastalık etkenlerinin yok edilmesidir. * Koruyucu sağlık hizmetleri toplum temellidir, bu nedenle dışsal faydası yüksek hizmetlerdir a. Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri b. Kişiye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri 27
*Çevreye yönelik hizmetlerin amacı, çevrede sağlığı olumsuz etkileyen biyolojik, fizik ve kimyasal etkenleri yok ederek veya bu etkenlerin kişileri etkilemelerini önleyerek çevreyi olumlu hale getirmektir. *Bu hizmetler, bu konuda özel eğitim almış, mühendis, kimyager, veteriner, biyolog, çevre sağlığı teknisyeni vb. meslek mensuplarınca sağlanır. *Su kaynaklarının sağlanması ve denetimi, *Katı atıkların denetimi, *Zararlı canlılarla mücadele, *Besin sanitasyonu, *Hava kirliliğinin denetimi, *Gürültü kirliliğinin denetimi, *İş sağlığı, *Radyolojik zararlıların denetimi, *Konut sağlığı. 28
*Hekim, hemşire gibi sağlık meslek üyelerinin yürüttüğü hizmetlerdir. *Bağışıklama *Beslenmeyi düzenleme *Hastalıkların erken tanı ve tedavisi *Ana çocuk sağlığı hizmetleri *Aşırı doğurganlığın denetimi *İlaçla koruma *Kişisel hijyen *Sağlık eğitimi. 29
*Sunumu tedavi edici hizmetlere göre daha etkin ve ucuzdur. *Uygulanması daha kolaydır. *Sunumunda fazla araç-gerec ve personele ihtiyaç yoktur. *Görevli personelin niteliğinin çok yüksek olması gerekmez. *Kullanılan teknoloji basit, dolayısı ile ucuzdur. *Hastanelerin hasta yükünü azaltır. *İşgücü kaybını asgariye indirir. *Bu hizmetlerin sunumunda aynı zamanda çevre de düzenlenmiş olur (sıtma eradikasyonunda bataklıkların kurutulması gibi). 30
*Tedavi hizmetleri sağlık durumu bozulan kişilerin, eski düzeylerine ulaşmalarını sağlamak üzere verilen hizmetlerdir. Tedavi edici hizmetler hekim sorumluluğunda, diğer sağlık personelinin de katkıları ile gerçekleştirilir. *Tedavi hizmetlerinin koruyucu sağlık hizmetlerine göre en temel farkı tamamen kişiye yönelik olarak sunulmasıdır. *Günübirlik (outpatient) *Yataklı tedavi (inpatient) 31
Hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak Tedavi edici sağlık hizmetleri şu şekilde sınıflandırılmaktadır: Üçüncü basamak tedavi hizmetleri İkinci basamak tedavi hizmetleri Birinci basamak tedavi hizmetleri 32
*Hastalık ve kaza sonucunda kişilerin kaybettiği bedensel ve zihinsel becerilerinin tekrar kazandırılmasına yönelik hizmetlerdir *Hastalık sonrası, sakatlık veya güçsüzlük gibi nedenlerle, günlük yaşamını sürdüremeyen ve işgücünü kaybedenlere verilen hizmetler bu başlık altında toplanmaktadır. *Hastalık ve kaza sonucunda kişilerin kaybettiği bedensel ve zihinsel becerilerin tekrar kazandırılmasına yönelik hizmetlerdir. 33
*Rehabilitasyon hizmetleri, koordineli ve bütünlük gösteren tıbbi, sosyal, eğitsel ve mesleki faaliyetler aracılığıyla, kaza ve hastalık sonucu sakatlanan kişilere olanaklı olduğunca yüksek işlevsel beceriler kazandırmayı amaçlamaktadır. *Rehabilitasyon hizmetleri ikiye ayrılmaktadır: *Bedensel rehabilitasyon: Bedensel kalıcı bozukluk ve sakatlıkların düzeltilmesi, yaşam kalitesinin artırılması amacıyla verilen hizmetlerdir. *Sosyal rehabilitasyon: Sakat veya özürlü olan kişilerin günlük hayata aktif olarak katılması, başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmesi amacıyla yapılan, işe uyum sağlama, yeni iş bulma ya da öğretme çalışmalarını 34 kapsar.
*Sağlığın geliştirilmesi hizmetleri sağlıklı kişilerin sağlık durumlarını daha üst düzeye yükseltmek için sağlanan hizmetlerdir. Sağlığın geliştirilmesi hizmetlerinde temel sorumluluk bireylerdedir. *Sağlığın geliştirilmesi, bedensel ve zihinsel sağlık durumu, yaşam kalitesi ve yaşam süresinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. 35
*Bedensel ve zihinsel sağlık durumu, yaşam kalitesi ve yaşam süresinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. *Sağlığın geliştirilmesi hizmetleri, sağlık eğitiminden farklıdır; sağlık eğitimi, halkın sağlık konusunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesine yönelik iken, sağlığın geliştirilmesi sağlık eğitimini de kapsayan daha geniş kapsamlı hizmetleri ifade etmektedir. *Sağlığın geliştirilmesi görevi, yalnızca sağlık kurumlarının sorumluluğunda değildir; ulusal ve uluslararası bağlamda tüm özel ve kamu kurum ve kuruluşlarına sağlığın yükseltilmesi konusunda görevler düşmektedir. 36
HİZMET KAPSAMI ULAŞILABİLİRİK MALİYETLER Sağlık Hizmeti Düzeyleri ÜÇÜNCÜ BASAMAK İKİNCİ BASAMAK BİRİNCİ BASAMAK 37
38