Sağlığın Fiziksel Boyutu 10/22/2015. Anayasanın önsözünde, tüm insanlığın mutluluğu, güvenliği ve uyum içinde yaşayabilmesi için sunulan temel ilkeler

Transkript

1 Ders 2. Sağlık- Hastalık Yrd. Doç. Dr. Serap TORUN Anayasanın önsözünde, tüm insanlığın mutluluğu, güvenliği ve uyum içinde yaşayabilmesi için sunulan temel ilkeler 1. Sağlık yalnızca hastalık ya da sakatlığın yokluğu değil; bedenen, ruhen ve toplumsal yönden tam bir iyi oluş durumudur. 2. Irk, din, dil, politik inanç, ekonomik ve toplumsal durum yönünden hiçbir ayrım gözetmeksizin, olanakların elverdiği en üst düzeydeki sağlık hizmet lerinden yararlanmak tüm insanların temel haklarından biridir. 3. Barış ve güvenlik içinde yaşamanın temeli, tüm kişilerin sağlıklı olmasıdır. Bu, kişiler ve devletler arasında tam bir işbirliği sağlanarak gerçekleşebilir. Sağlık- Hastalık Dünya Sağlık Örgütü'nün (DSÖ) tanımına göre "sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali" olarak ifade edilmektedir. Hastalık, birtakım belirti ve semptomlarla ortaya çıkan bir anomalidir. Rahatsızlık (illness) ise kişinin öznel olarak sağlıksız bir durumu deneyimlemesine işaret etmektedir. Kişinin ağrı, huzursuzluk ve benzeri durumlarını göstermektedir. Kişinin bir hastalığı olmadan kendini rahatsız duyumsaması (hissetmesi) ya da benzer biçimde rahatsızlık algılamadan hasta olması olasıdır. Yüzyılımızın ve gelecek yüzyılların sağlık anlayışını belirleyen Dünya Sağlık Örgütü nün amacı, tüm insanları olanakların elverdiği en üst sağlık düzeyine kavuşturabilmektir. Bu amaç doğrultusunda iki tür tıbbi yaklaşımın ortaya çıkmıştır. 1) Hasta bireye odaklanan, hastalıktan çok hasta bireyin biyografisini vurgulayan Fizyolojik Tıp. 2) İnsandaki hastalığı kendine özgü, bağımsız bir varlık alanı olarak ele alan Hipokratik Tıp (Varlıkbilimsel/Ontolojical). Holistik yaklaşımın tüm dünyada benimsenmesiyle, harekete geçen Birleşmiş Milletler, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) nü kurdu. Dünya tarihinde ilk kez, her türlü sağlık sorunlarıyla ilgilenen ve tüm dünyayı kapsayan bu uluslararası sağlık örgütü çok geçmeden 7 Nisan 1948 yılında, 26 üye ülke tarafından imzalanarak yürürlüğe giren anayasasını oluşturdu. Bu anayasa, günümüzde sağlık alanında uluslararası düzeydeki en önemli ve değerli belge olma özelliğine sahiptir. şöyle özetlenebilir: Sağlığın Fiziksel Boyutu İnsanlar sahip oldukları fizyolojik ve yapısal karakteriyle yaşamlarını sürdürmeye çalışır. Fiziksel boyuta; insan vücudu, görme ve işitme kapasitesi, kas dayanıklılığı, hastalıklara direnme ve iyileşebilme gücü örnek olarak verilebilir. Kimi durumlarda, sağlığın fiziksel gücü en önemli boyut olabilir. 1

2 Sağlığın Ruhsal Boyutu Sağlık Kavramının Açıklanmasına Yönelik Modeller-2 Sağlığın ruhsal boyutu; - stres ile başa çıkabilme, - rahatlama gücü - çatışmalara çözüm üretebilme yeteneğini içerir. Günlük yaşamdaki kızgınlık, mutsuzluk, korku, empati, günah, aşk ve nefret gibi ruhsal durumlar sağlığı yakından etkileyen olaylardır. Ruhsal sağlığı geliştirmek için yapılacak her türlü girişim, bireylerin daha mutlu olmalarını ve yaşamdan daha çok zevk almalarını sağlar. 3. Sağlıkla ilgili subjektif değerlendirmelerle beraber normalden daha iyi olma durumuyla ilgilenen İyilik Modeli (The Wellness Model) 4. Çevreyle olan optimal ilişkileri Çevre Modeli (The Environmental Model) Sağlığın Toplumsal Boyutu Tıbbi Model-1 Toplumsal beceriler ve görevlerden oluşur. Çocukluk döneminde hayatta kalabilmek için başka bireylere duyulan ihtiyaç, zamanla deneyim yoluyla ortadan kalkar ve yeni beceriler edinilir. Adölesan ve genç erişkin dönemde bireyleri kuşatan toplumsal dünyanın yapısı ve algılanması değişir. Bağlantı kurulan kişilerin sayısı artar. İş sahibi olmak, ana-baba olmak ve toplumda bir yer edinmek gibi özellikler edinilir. Tıbbi modelin sağlık tanımı özellikle tıp ile uğraşanlar arasında en yaygın kabul gören tanım niteliğindedir. Bu model, sağlığın tanımını vücudun herhangi bir yerinde bir dizi semptom ve işaretlerle kendini belli eden, bazı patolojik bulguların ya da anormalliklerin yokluğu şeklinde yapmıştır. Bu tanıma göre sağlık, hastalığın olmamasıdır. Sağlık Kavramının Açıklanmasına Yönelik Modeller-1 Sağlığın tanımlanmasına yönelik olarak çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. 1. Hastalık ve kişilerin fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebilmeleri konularına odaklanan Tıbbi Model (The Medical Model) 2. Kişiyi fiziksel, ruhsal ve sosyal sağlık yönünden bir bütün olarak ele alan Holistik Model (The Holistic Model) Tıbbi Model-2 Bu modele göre; Tedavi edilebilen durumlar, Hastalığa ve sağlık statüsündeki bozulmalara rağmen, kişilerin fonksiyonlarını yerine getirebildiği durumlar, Kişilerin fonksiyonlarını birtakım kısıtlamalar ile yerine getirebildiği durumlar, Birtakım aktivitelerde kısıtlılıklar olmasına rağmen kişilerin kendi kendine yetebildiği durumlar, Kişilerin kendi kendilerine yetemediği durumlar olarak kişileri sahip oldukları fonksiyonelliklerinin ve sakatlıklarının derecelerine göre sınıflandırma yapmak mümkün olmaktadır 2

3 Tıbbi Model-3 Bireyin fonksiyonel yeterliliği, hastalığa yakalanma durumu (morbidite)ve hastalıktan ölümü (mortaliteyi ) içermektedir. Illich egöre modern tıp uygulamaları kişilerin hastalanmasına ve sağlık statüsünün bozulmasına neden olmaktadır. Tıbbi modelde, koruyucu sağlık hizmetlerini ve bunun hastalıkları ve sakatlıkları önleyici çabalarını görmezlikten gelmekte ve ihmal etmektedir. Hastalıkların sosyal nedenlerini ve hastalığın tanımlanmasındaki sosyal gelenekleri önemsememektedir DSÖ'nün tanımı çerçevesinde sağlığı ölçmek için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Wolinskyve Zusman yöntemi: Fiziksel sağlık tıbbi açıdan ölçülmektedir. Sosyal sağlık ise görev ve rol performansı açısından ele alınmakta, ruhsal sağlık da bireylerin genel mutluluğu şeklinde değerlendirilmektedir. Holistik model, Sağlığı bir insanın bütünüyle sağlıklı olma hali olarak fiziksel sağlıkla beraber aynı zamanda sağlığın sosyal ve ruhsal yönlerini de içerecek şekilde tanımlamaktadır. Bu modeldeki sağlık tanımı daha idealist bir tanım niteliğindedir. Buna göre pozitif açıdan sağlık; iyilik hali, etkililik ve çalışmaya duyulan isteklilik olarak tanımlanmaktadır. Bu model içinde en yaygın kullanım bulan sağlık tanımı DSÖ'nün 1950'li yıllarda ortaya koyduğu tanımdır. Daha önce de belirtildiği gibi DSÖ, sağlığı "sadece hastalık ve sakatlığın olamaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali" olarak tanımlamaktadır. Sağlık farklı kültürlerde farklı şekillerde tanımlandığından dolayı DSÖ'nün tanımı uluslararası düzeyde oldukça geniş ve kapsamlı bir başvuru kaynağıdır. Kişilerin fiziksel, sosyal ve ruhsal iyilik hali ile ilgili görüşleri birbirinden farklı olduğu için hangi koşullar altında ideal bir sağlık durumunun yakalanacağı konusu göreceli bir durumdur. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra, toplumlara sunulan hastayı tedavi etmeye dayalı sağlık hizmeti anlayışı değişti. Sağlık hizmetlerinde holistik yaklaşım denilen yeni bir anlayış ön plana çıktı. Holistik yaklaşımın getirdiği yeni sağlık hizmetlerinin adı da koruyucu hekimlik ti. Koruyucu hekimlik, insanı tüm çevresi ile ele alarak ve bireyin sağlığını anne karnına düştüğü andan ölümüne kadar bütün yaşamı süresince kendi sorumluluğu içinde görür. Bu görüşe göre; İnsan yaşamı, hastalık ve sağlık dönemleri diye bölünemeyecek bir bütündür. Bu nedenle sağlık hizmeti hem hastalara hem de sağlam kişilere götürülmelidir. DSÖ tanımında sağlık; hastalık ve sakatlığın yokluğundan çok daha geniş kapsamlı bir kavram olarak ele alınmıştır. Kişinin herhangi bir fiziksel veya ruhsal hastalığı ya da herhangi bir sakatlığı varsa o kişi sağlıklı olarak nitelendirilemeyecektir. Hatta kişiler, herhangi bir sosyal problemin varlığından şikayetçi olmaları halinde bile sağlıksız olarak ifade edilebileceklerdir. Bu durumda dünyadaki bir çok insan belki de herkes sürekli olarak sağlıksız diye nitelendirilebilir. 3

4 İyilik Modeli-1 İyilik Modeli-4 Bu modelde sağlık, hissetme durumu olarak tanımlanmaktadır. İyilik modeline göre sağlık kavramı, profesyonel olmayan kişilerin sezgisine göre fiziksel iyilik hali, rahatlık, enerji ve faaliyetleri yerine getirebilme yeteneği olarak açıklanmaktadır. Başarılı, verimli ve yaratıcı bir hayat için kişisel uygunluk olarak da ifade edilmektedir. İyilik modeli, sağlık durumundaki mükemmeliyet ve geleceğe yönelik olarak sağlık durumunda bir iyileşme ve gelişme üzerinde odaklanmaktadır. Kişilerin sübjektif algılamalarının olabileceği düşünüldüğünde dezavantajlı bir modeldir. Kişilerin iyilik hali ile ilgili tercihleri ve algılamaları yaşa ve kültürel koşullara bağlı olarak değişebilmektedir. Bu model sağlığın tanımını mutluluğu ve yaşam kalitesini de içerecek şekilde genişletmektedir. Buna göre kişi örneğin tıbbi model açısından sağlıklı olarak nitelendirilebilecekken, bu modele göre mutlu ve yüksek yaşam kalitesine sahip olarak nitelendirilemeyebilecektir. İyilik Modeli-2 İyilik modelinin temel hedefi iyilik halini sağlayıcı koşulları yükseltmektir. Bu modelde dört boyut önemlidir; Fiziksel aktivite, Bilinçli beslenme Stres yönetimi Kendine karşı sorumluluktur. Çevre Modeli-1 Sağlığı tanımlamada kullanılan yaklaşımlardan biri olan çevre modeli, sistem teorisinin ürünlerinden ve sonuçlarından biridir. Sistem teorisi, bireylerin davranışlarını ve sistemleri geniş bir çevre içinde analiz etmektedir. Bu modeldeki sağlık tanımı, oldukça geniş ve evrensel bir tanım niteliğini taşımakta ve sağlığı olabildiğince eksiksiz bir biçimde tanımlamaya çalışmaktadır. İyilik Modeli-3 İyilik modeline göre yüksek iyilik hali, kişilerin fonksiyonlarını yerine getirebilmeleri için yüksek bir potansiyele sahip olmalarını ve fonksiyonduk sürecinde ya da diğer bir deyişle görevleri yerine getirme sürecinde bireyin vücut, akıl ve ruh olarak bütünleşmesini ve bu şekilde hareket etmesini içermektedir. Bu modelde bireyi sürekli olarak mükemmele doğru giden ve gelişen bir sistem olarak görme eğilimi söz konusudur. Çevre Modeli-2 Çevre modelinde özellikle vurgulanması gereken nokta; hiç kimsenin çevreden ya da diğer bir deyişle dünyadan tam anlamıyla soyutlanmasının mümkün olmadığıdır. Çünkü bütün insanlar içinde yaşadıkları ortamı etkiledikleri gibi aynı zamanda, sürekli olarak değişen çevreden ve dünyadan etkilenmektedir 4

5 Çevre modeline göre Kişilerin sağlık statülerinin iyi olabilmesi için uyum sağlayabilecekleri nitelikte ve beklentilerine uygun bir çevreye sahip olmaları ve kişilerarası ilişkilerde birbirlerine karşı anlayış içinde davranmaları gerekmektedir. Bu aşamada ise, bireylerin çevresel ve sosyal faktörler ile adaptasyonu önem kazanmaktadır. Sağlığın organizmanın çevresine başarılı bir biçimde uyum göstermesi ile mümkün olacağı ve böylelikle kişilerin gelişimlerini sağlayabileceği ve toplumla bütünleşerek aktivitelerini gerçekleştirebileceği görüşleri üzerinde durulmaktadır. Kısaca Tıbbi model, Holistik model, kişiyi fiziksel, ruhsal ve sosyal sağlık yönünden bir bütün olarak ele almaktadır. İyilik modeli sağlıkla ilgili sübjektif değerlendirmelerle beraber normalden daha iyi olma durumuyla ilgilenmektedir. Çevre modeli ise çevreyle olan optimal ilişkileri tanımlamaktadır. Yukarıda kısaca bahsedilen bu tanımların her biri önemlidir ve sağlığın nasıl ölçüleceğini direk olarak etkilemektedir. 5