Bu kitapta neler var? Her bölümün başında kısa, pratik bilgilerle konuyu kavramanızı hedefleyen >> Haydi Öğrenelim Yol gösteren, öğretici >> Çözümlü Sorular Eğlenerek çözeceğiniz pekiştirici etkinlikler >> Antrenman Zamanı Kazanım odaklı >> Konu Kavrama Testleri ŞİMDİ FEN BİLİMLERİ DÜNYASINA KAPAK AÇMA ZAMANI Bilgilerinizi derinlemesine sorgulayan >> Ünite Tarama Testleri Okul sınavlarına yardımcı >> Yazılıya Hazırlık Soruları Yeni sisteme uygun yeni tarz sorular >> Artıbir Sınav Özel AD, SOYAD: OKUL: SINIF: NUMARA:
FEN BİLİMLERİ DÜNYAM - 5 Yayını Hazırlayan Baskı Karatay/KONYA Tel: 0.332 342 32 20 Ağustos 2018 10418 ISBN 978-605-79830-0-8 1ARTIBİR YAYINLARI Büsan Sanayi 10638 Sk. KTM İş Merkezi No: 14 Karatay / KONYA Tel: 0332 342 65 64 Gsm: 0532 546 12 86 www.artibiryayinlari.com // artibiryayinevi@gmail.com Bu k yayın hakları; 1ARTIBİR YAYINLARI r. K k ö u, ya ve yazarının y r k, mek k, fot ya da başk şek çoğaltılması, yayımlanması ve dağıtılması yasaktır.
İSTİKLAL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY
ÖNSÖZ Sevgili Öğrenciler, Bu kitap, tecrübeli yazarlarımız tarafından özverili bir şekilde yazılmış, özgün bir dizgi/tasarım ile yayına hazırlanmıştır. Kitap hazırlanırken Milli Eğitim Bakanlığı tarafından en son belirlenen Fen Bilimleri müfredat kazanımları dikkate alınmıştır. Kitapta, konuya ait önemli noktaların vurgulandığı kısa bir konu anlatımının yanı sıra, her biri kazanım odaklı pek çok etkinlikle karşılaşacaksınız. Ayrıca zengin test soruları ile test yeteneğinizi geliştirebileceksiniz. Özellikle bursluluk ve özel okul sınavlarına yönelik hazırladığımız artıbir özel testleriyle, sınavlara daha iyi hazırlanabileceksiniz. Elbette ki okul başarınızda önemli bir pay sahibi olan yazılılarınızı da unutmadık. Yıl içinde gireceğiniz her bir yazılı için birer adet yazılı örneğini sizler için kitabımızın içine yerleştirdik. Elinizdeki kitapta yer alan her bir ünitede aşağıdaki bölümler bulunmaktadır. HADI ÖĞRENELIM: Konunun ana hatlarının kısaca anlatıldığı, konu ile ilgili bir sorunun çözümü ile birlikte verildiği bölümdür. ANTRENMAN ZAMANI: Kazanımların kavranması ve konunun daha iyi anlaşılması için farklı etkinlik örneklerinin bulunduğu bölümlerdir. KONU KAVRAMA TESTI: Her bölümden sonra, konuyu kavratmayı ve pekiştirmeyi hedefleyen, kazanım odaklı, çoktan seçmeli soruların olduğu bölümdür. ÜNITE TARAMA TESTI: Her ünitenin sonunda, konuları bir bütün olarak ele alan, konu kavrama testlerinden daha kapsamlı, çoktan seçmeli soruların olduğu bölümdür. ARTIBIR ÖZEL: Milli Eğitim Bakanlığı nın son dönemde yayınladığı örnek sorulardan faydalanılarak hazırlanan; yorumlama, karşılaştırma, sonuca varma, tablo ve grafik okuma gibi becerileri ölçmeyi ön plana çıkartan yayınımıza özel bölümdür. YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI: Okuldaki yazılı sınavlarında başarınızı artırmayı hedefleyen, bu sınavlarda çıkabilecek sorulara benzer soruların olduğu bölümdür. Her bir aşaması ile sizlere artı bir değer katmayı hedefleyen kitabımızı tamamladığınızda başarılı olacağınızı umuyoruz. Öğrenim için ayırdığınız zamanların kalıcı ve eğlenceli olması temennisiyle... Fen Bilimleri Yayın Kurulu
İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE: GÜNEŞ, DÜNYA VE AY... 9 1. BÖLÜM: GÜNEŞ İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ... 10 ANTRENMAN ZAMANI... 11 KONU KAVRAMA TESTİ... 14 2. BÖLÜM: AY IN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ... 16 ANTRENMAN ZAMANI... 17 KONU KAVRAMA TESTİ... 20 3. BÖLÜM: AY IN HAREKETLERİ VE EVRELERİ... 22 ANTRENMAN ZAMANI... 23 KONU KAVRAMA TESTİ... 26 4. BÖLÜM: GÜNEŞ, DÜNYA VE AY... 28 ANTRENMAN ZAMANI... 29 KONU KAVRAMA TESTİ... 30 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 32 ARTIBİR ÖZEL... 36 2. ÜNİTE: CANLILAR DÜNYASI... 39 1. BÖLÜM: MİKROSKOBİK CANLILAR VE MANTARLAR... 40 ANTRENMAN ZAMANI... 41 KONU KAVRAMA TESTİ... 44 2. BÖLÜM: BİTKİLER... 48 ANTRENMAN ZAMANI... 49 KONU KAVRAMA TESTİ... 52
İçindekiler 3. BÖLÜM: HAYVANLAR... 56 ANTRENMAN ZAMANI... 57 KONU KAVRAMA TESTİ... 60 YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI... 64 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 66 ARTIBİR ÖZEL... 70 3. ÜNİTE: KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ VE SÜRTÜNME... 73 1. BÖLÜM: KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ... 74 ANTRENMAN ZAMANI... 75 KONU KAVRAMA TESTİ... 78 2. BÖLÜM: SÜRTÜNME KUVVETİ... 80 ANTRENMAN ZAMANI... 81 KONU KAVRAMA TESTİ... 84 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 86 ARTIBİR ÖZEL... 90 4. ÜNİTE: MADDE VE DEĞİŞİM... 93 1. BÖLÜM: MADDENİN HÂL DEĞİŞİMİ... 94 ANTRENMAN ZAMANI... 95 KONU KAVRAMA TESTİ... 98 2. BÖLÜM: MADDENİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ... 100 ANTRENMAN ZAMANI... 101 KONU KAVRAMA TESTİ... 104 3. BÖLÜM: ISI VE SICAKLIK... 106 ANTRENMAN ZAMANI... 107 KONU KAVRAMA TESTİ... 110 YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI... 112
4. BÖLÜM: ISI MADDELERİ ETKİLER... 114 ANTRENMAN ZAMANI... 115 KONU KAVRAMA TESTİ... 116 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 118 ARTIBİR ÖZEL... 122 İçindekiler 5. ÜNİTE: IŞIĞIN YAYILMASI... 125 1. BÖLÜM: IŞIĞIN YAYILMASI... 126 ANTRENMAN ZAMANI... 127 KONU KAVRAMA TESTİ... 130 2. BÖLÜM: IŞIĞIN YANSIMASI... 132 ANTRENMAN ZAMANI... 133 KONU KAVRAMA TESTİ... 136 3. BÖLÜM: IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI... 138 ANTRENMAN ZAMANI... 139 KONU KAVRAMA TESTİ... 142 4. BÖLÜM: TAM GÖLGE... 144 ANTRENMAN ZAMANI... 145 KONU KAVRAMA TESTİ... 148 YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI... 150 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 152 ARTIBİR ÖZEL... 156 6. ÜNİTE: İNSAN VE ÇEVRE... 159 1. BÖLÜM: BİYOÇEŞİTLİLİK... 160 ANTRENMAN ZAMANI... 161 KONU KAVRAMA TESTİ... 164
İçindekiler 2. BÖLÜM: İNSAN VE ÇEVRE İLİŞKİSİ... 168 ANTRENMAN ZAMANI... 169 KONU KAVRAMA TESTİ... 172 3. BÖLÜM: YIKICI DOĞA OLAYLARI... 176 ANTRENMAN ZAMANI... 177 KONU KAVRAMA TESTİ... 178 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 180 ARTIBİR ÖZEL... 184 7. ÜNİTE: ELEKTRİK DEVRE ELEMANLARI... 187 1. BÖLÜM: DEVRE ELEMANLARININ SEMBOLLERLE GÖSTERİMİ... 188 ANTRENMAN ZAMANI... 189 KONU KAVRAMA TESTİ... 192 2. BÖLÜM: LAMBA PARLAKLIĞINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER... 194 ANTRENMAN ZAMANI... 195 KONU KAVRAMA TESTİ... 198 YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI... 200 ÜNİTE TARAMA TESTİ... 202 ARTIBİR ÖZEL... 206 CEVAP ANAHTARI... 209
1. ÜNİTE Güneş, Dünya ve Ay
1. BÖLÜM Güneş in Yapısı ve Özellikleri HADİ Ö ĞRENELİM GÜNEŞ İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Evrende çok sayıda yıldız vardır. Dünyamıza en yakın olan yıldız Güneş tir. Güneş, gündüz vakti görülebilen orta büyüklükte bir yıldızdır. Çevresine ısı ve ışık yayan Güneş, bir ateş topu gibi görünür. Güneş te bulunan hidrojen helyuma dönüşür ve bu sırada sürekli patlamalar meydana gelir. Güneş yüzeyinin sıcaklığı 6000 C iken iç bölgelerindeki sıcaklık 15 milyon C yi bulur. Güneş i olduğundan çok daha küçük görürüz. Bunun nedeni Güneş in Dünya dan çok uzakta olmasıdır. 150 milyon km Güneş Dünya Güneş, Dünya dan çok büyüktür. Güneş in içine yaklaşık bir milyon tane Dünya sığabilir. Şekli küreye benzeyen Güneş tıpkı Dünya gibi katmanlardan oluşur. Güneş yüzeyindeki soğuk bölgelere güneş lekesi denir. Güneş in yüzeyindeki lekelerin aynı yöne doğru kayması Güneş in kendi ekseni etrafında dönmesinin bir sonucudur. Güneş, kendi ekseni etrafında saatin tersi yönünde döner. Çıplak gözle ya da herhangi bir gözlem aracı ile Güneş e bakmak zararlıdır. Bu durum körlüğe bile neden olabilir. Çözümlü Soru.. Dünyamız için hayati öneme sahip olan Güneş hakkında araştırma yapan Oya, defterine aşağıdaki ifadeleri not alıyor. 1. Geometrik şekli basketbol topuna benzer. 2. Sürekli aynı yüzü Dünya ya dönüktür. 3. Dünya ya en yakın yıldızdır. Oya nın defterine aldığı notlardan hangileri doğrudur? A) Yalnız 2 B) 1 ve 2 C) 1 ve 3 D) 1, 2 ve 3 Çözüm.. Güneş, küre şeklindedir ve geometrik şekil olarak basketbol topuna benzetilebilir. Güneş, kendi ekseni etrafında döndüğü için sürekli aynı yüzü Dünya ya dönük olmaz. Güneş, Dünyamıza en yakın olan yıldızdır. Cevap C 10
ANTRENMAN ZAMANI 1. BÖLÜM Güneş in Yapısı ve Özellikleri 1 ANTRENMAN // İşaretleme Aşağıda verilenlerden Güneş in geometrik şekline benzeyenleri ile işaretleyiniz. 1 2 3 4 5 2 ANTRENMAN // Boşluk Doldurma Aşağıda verilen metinlerdeki boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz. sıcaklık Dünya orta 6000 a. Güneş in içine yaklaşık bir milyon tane sığabilir. b. Güneş in merkezine inildikçe artar. c. Evrendeki sayısız yıldız arasında Güneş büyüklükte bir yıldızdır. d. Güneş in yüzeyindeki sıcaklık yaklaşık C dir. 3 ANTRENMAN // İşaretleme Dünya nın büyüklüğü pinpon topuna benzetilirse, aşağıda verilenlerden hangilerinin büyüklüğünün Güneş e benzetilebileceğini işaretleyerek gösteriniz. 1 2 3 4 Basketbol topu Boncuk Futbol topu Bilye 11
1. BÖLÜM Güneş in Yapısı ve Özellikleri ANTRENMAN ZAMANI 4 ANTRENMAN // Doğru - Yanlış Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) ya da yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. a. Güneş, Dünya ya çok uzakta olduğu için, Güneş i olduğundan çok daha küçük görürüz. b. Güneş, Dünyamıza en yakın olan yıldızdır. c. Güneş, kendi ekseni etrafında saatin tersi yönünde döner. d. Güneş in geometrik şekli küpe benzer. e. Güneş in yaydığı ışığın tamamı Dünya ya ulaşır. f. Güneş in merkezindeki sıcaklık, yüzeyindeki sıcaklıktan fazladır. 5 ANTRENMAN // İşaretleme Aşağıdaki ifadeleri Dünya ve Güneş için değerlendirerek uygun olan kutuyu ile işaretleyiniz. Dünya Güneş a. Geometrik şekli küreye benzer. b. Isı ve ışık kaynağıdır. c. Kendi ekseni etrafında dönme hareketi yapar. d. Katmanlardan meydana gelir. e. Büyük oranda hidrojen ve helyum gazlarından oluşur. 12
ANTRENMAN ZAMANI 1. BÖLÜM Güneş in Yapısı ve Özellikleri 6 ANTRENMAN // Eşleştirme Aşağıda verilen cümleleri, uygun şekilde tamamlayan ifadelerle eşleştiriniz. 1 a 2 b 3 c 4 d 7 ANTRENMAN // Bulmaca Aşağıdaki bulmacayı çözünüz. 1. Güneş in geometrik şekli 2. Güneş yüzeyinde daha soğuk olan bölgelerin adı 3. Yaşadığımız gezegenin adı 1 4 5 6 4. Dünya daki yaşamın temel kaynağı olan yıldız 5. Güneş in büyük bir kısmını oluşturan gazlardan biri 6. 400 yıl önce yaptığı gözlemlerde güneş lekelerinin aynı yönde hareket ettiğini fark eden bilim insanının adı 2 3 13
Güneş in Yapısı ve Özellikleri KONU KAVRAMA TESTİ 1. Oya, Güneş in geometrik şeklini göstermek için evde bulunan meyveleri kullanacaktır. Buna göre Oya nın aşağıdaki meyvelerden hangisini kullanması uygun değildir? A) B) 3. Oya Taner Güneş yüzeyindeki soğuk bölgelere güneş lekesi denir. Güneş in yüzeyindeki lekeler aynı yöne doğru kayar. C) D) Pelin Güneş in yapısında sıcak gazlar bulunur. Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgiler doğrudur? A) Yalnız Oya B) Oya ve Pelin C) Oya ve Taner D) Oya, Taner ve Pelin 2. Pelin; Güneş ve Dünya nın büyüklüklerini karşılaştırmak için basketbol, voleybol ve tenis toplarını kullanıyor. Buna göre, Pelin in aşağıda yaptığı karşılaştırmalardan hangisi doğrudur? 4. A) Güneş Dünya B) C) D) Güneş in fotoğraftaki gibi, olduğundan çok daha küçük görünmesinin nedeni aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Uzakta olan cisimler, gerçek boyutlarından daha küçük algılanır. B) Yakında olan cisimler, gerçek boyutlarından daha küçük algılanır. C) Hareket eden cisimler, gerçek boyutlarından daha küçük algılanır. D) Işık kaynağı olan cisimler, gerçek boyutlarından daha küçük algılanır. 14
Güneş in Yapısı ve Özellikleri KONU KAVRAMA TESTİ 5. Güneş in hareketiyle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? 8. A) Zikzaklı bir yol izler. B) Dünya nın çevresinde dolanır. C) Kendi ekseni etrafında saatin tersi yönünde döner. D) Hareketi Dünya dan gözlenemez. Görseldeki gök cismi için aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 6. Güneş in yapısında sürekli patlamaların meydana gelmesinin nedeni, I. Yapısında sıcak gazların birbirine dönüşmesi II. Dünya dan çok uzakta olması III. Katmanlardan oluşması verilenlerden hangileri olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I, II ve III 9. A) Orta büyüklükte bir yıldızdır. B) Dünyamıza en uzak olan yıldızdır. C) Isı ve ışık kaynağıdır. D) Dünya dan yaklaşık 150 milyon km uzaktadır. En içteki katmanı en sıcaktır. Yaydığı ışınların tamamı Dünya ya ulaşır. 7. Güneş e çıplak gözle bakmaya başladığımız andan itibaren gözümüzde güneş yanığı oluşmaya başlar. Gözümüzün dışını kaplayan tabakada bulunan hücreler ışınlar nedeniyle zarar görür. Gözlerimizin sulanması ve yanmasının nedeni budur. Bunun yanında Güneş e bakmaya devam ettiğimizde gözümüzün bazı tabakaları zarar görmeye başlar. Bunun sonucunda da kör olabiliriz. Yalnızca yukarıda verilen bilgilerden yola çıkarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Güneş ışınları insanlar için zararlıdır. B) Güneş e çıplak gözle bakmak görme kaybına neden olabilir. C) Güneş, gökyüzündeki en sıcak gök cismidir. D) Güneş ten yayılan ışınların tamamı Dünya ya ulaşır. Mükemmel İyiyim İçinde sürekli patlamalar meydana gelir. Ateş topu gibi görünür. Yukarıda Güneş ile ilgili verilen ifadelerden doğru olanlarının " " ile işaretlenmiş hâli aşağıdakilerden hangisidir? A) B) Nasıl Hissediyorsun? C) D) Daha iyi olmalıyım İyi olacağım 15
2. BÖLÜM Ay ın Yapısı ve Özellikleri HADİ Ö ĞRENELİM AY IN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Dünya mızın tek doğal uydusu olan Ay, diğer gök cisimlerine göre Dünya ya çok daha yakındır. Bir ışık kaynağı olmayan Ay, Güneş ten aldığı ışınlar sayesinde Dünya dan görülür. Ay, Dünya dan çok daha küçüktür. Dünya dan bakıldığında Güneş kadar görünmesinin nedeni, Güneş e göre Dünya mıza çok daha yakın olmasıdır. Güneş, basketbol topuna benzetilirse; Dünya nohut, Ay da mercimek tanesine benzetilebilir. Güneş Ay Dünya Ay Ay da gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok fazladır. Ay ın atmosferi yok denecek kadar incedir. Belirgin bir atmosfer olmadığından; rüzgar, yağış gibi hava olaylarına Ay da rastlanmaz. Ay ın şekli küreye benzer. Yüzeyi pürüzlüdür. Ay ın yüzeyi toz tabakası ile kaplıdır. Ay da; kayalıklar, vadiler ve yüksek dağlar bulunur. Ayrıca Ay yüzeyinde, gök cisimlerinin çarpması sonucu oluşan derin çukurlar vardır. Bu çukurlara krater adı verilir. Yaşam için gerekli hava, su ve sıcaklık gibi şartlar uygun olmadığından Ay da yaşam yoktur. Çözümlü Soru.. Ay atmosferinin yok denecek kadar ince olması bazı durumların gözlenmesine neden olur. Aşağıdakilerden hangisi bu durumlardan biri değildir? A) Gece ile gündüz sıcaklıkları arasındaki farkın çok fazla olması B) Yüzeyinde çok fazla sayıda krater bulunması C) Üzerinde canlı yaşamının olmaması D) Işık kaynağı olmaması Çözüm.. Ay, Güneş ten aldığı ısıyı fazla tutamaz ve çabuk soğur. Ay yüzeyine atmosferi olan gök cisimlerine göre çok sayıda meteor düşer ve çukur oluşturur. Ay da yaşam için gerekli olan hava yoktur. Tüm bunların nedeni Ay ın atmosferinin yok denecek kadar ince olmasıdır. Gök cisimlerinin çevrelerine ışık yayabilmesi, atmosfer tabakaları ile değil iç yapıları ile ilgilidir. Cevap D 16