Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Un Sanayicilerinin Süne, Eurygaster Đntegriceps Put. (Het.: Scutelleridae) Mücadelesine Bakış Açıları Mehmet DUMAN 1, Çetin MUTLU 1, Vedat KARACA 1, Celalettin GÖZÜAÇIK 1 ÖZET Süne, Eurygaster integriceps (Heteroptera: Scutelleridae), Türkiye de buğday üretimini kalite ve kantite yönünden olumsuz yönde etkileyen ana zararlı konumundadır. Buğdayın ana zararlısı olan Süne yoğunluğunun yüksek olduğu yerlerde, mücadele yapılmadığı zaman; ekmeklik, makarnalık ve tohumluk yönünden özellikle buğdayda % 100 e varan oranlarda zarar oluşturabilmektedir. Adıyaman, Diyarbakır, Mardin ve Şanlıurfa illeri gerek ekmeklik gerekse makarnalık buğday üretiminde Türkiye de önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmada, Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa illerinde 2004 ve 2007 yıllarında tam sayım yöntemi ile ulaşılabilen un fabrikalarına ulaşılmaya çalışılmış ve un fabrikalarının buğday alım politikaları ve süne konusundaki düşünce ve davranışları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma bölgesi içerisinde faaliyet gösteren un sanayicilerinin satın aldıkları buğdaylarda dikkat ettikleri özellikler likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiştir. Elde edilen sonuçlar incelendiğinde bölge ortalamaları bazında alış fiyatını etkileyen en önemli unsurun hem 2004 yılında hem de 2007 yılında süne emgi oranı olduğu (%96 ve %100,00) görülebilir. Süne emgi oranını 2004 yılında buğdayın enerji, gluten, buğday çeşit adı ve yabancı madde oranı değerleri takip ederken 2007 yılında buğdayın gluten, protein ve enerji değeri takip etmektedir Anahtar Sözcükler: Süne, Üretici davranışları, Likert ölçeği, Un sanayicisi The Poınt Of Vıew Of Flour Industrıalısts To Sunn Pest (Eurygaster Đntegriceps Put.) (Heteroptera: Scutelleridae) Control In Southeast Anatolıa Regıon ABSTRACT The Sunnpest (Eurygaster integriceps Put., Heteroptera-Scutelleridae) is main pest affecting negatively wheat production of Turkey. If management is not done aganist Sunnpest at the areas in which Sunnpest population is very high, it could have caused yield loses as much as 100% of yield especially on wheat. and Adıyaman, Diyarbakır, Mardin and Şanlıurfa provinces are main wheat producing areas of Turkey in respect to not only bread wheat but also durum wheat producing. In this study, it was tried to evaluate flour industrilaist and behaviours, the politics of flour factories which are reached by direct counting method at buying in Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa provinces in 2004-2007. It s evaluated the properties are been taken in consider at buying wheats by industrialists in searched area using likert scale. When it considered the results, it can be seen that in the region average the most effective ingredient at price is the sucking rate of sunn pest (96,00% and 100,00% in both years of 2004-2007 It is also founded that the criterions such as energy, gluten, wheat variety and rate of alien matter were considerd after the sunnpest damage inthe 2004, and gluten of wheat, protein and energy value in the 2007. Key Words: Sunn Pest, Farmer Behaviors, Likert scale, Flour industrialist 1.GĐRĐŞ Süne, Eurygaster integriceps Put. (Het.: Scutelleridae),Türkiye de buğday üretimini kalite ve kantite yönünden olumsuz yönde etkileyen en önemli zararlıdır. Bu zararlı, buğdayın ekmeklik, makarnalık ve tohumluk kalitesini bozmakta ve danelerde % 100 zararlar oluşturabilmektedir. Türkiye de ilk defa 1927-1929 yıllarında Güney Anadolu ve 1939-1941 yıllarında da Güneydoğu Anadolu da salgın yapmıştır. Zararlıya karşı ilk kimyasal savaş 1955 yılında Güneydoğu Anadolu bölgesinde, 1987 de Trakya, 1988 den itibaren de Orta Anadolu ve Ege bölgelerinde başlamış olup günümüzde de devam etmektedir. 1 Zirai Mücadele ve Araştırma Enstitüsü, DĐYARBAKIR, mduman_53@hotmail.com.tr 869
Güneydoğu Anadolu bölgesi hububat ekili alanların nerdeyse tamamı Süne tehdidi altındadır. Ülkemizde 2003, 2004, 2005 ve 2006 yıllarında Süne ile kimyasal savaş yapılan alanların genişliği sırasıyla 18.828.931, 14.040.913, 8.650.521 ve 9.537.063 dekar olup, bunun 8.587.652 (%45,6), 8.534.792 (%60,8), 7.726.964 (%89,3) ve 6.978.497 (%73,2) dekarı Güneydoğu Anadolu bölgesinde gerçekleşmiştir (Anonim, 2006). Söz konusu böcek ile kimyasal savaş devlet mücadelesi şeklinde 2000 yılına kadar Ege bölgesinde ve daha sonrada sırasıyla Trakya, Orta Anadolu bölgelerinde yer aletleri ile mücadeleye geçilmiştir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise, 2004 yılında Adıyaman ilinde tamamen, Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır ilerinde de kısmen yer aletlerine geçilmiş olup 2005 yılında ise tamamen yer aletleri uygulamasına geçilmiştir. Bu anket çalışmasında devlet mücadelesi şeklinde yürütülen ve yer aletlerine geçilmesi ile çiftçi katılımının önem kazandığı süne mücadelesinde; - Un sanayicilerinin aldıkları buğday çeşitlerinin alış fiyatlarını belirlemede dikkat ettiği kriterler, - Araştırma bölgesinde incelenen un sanayicilerinin süne emgi oranına göre alım miktarları, - Un sanayicilerinin aldıkları buğday miktarlarının süne emgi oranlarının dağılımı, - Araştırma bölgesinde un sanayicilerine göre süne çalışmaları konusunda Tarım ve Köyişleri Bakanlığından kaynaklanan sıkıntılar ve - Çiftçilerden kaynaklanan sıkıntılar araştırılmıştır. 2. Materyal-Metot Bu çalışmada tam sayım yöntemi kullanılarak anket yapılması planlanmış bazı sanayicilerin cevap vermek istememesinden dolayı anket sayıları aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir. 2004 ve 2007 yıllarında aynı sanayicilerle anket yapılmıştır. ĐL ADI ANKET SAYISI DĐYARBAKIR 7 8 MARDĐN 9 7 ADIYAMAN 7 7 ŞANLIURFA 5 5 TOPLAM 28 27 Anket yolu ile elde edilen verilerin bilgisayarda Excel ortamında dökümü yapılarak sonuçlar çizelgeler halinde oransal dağılımı verilerek düzenlenmiştir. 3. Araştırma Bulguları Bu çalışmada, Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa illerinde 2004 ve 2007 yıllarında tam sayım yöntemi ile ulaşılabilen un fabrikalarına ulaşılmaya çalışılmış ve un fabrikalarının buğday alım politikaları ve süne konusundaki düşünce ve davranışları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma bölgesi içerisinde faaliyet gösteren un sanayicilerinin satın aldıkları buğdaylarda dikkat ettikleri özellikler likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiştir. 870
Çizelge 1. Un Sanayicilerinin Aldıkları Buğday Çeşitlerinin Alış Fiyatlarını Belirlemede Dikkat Ettiği Kriterler Önemsiz Az Önemli Önemli Çok Önemli Toplam Kriterler Buğdayın Çeşidinin Adı 4,00 0,00 0,00 0,00 40,00 69,23 56,00 30,77 100,00 100,00 Buğdayın Yöresi 0,00 3,85 16,00 15,38 60,00 61,54 24,00 19,23 100,00 100,00 Gluten 0,00 0,00 0,00 0,00 44,00 42,31 56,00 57,69 100,00 100,00 Protein 0,00 0,00 4,00 7,69 52,00 38,46 44,00 53,85 100,00 100,00 Enerji 0,00 7,69 20,00 15,38 60,00 42,31 20,00 34,62 100,00 100,00 Yabancı Madde Oranı 0,00 0,00 8,00 19,23 40,00 61,54 52,00 19,23 100,00 100,00 Süne Emgi Oranı 0,00 0,00 0,00 0,00 4,00 0,00 96,00 100,00 100,00 100,00 Hektolitre 4,00 0,00 8,00 0,00 56,00 57,69 32,00 42,31 100,00 100,00 Ürünün Geliş Tarihi 16,00 19,23 44,00 38,46 36,00 38,46 4,00 3,85 100,00 100,00 Elde edilen sonuçlar incelendiğinde bölge ortalamaları bazında alış fiyatını etkileyen en önemli unsurun hem 2004 yılında hem de 2007 yılında süne emgi oranı olduğu (%96 ve %100,00) görülebilir. Süne emgi oranını 2004 yılında buğdayın enerji, gluten, buğday çeşit adı ve yabancı madde oranı değerleri takip ederken 2007 yılında buğdayın gluten, protein ve enerji değeri takip etmektedir (Çizelge 1.). Araştırma bölgesinde incelenen un sanayicilerinin süne emgi oranına göre alım miktarları incelendiğinde ise 2004 ve 2007 yıllarında genel ortalama olarak aldıkları buğdayların büyük bir kısmı % 0-3 süne emgi oranı arasındaki buğdaylar olduğu görülebilir. Özellikle alım aralığı % 0-1,0 arasındaki süne emgili buğdaylar oluşturmaktadır. (Çizelge 2). Çizelge 2. Un Sanayicilerinin Aldıkları Buğday Miktarlarının Süne Emgi Oranlarının Dağılımı (%) SÜNE EMGĐ ORANLARI 0,0-1,0 49,10 55,45 1,1-2,0 30,65 26,17 2,1-3,0 15,26 11,09 3,1-+ 4,99 7,30 Sünenin buğday fiyatının oluşmasında en önemli husus olarak gösterilmesi un sanayicilerinin süne emgi oranlarına bakarak fiyatlarda ne kadar bir değişme oluşturdukları incelenmeye çalışılmıştır. Buna göre 2004 yılında araştırma bölgesi ortalamasında % 2 emgi oranına kadar fiyatta % 8,25 e kadar bir düşüş söz konusu iken 2007 yılında bu oran % 10,34 olarak gerçekleşmiştir. Özellikle % 3 süne emgili buğdayın üzerinde un sanayicileri fazla buğday alımı yapmadığı için % 3 ün üzerindeki emgi oranı ( Genel olarak % 5 e kadarki bir aralığı temsil etmektedir) buğdayların fiyatındaki değişme 2004 yılında % 24 e kadar çıkarken 2007 yılında ise % 31,36 ya kadar çıkmaktadır (Çizelge 3.). Bu da un sanayicilerinin süne emgi oranında baz olarak % 2-3 süne emgi sınırını aldıklarının bir göstergesi olup 2004 yılından 2007 yılına kadar ki geçen süre zarfında sanayicinin süne emgi oranına karşı gösterdiği fiyat tepkimesinin yükseldiğini söylenebilir. 871
Çizelge 3. Un Sanayicilerinin Süne Emgi Oranına Göre Buğday Satın Alma Fiyatı Değişimi (%) SÜNE EMGĐ ORANLARI 0,00 100,00 100,00 0,1-1,0 95,93 95,28 1,1-2,0 91,75 89,66 2,1-3,0 85,06 84,37 3,1--+ 76,00 68,72 Araştırma bölgesinde incelenen bir diğer hususta un sanayicilerin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın yürüttüğü süne mücadelesinde ve çiftçi süne uygulamalarında görmüş oldukları eksikliklerdir. Bu nedenle 2004 ve 2007 yıllarında yürütülen araştırmada un sanayicilerinin TKB ve çiftçide görmüş olduğu sıkıntılar sorulmuş ve yıllar arasında bu sıkıntılarda değişme olup olmadığı gözlemlenmiştir. Buna göre 2004 yılında araştırma bölgesinde un sanayicileri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın yürüttüğü süne mücadele politikasında en büyük eksik olarak yetersiz eğitim çalışmalarını göstermiştir (% 31,44). Bunu % 14,28 oranları ile mücadele desteklerindeki yetersizlik (özellikle alet ve ekipman ve teknik eleman) ve mücadele zamanının belirlenmesindeki yanlışlıklar takip etmektedir. 2007 yılında en önemli eksiklikleri konusunda yine yetersiz eğitim çalışmaları ilk sırada yer almıştır (% 34,80). 2007 yılında 2004 yılına göre mücadele desteklerinin yetersiz olması ve mücadele zamanında yapılan yanlışlıklar olduğunu söyleyen sanayicilerde artış olurken, süne sayım yönteminde ve zamanında süne kontrolünün yapılmamasını söyleyen sanayicilerde azalma olmuştur (Çizelge.4.). Çizelge 4. Araştırma Bölgesinde Un Sanayicilerine Göre Süne Çalışmaları Konusunda Tarım ve Köyişleri Bakanlığından Kaynaklanan Sıkıntılar (%) Yetersiz Eğitim Çalışmaları 31,44 34,80 Mücadele Desteklerinin Yetersiz Olması 14,28 30,43 Mücadele Zamanında Yapılan Yanlışlıklar 11,44 21,75 Sayım Yönteminde ve Kontrolde Yapılan Yanlışlıklar 8,56 0,00 Zamanında Süne Kontrolünün Yapılmaması 17,16 4,34 Mücadele Alanlarının Belirlenmesindeki Yanlışlıklar 8,56 0,00 Çiftçi Kontrol Eksikliği 0,00 4,34 Mücadelenin Çiftçiye Bırakılması 5,72 4,34 Đlaçların Etkinsiz Olması ve Denetimin Yapılmaması 2,84 0,00 Un sanayicilerinin çiftçiden kaynaklanan sıkıntılar ile ilgili görüşleri incelendiğinde ise 2004 yılında araştırma bölgesinde çiftçiden kaynaklanan en büyük sıkıntılar tarım uygulamalarını bilinçsiz olarak yapması (% 51,61) ve Đlaçlamayı zamanında ve uygun tekniklerle yapmaması veya hiç yapmaması (% 45,16) olduğu belirlenirken, 2007 yılında sıralama ters yönde değişmiştir. Buna göre 2007 yılında çiftçiden kaynaklanan sıkıntılar içerisinde ilk sırada Đlaçlamayı zamanında ve uygun tekniklerle yapmaması veya hiç yapmaması (% 55,26) ve tarım uygulamalarını bilinçsiz olarak yapması (% 34,22) olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 5). 872
Çizelge 5. Araştırma Bölgesinde Un Sanayicilerine Göre Süne Çalışmaları Konusunda Çiftçilerden Kaynaklanan Sıkıntılar (%) Bilinçsiz Tarımın Yapılması ve Tembellik 51,61 34,22 Đlaçlamayı Zamanında ve Uygun Tekniklerle Yapmaması veya Hiç Yapmaması 45,16 55,26 Süne Đle Đlgili Yetkili Yerlerle Diyalog Đçerisinde Olmaması 3,23 10,52 2004 ve 2007 yıllarında araştırma bölgesi içerisinde gerek TKB den gerekse çiftçi uygulamalarından kaynaklanan süne mücadelesindeki sıkıntıların aşılması için paydaşların yapması gereken uygulamaların neler olduğu belirlenmeye çalışılmıştır. 2004 yılında araştırma bölgesinde TKB nin daha fazla eğitim çalışması yapması (% 25,00) ve mücadeleye daha fazla teknik elemanın katılmasının sağlanması (% 22,50); 2007 yılında ise eğitim çalışmasına önem verilmesi konusunda sanayiciler önerilerini yenilerken (% 56,23) buna ilave olarak üreticinin süne mücadelesinde daha çok yer almasının sağlanması gerektiği (% 24,99) konusunda görüş bildirmişlerdir (Çizelge 6 ). Çizelge 6. Araştırma Bölgesinde Un Sanayicilerine Göre Süne Çalışmaları Đçin Tarım ve Köyişleri Bakanlığının Yapması Gereken Konuların Dağılımı (%) Konular Yıllar Daha Fazla Eğitim Çalışmalarının Yapılması 25,00 56,23 Mücadeleye Daha Fazla Teknik Eleman Desteği Sağlaması 22,50 0,00 Süne Kontrollerinin Dikkatli Yapılması 12,50 0,00 Zamanında Mücadele Yapılması 10,00 0,00 Üreticiyi Mücadeleye Daha Çok Katmalı 7,50 24,99 Ekipman desteği Daha Çok Sağlanmalı 15,00 6,25 Biyolojik Mücadeleye Önem Verilmesi 0,00 9,39 Mücadeleyi Devletin Yapması 7,50 3,14 Çiftçinin yapması gerekenler ise 2004 yılında bilinçli ve modern tarım yapması (% 45,71), zamanında ve etkin bir süne mücadelesi yapması (% 31,41) iken bu durum 2007 yılında zamanında ve etkin bir süne mücadelesi yapması (% 61,52) ve teknik ekiplerin uyarılarını dikkate alıp takip etmesi (% 23,08) şeklinde belirlenmiştir (Çizelge 7.). Çizelge 7. Araştırma Bölgesinde Un Sanayicilerine Göre Süne Çalışmaları Đçin Çiftçilerin Yapması Gereken Konuların Dağılımı (%) Zamanında ve Etkin Mücadele Yapması 31,41 61,52 Bilinçli Tarım Yapması 45,71 7,68 Yetkili Yerlerle Diyalog Kurması 11,44 3,86 Teknik Ekiplerin Uyarılarını Dikkate Alıp Takip Etmesi 5,72 23,08 Tarlasını Kontrol Etmesi 5,72 0,00 Dayanıklı ve Kaliteli Tohumluk Kullanması 0,00 3,86 873
Araştırma bölgesinde sanayici, süne mücadelesinde kendilerinin yapması gerektiği konuları 2004 yılında süne mücadelesine destek sağlaması (% 50,00) çiftçileri bilgilendirmesi ve bilinçlendirmesi (% 25,00), ve süneli buğday ile sünesiz buğday arasında bir fiyat politikası uygulaması (% 21,42) şeklinde belirtmişlerdir. 2007 yılında ise süneli buğday ile sünesiz buğday arasında bir fiyat politikası uygulaması (% 34,62), çiftçileri bilgilendirmesi ve bilinçlendirmesi (% 34,62) ile sıkıntıların aşılabileceği konusunda görüş belirtmişlerdir (Çizelge 8.). Çizelge 8. Araştırma Bölgesinde Un Sanayicilerine Göre Süne Çalışmaları Đçin Sanayicilerin Yapması Gereken Konuların Dağılımı (%) Çiftçilere Bilgi Vermek ve Bilinçlendirmek 25,00 34,62 Süne Mücadelesine Maddi Destek Vermek 50,00 19,22 Yüksek Süne Emgili Buğday Alımının Yapılmaması veya Çok Düşük Fiyat Verilmesi, Kaliteli ve Süne Emgisiz Buğdaya Yüksek Fiyat Verilmesi 21,42 34,62 Bakanlık Araştırma Enstitüleri Đle Ortak Araştırmalar Yapmak veya Araştırmalara Katılmak 3,58 11,55 4. SONUÇLAR Bu çalışma sonucunda Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa un sanayicilerinin buğday alış fiyatında en önemli kriterin hem 2004 yılında hem de 2007 yılında süne emgi oranı olduğu belirlenmiştir. 2004 yılında süne emgisiz buğday ile % 3 emgili buğday arasında % 15 oranında bir fiyat farkı olurken, 2007 yılında bu oran % 16 olarak gerçekleşmiştir. Bölgede 2007 yılında alınan buğdayların süne emgi oranı 2004 yılına göre daha yüksek çıkmıştır. Bunun en büyük nedeni 2007 yılında bölgede kuraklık yaşanmasından dolayı çiftçilerin süne mücadelesi yapmak istememelerinden kaynaklanmıştır. Un sanayicilerine göre süne mücadelesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığından kaynaklanan sıkıntılarda 2007 yılında 2004 yılına göre mücadele desteklerinin yetersiz olması ve mücadele zamanında yapılan yanlışlıklar olduğunu söyleyen sanayicilerde artış olurken, süne sayım yönteminde ve zamanında süne kontrolünün yapılmamasını söyleyen sanayicilerde azalma olmuştur Un sanayicileri süne mücadelesi konusunda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile çiftçileri doğrudan sorumlu görmekte iken kendilerini bu mücadele yönteminin dışında görmekte ve bu konuda üzerine düşeni yeterince yapmamaktadır. KAYNAKLAR Anonim, 2006. T.C. TKB. KKGM Süne Mücadelesi Verileri. Ankara (Yazışma). Duman, M., Gözüaçık C., Karaca V., Mutlu Ç., 2008. Süne Mücadelesinde Çiftçi Davranışları: Adıyaman, Diyarbakır, Mardin ve Şanlıurfa Örneği. Harran Üniv. Ziraat Fak. Dergisi, 12(4):65-71. Küçükçongar, M., M. Kan, M. Duman, C. Cevher, M. Đslamoğlu, A. Semerci, Ö.V. Bayraktar, A. Kan, A. Göçmen, S. Aydoğan, H. Hekimhan, C. Gözüaçık, Ç. Mutlu, V. Karaca, E. Kaya, M. Güllü, A. D. Kanat 2009. Türkiye de Süne (Eurygaster spp., Het.:Scutelleridae) Mücadelesinde Başarıyı Etkileyen Sosyo- Ekonomik Faktörlerin Araştırılması. TAGEM Proje No: BS-04/01-05-171. 874