TAKIM YOLLARININ OLUŞTURULMASI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ TAKIM YOLLARININ OLUŞTURULMASI ANKARA,2007

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1.PARÇA İŞLEM ANALİZİ...3 1.1. CNC nin Tanımı ve Özellikleri...4 1.2. CNC nin Üstünlükleri,Çeşitleri ve Kullanımı...5 1.2.1. CNC nin Üstünlükler...5 1.2.2. CNC nin Çeşitleri...5 1.2.3. CNC nin Kullanımı...8 1.3. Bilgisayar Destekli Üretimin (CAM) Tanımı ve Önemi...11 1.4. Bilgisayar Destekli Üretimin (CAM) Avantajları...12 1.4.1. CAM Programı Işlem Basamakları...12 1.5. Temel Imalat Işlemleri...14 1.6. Koordinat Sistemleri...14 1.7. Ölçme...17 1.8. Gereç...17 UYGULAMA FAALİYETİ...19 PERFORMANS TESTİ...20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...22 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...24 2. ISO SİSTEMİNDE PROGRAMLAMA...24 2.1. ISO G Kodları Sisteminin Tanımı ve Özellikleri...24 2.2. G Kodlarının Anlamları ve Karşılıkları...26 2.3. Yardımcı Kotların (M) Anlam ve Karşılıkları...33 2.3.1. CNC Freze M Kodları ve Anlamları (Fanuc)...34 2.4. Telafinin Gerekliliği ve Uygulaması (Çap, Boy, Takım Ucu Radyüsü)...38 2.5. Aşınma Offsetlerinin Hesaplanması...40 PERFORMANS TESTİ...46 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...47 MODÜL DEĞERLENDİRME...48 CEVAP ANAHTARLARI...49 KAYNAKÇA...50 i

AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK AÇIKLAMALAR 482BK0026 Makine Teknolojisi Bilgisayar Destekli Makine Ressamlığı MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 Takım Yollarının Oluşturulması Takım yollarının oluşturulması için parça işlem analizi oluşturan ve CNC kot üretmeyi içeren öğrenim materyalidir. ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Temel İmalat İşlemleri dersini almış olmak. Parça işlem analizi oluşturmak ve CNC kot üretmek Genel Amaç: Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında parça işlem analizi oluşturabilecek, ISO standardında program yazabilecek ve G kotlarının karşılıklarını kullanarak gerekli uygulamaları yapabileceksiniz. Amaçlar: Parça işlem analizini yapabileceksiniz. G kotların karşılıklarını kullanarak uygulama yapabileceksiniz. ISO standardında program yazabileceksiniz. CAM ortamı,cnc torna ve freze tezgâhları,temrinlik malzeme,data show,tepegöz,örnek modeller,çeşitli ölçme ve kontrol aletleri. Modül içerisindeki öğretim faaliyetleri sonunda ölçme değerlendirme ve performans testleri ile kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz. ii

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, CAD CAM (bilgisayar destekli tasarım bilgisayar destekli üretim) alanındaki hızlı gelişmeler sonucunda günümüz tasarım programları (CAD) imalat işlemlerini de (CAM) yerine getirmektedir. Bilgisayar destekli makine parçası tasarlayacak olan sizlerin, parçaların CNC tezgâhlarda üretim aşamalarını da bilmeniz, mesleğiniz için çok faydalı olacaktır. Bu modül çizilmiş iş resimlerinin CNC tezgâhlarda işlenmesi için gerekli olan analiz işlemleri ve CNC kotlarının oluşturulması için hazırlanmıştır. Bu modülü başarı ile tamamladığınızda çizdiğiniz makine parçalarını CNC tezgâhlarda imal etme yeterliliğine sahip olacaksınız. Bu konu ile ilgili bilgilerinizin kalıcı olması için bol bol uygulama yapılmasının da fayda vardır. Modülü başarı ile tamamlayacağınıza inanıyor ve çalışmalarınızda başarılar diliyorum. 1

2

AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Üretimi yapılacak parçanın teknik resim kurallarına uygun imalat resmini çizdikten sonra işlem analizi oluşturabileceksiniz.. ARAŞTIRMA Çevrenizdeki firmaların CNC tezgâh kullanan birimlerini ziyaret ederek üretilecek makine parçalarının işlem analizini nasıl yaptıklarınızı araştırınız. CNC tezgâhların üniversal tezgâhlara göre avantaj ve dezavantajlarını araştırınız. CNC nin kullanıldığı sektörler ve kullanım nedenlerini araştırınız. 1.PARÇA İŞLEM ANALİZİ Resim 1.1: CNC dik işlem merkezi 3

1.1. CNC nin Tanımı ve Özellikleri Nümerik kontrol fikri II. Dünya Savaşının sonlarında ABD hava kuvvetlerinin ihtiyacı olan kompleks uçak parçalarının üretimi için ortaya atılmıştır. Çünkü bu tür parçaların o günkü mevcut imalat tezgâhları ile üretilmesi mümkün değildi. Bunun gerçekleştirilmesi için PARSONS CORPORATION ve MIT (Massachusetts Instute of Tecnnology) ortak çalışmalara başladı. 1952 yılında ilk olarak bir CINCINNATTI HYDROTEL freze tezgâhını nümerik kontrol ile kumanda ederek bu alandaki ilk başarılı çalışmayı gerçekleştirdiler. Bu tarihten itibaren pek çok takım tezgâhı imalatçısı nümerik kontrollü tezgâh imalatına başladı. Önceleri NC takım tezgâhlarında vakumlu tüpler, elektrik röleleri, komplike kontrol ara yüzleri kullanılıyordu. Bunların sık sık tamirleri hatta yenilenmeleri gerekiyordu. Daha sonraları NC takım tezgâhlarında daha kullanışlı olan minyatür elektronik tüp ve yekpare devreler kullanılmaya başlandı. Bilgisayar teknolojisindeki hızlı gelişmeler nümerik kontrollü sistemleri de etkilemiştir. Günümüzde NC tezgâhlarda daha ileri düzeyde geliştirilmiş olan entegre devre elemanları ile ucuz ve güvenilir olan donanımlar kullanılmıştır. ROM (Read Only Memory) teknolojisinin kullanılmaya başlanılmasıyla da programların hafızada saklanmaları mümkün olmuştur. Sonuç olarak bu sistemli gelişmeler CNC nin (Computer Numerical Control) doğmasına öncülük etmiştir. CNC daha sonra torna, matkap vb takım tezgâhlarında yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bilgisayarlı nümerik kontrolde (Computer Numerical Control ) temel düşünce; takım tezgâhlarının sayı, harf vb sembollerden meydana gelen ve belirli bir mantığa göre kotlanmış komutlar yardımıyla işletilmesi ve tezgâh kontrol ünitesinin (MCU) parça programını kontrol edebilmesidir. Yüksek verim ve hassasiyetinden dolayı CNC, günümüzde her türlü imalat sisteminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Otomatik kesici değiştirme özellikleriyle de otomasyonda büyük ölçüde kolaylık ve zaman tasarrufu sağlamaktadır. Resim 1.2: CNC torna tezgâhı 4

1.2. CNC nin Üstünlükleri,Çeşitleri ve Kullanımı 1.2.1. CNC nin Üstünlükler 1. Verimliliği arttırır. 2. İşlenen parçaların ölçü ve şekil tamlığı yüksektir. Bu nedenle bozuk parça sayısı çok düşüktür ve kalite kontrolü kolaydır. 3. Özel takım ve iş bağlama aparatlarına duyulan ihtiyaç azdır. Bu nedenle takım ve aparat stoklama sorunu azdır. Ölü yatırımların maliyetleri düşüktür. 4. CNC tezgâhlarda çok sayıda işlem aynı anda (bir bağlamada) yapılabileceğinden tezgâhlar arasındaki iş parçası akışı azdır. 5. İşlem süreleri sabit olduğundan, üretim takibi yapmak, planlamak, denetlemek ve önceden zaman tespiti yapmak mümkündür. Bu da imalat seçeneklerinin tespit edilebilmesi ve üretim planlamasıyla iş parçasının işlem maliyetinin belirlenme kolaylığı sağlar. 6. Programdaki esneklikler ve çabuk müdahalelerle dizayn değişiklikleri (ölçü şekil) oldukça hızlı ve kolaydır. 7. Karmaşık profilli işler kolaylıkla yapılır. 8. Hazırlanan programlar saklanabilir. 9. Kalifiye insana ihtiyaç yoktur. 10. Birim parça maliyeti düşüktür. 11.İş kazası oranı düşüktür. 1.2.2. CNC nin Çeşitleri CNC Torna Tezgâhı Nümerik kontrollü torna tezgâhlarda genelde X ve Z ekseni olmak üzere iki temel eksen vardır. Bu tür takım tezgâhlarında pek çok profil tornalama işlemlerinin yapılabilmesi için doğrusal interpolasyon (Linear Interpolation) ve eğrisel interpolasyon (Circular İnterpolation) işlem özelliği yeterlidir. Ayrıca devir sayısı ve kesici değiştirme, ilerleme hızının belirlenmesi vb fonksiyonlara sahiptirler. İşleme kapasiteleri daha geniş olan CNC torna tezgâhlarında eksen sayıları 3 ya da daha fazla olabilir. 5

Resim 1.3: CNC torna tezgâhı Üçüncü eksen tezgâh taretinin eksen hareketi olabilir. Özellikle endüstriyel tip CNC torna tezgâhlarında tezgâhın yapısal direncini artırmak, daha hassas imalatı gerçekleştirebilmek ve çıkan talaşları kesme bölgesinden uzaklaştırabilmek için yapısal ayrıntılarında bazı dizayn değişiklikleri yapılmıştır. CNC Freze Tezgâhı CNC freze tezgâhları operasyon yeteneklerinin çeşitliliği bakımından işleme merkezlerinden sonra en çok işlem kabiliyetine sahip olan tezgâhlardır. Bu tür tezgâhlar en az 3 olmak üzere 4 5 ve daha fazla eksende işlem yapabilme özelliklerine sahiptir. Bu tezgâhların bütün çeşitleri sürekli iz kontrol (Continuous Paht Control) ile donatılmıştır. Otomatik kesici değiştirme (Automatic Tool Change) kolaylıkları bir başka özellikleridir. Kesici telafisi (Tool Compensation) özellikle eğrisel frezeleme işlemlerinde ve kalıpçılıkta büyük kolaylık sağlar.üç boyutlu (3 Dimension) iş parçalarının ideal profil ve optimum özellikte işlenmeleri başarıyla gerçekleştirilir. Kullanılan esiciler, uçları radyuslu ve yüksek kesme hızına sahip sert maden ve titanyum kaplı uçlardır. Resim 1.4:CNC freze tezgâhı CNC İşleme Merkezleri Bu tür CNC tezgâhları noktasal hareket (Point to Point) ve sürekli iz kontrolü (CPC) ile donatılmıştır. Karmaşık ve çok sayıda operasyonlara sahip iş parçalarının imalatları bir bağlamada gerçekleştirilir. 6

a Yatay işleme merkezi b Düşey işleme merkezi Prizmatik iş parçalarının bir bağlanışta 3 hatta 4 yüzeyi aynı anda işlenebilir. Alın frezeleme, delme, delik büyütme, rayba ve kılavuz çekme, profil işleme, açılı delik delme vb. işlemler yapılabilir. Kullanılacak olan kesiciler tezgâhın magazin kısmına yerleştirilir ve program içerisinde gerekli olan işlemlerde kullanılır. Magazinler 10 30 60 80 ya da daha fazla kesici kapasitesinde sahiptir. İş parçalarının tezgâha bağlanma ve çözülme işlemlerinde robot kol ve ekipmanlar kullanılır. Böylece bu alandaki zaman kayıpları ortadan kaldırılır. Resim 1.5: CNC dik işlem merkezi CNC Matkap Tezgâhı CNC matkap tezgâhları işlem fonksiyonları bakımından konvansiyonel türlerinden çok farklı değildir. Başlı başına CNC matkap tezgâhı olarak değil, küçük kapasiteli düşey işleme merkezi olarak tasarlanırlar. Tezgâh tablasının hareketleri X ve Y eksenleri, kesicinin hareketi ise Z ekseni doğrultusundadır. Bu tür tezgâhlarda pek çok olasılıklar söz konusudur. Özellikle basit frezeleme, delme ve delik büyütme işlemlerinde çok kullanışlıdırlar. Resim1.6: CNC matkap tezgâhı Resim 1.7:CNC taşlama tezgâhı 7

CNC Taşlama Tezgâhı Torna ve freze tezgâhlarında kullanılan standart kontrol tasarımları taşlama tezgâhlarında kullanışlı değildir. Bu nedenle taşlama tezgâhlarının kontrol sistemlerinde diğer tür tezgâhlardan farklı çözümlere ihtiyaç vardır. Taşlama işlemleri ile ilgili özel taşlama döngüleri vardır. Kademeli ilerleme artışı, bekleme, salınım, rutin taş bileme vb. bu döngülere örnektir. Doğrusal (Linear) ve eğrisel (Circular) interpolasyon hız kesilmeden yapılmaktadır. Herhangi kontur sapmalarında zımpara taşının bilenmesi, programa sonradan yapılacak veri girişleri ve düzeltme işlemleri kolaylıkla yapılabilmektedir. Taşlama tezgâhlarında kullanılan kesici miktarı fazla olmadığı için telafi işlemi daha basittir. 1.2.3. CNC nin Kullanımı Personel bilgisayarda bulunan fonksiyonların büyük bir kısmı aynı şekilde CNC tezgâhın kontrol panelinde de bulunur. Tezgâhı açma butonları: Ani voltaj değişimlerine karşı tezgâhı korumak için çoğu CNC takım tezgâhları en az iki farklı tezgâh açma butonuna sahiptir. Bunlardan bir tanesi sadece kontrol sistemine güç veren, diğeri ise sadece takım tezgâhının kendisine güç vermede kullanılan butondur. İlk olarak kontrol paneli güç butonuna basılması gerekir. Bu butona basıldığında kontrol ekranı ve kontrol paneli devreye girer. Takım tezgâhı gücü ise genellikle hidroliğin devreye girmesi veya makina hazır lambasının yanması ile başlar. Gösterge ekranı kontrol tuşları: Bu tuşları televizyon uzaktan kumandasındaki kanal seçici gibi düşünebilirsiniz. Operatöre, hangi fonksiyonu icra edecek ise o fonksiyonla ilgili gösterge ekranını göstermede yardımcı olur. Pozisyon tuşları: Operatöre makine pozisyon göstergesini göstermede kullanılır. Bu modda makine, hangi konumda ise o konuma ait olan bilgiler gösterilir. Program tuşu: Kontrol sistemi belleğinde aktif olan program gösterilir. CNC programlarının yazılması ve CNC programının otomatik operasyon esnasında gösterilmesi için bu tuşa basılır. Offset (telafi) tuşu: Takım telafilerinin gösterilmesinde kullanılır. Kursor kontrol tuşları kullanılmak suretiyle telafi belleğinde kaydedilen değerler arasından operatör istenilen değere rahatlıkla gelebilir. Harf tuşları: Alfanümerik karakterlerin (harf) girilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Bazı CNC kontrol panelleri N, G, X v.b. gibi sadece CNC programın yazılması için gerekli olan tuşları ihtiva ederken,genellikle komple karakter seti (A,B, C,,Z) bulunmaktadır. Numara tuşları: Bu tuşlar nümerik (sayısal) değerlerin girilmesi amacı ile kullanılmaktadır. Normal olarak bu tuşlar harf tuşlarına yakın yerde bulunurlar. Çoğu CNC kontrollerinde elektronik hesap makinasında sayısal tuşların pozisyonlandırıldığı yapıya benzer şekilde konumlandırılırlar. 8

İnput (giriş) tuşu: Bu tuş verileri girmek için kullanılır. Offset (telafi) değerlerinin girilmesi esnasında kullanılma durumları buna bir örnektir. Kursor kontrol tuşları: CNC kontrol sisteminin gösterge ekranı mevcut giriş pozisyonunu prompt(komut) kursoru ile gösterirler. Genel olarak promt (komut) kursoru yanıp sönen içi dolu kare veya altı çizgili _ karakter ile gösterilir. Kursorun bulunduğu mevcut konumda veriler girilebilir. Kursor kontrol tuşları (genel olarak ok şeklinde) gösterge ekranında kursoru istenilen pozisyona getirmede kullanılır. Program yazma tuşları: CNC tezgâhın belleğine kaydedilen bir programda degişiklik yapılması gerektiği zamanlar olur. Buna en uygun örnek yazılan programın test edilmesi esnasında, program içinde bazı yerlerin değiştirilebilmesi, yeni bir program yazma, program numarası değiştirme ve program silme gösterilebilir. Bu tuşlar programın yazılması ve degiştirilmesi aşamasında yardımcı olurlar. (Fanuc kontrol sisteminde bu tuşlar ALTER değiştir, INSERT yerleştir, DELETE sil şeklindedir) Reset butonu: Çoğu CNC kontrol sistemlerinde bu tuş genellikle üç temel vazife görür. 1.Programların yazılması esnasında bu tuşa basılmak suretiyle kursor programın başına getirilir. 2.CNC tezgâh tampon belleğinde bulunan bilgileri siler ve programın icrasını durdurur. 3.Alarm durumunda problem halledildikten sonra bu tuşa basılmak suretiyle alarm ortadan kaldırılır. Mode anahtarı: Tezgâha ne tür işlem yaptırılacağı bu anahtar vasıtasıyla belirtilir. Yapılmak istenen işleme ait uygun mod seçilerek tezgâha yapılmak istenen hareket yaptırılabilir. Bu anahtar tezgâhta en çok kullanılan anahtardır. ZERO RETURN kısmında tezgâh JOG butonlarına +X ve +Z dogrultularında basılmak suretiyle tezgâh sıfıra gönderilir. Bu modda tezgâhın kızaklarının hareket hızı RAPID OVERRIDE (hızlı hareket ayarı) anahtarı vasıtasıyla yapılır. Tezgâh sıfıra gittiğinde sıfıra gitme lambaları yanar. RAPID modunda ise JOG butonları vasıtasıyla istenen doğrultuda hareket verilir. Bu moddaki hız RAPID OVERRIDE (hızlı ayarı) anahtarı vasıtasıyla yapılır. Bu modda yapılan hareketler çok hızlı hareket olduğundan ve normal olarak tezgâh sıfırına gidecek şekilde bir hareket verdirilse dahi, bu modda sıfıra gitme işlemi aktif olmadığından dolayı sıfıra gitme lambaları yanmaz ve tezgâh sıfır noktalarını da geçerek eksen sınırlarını aşabilir. Dolayısıyla bu modda verilen hareketler esnasında yapılan hareketin tezgâhın çalışma alanı içinde olması çok önemlidir. Aksi taktirde istenmeyen sonuçlar doğabilir. Bu modda hareket verme durumunda sizlere tavsiye edebileceğimiz şey bu tür bir hareket esnasında tezgâh hızının 9

RAPID OVERIDE (hızlı hareket ayarı) anahtarı vasıtasıyla LOW durumuna alınması ve bundan sonra hareket verilmesi olacaktır. Şekil 1.1: CNC Tezgâhı MODE anahtarı JOG modunda ise tezgâh JOG butonları vasıtasıyla seçilen doğrultuda sabit hızda hareket eder. Bu modda tezgâhın İlerleme hızı FEEDRATE OVERRIDE (ilerleme değiştirme) anahtarında mm/dak olarak belirtilen değerlere göre yapılır. Genellikle bu mod, elle işleme yapılması gereken işlemlerde kullanılır. HANDLE modunda ise tezgâha tambur vasıtasıyla hareket verdirilir. Parça hazırlık işlemleri esnasında en çok kullanılan mod bu moddur. Bu mod seçilmek suretiyle tambur vasıtasıyla tezgâha hareket verdirilebilir. Hareket verdirilmek istenen eksen tamburun yanında bulunan ve X ve Z ile belirtilen bir anahtar vasıtasıyla yapılır. X100 modunda tambur üzerindeki iki ölçek arasında verilebilecek hareket miktarı on da bir(1/10), 10 Resim 1.8: CNC Kontrol paneli

X10 modunda tambur üzerindeki iki ölçek arasında verilebilecek hareket miktarı yüz de bir(1/100) X1 modunda tambur üzerindeki iki ölçek arasında verilebilecek hareket miktarı binde bir(1/1000) dir. MDI modunda klavyeyi kullanmak suretiyle tezgâha birtakım kodlar girilebilir.bu mod yarı otomatik programlama olarak adlandırılır. MEM (otomatik) modda ise yazılan bir program çalıştırılır. Gerekli tüm ayarlamalar yapıldıktan sonra yazılmış olan bir programı bu modda çalıştırırız. MEM RESTART ( tam otomatik) Bu modda yazılmış olan program tam otomatik olarak çalıştırılır. Bu mod çubuk sürücülü tezgâhlarda kullanılır. Sabah tezgâhın START tuşuna bir defa bastığımızda işlem tezgâhın çalışması kesilinceye kadar devam eder. EDIT (yazma) programın yazıldığı moddur. İşleme programı bu modda yazılır. 1.3. Bilgisayar Destekli Üretimin (CAM) Tanımı ve Önemi Resim1.9:CAM programı CAM, çok karmaşık CNC programlarının hazırlanmasına imkan tanır ve çok popülerdirler. CAM sistemi ile CNC programının hazırlanması için programcının bir bilgisayara sahip olması gerekir. Bilgisayar, elle programlamada olduğu gibi G kodu seviyesinde programı üretir. Bitirildiğinde, program CNC tezgâha transfer edilecektir. CAM sistemleri kelime adresli ve grafik bazlı olmak üzere iki temel kategoride toplanırlar. Grafik CAM sistemleri yaygın olarak grafik bazlı diyaloglarla programlanırlar. 11

Programlama işlemi esnasında programcı her bir detayı gözle gözlemleme kabiliyetine sahiptir. Tüm CAM sistemlerinin hepsinde aynı olan üç temel adım vardır. 1.Programcının bazı genel bilgileri vermesine gereksinimi vardır. 2.İş parçası geometrisinin tanımlanması ve iş parçası ile uyumlu olacak şekilde kırpılması gerekir. 3.İşleme operasyonlarının tanımlanması gerekir. 1.4. Bilgisayar Destekli Üretimin (CAM) Avantajları CAM sistemi programcıya üç ana alan üzerinde faydalı olur. 1.Programcının matematiksel hesaplamaları yapması gereksinimini ortadan kaldırır. 2.Aynı temel dille çok farklı tipteki iş parçalarının programlanması kolaydır. 3.Bazı temel işleme pratiği fonksiyonlarına katkıda bulunur. 1.4.1. CAM Programı Işlem Basamakları Genel Bilgiler:Bu kademede programcıya gerekli olan bilgiler parça ismi, parça numarası, tarih, ve program parça numarası gibi bilgilerdir. Bu kısımda ayrıca işlenecek olan iş parçasına ait kaba malzeme boyutlarının da belirtilmesi gereklidir. Şekil 1.2: CAM programı menüsü İş parçasının modellenmesi ve kırpılması: CAM programındaki iş parçası şeklinin tanımlanmasında, program içine monte edilmiş olan modelleme teknikleri kullanılır. İş parçası geometrisi tanımlandıktan sonra, iş parçasının işlenecek olan kısımlarının belirtilebilmesi için işleme operasyonunda kullanılmayan diğer kısımlarının kırpılması gereklidir. 12

Çoğu CAM programları, CAD programlarında tanımlanan geometrinin CAM sistemlerine aktarılması(import) özelliğine sahiptir. Bu özellik son derece karmaşık olan parçalarda faydalıdır. Böylece CAM programında iş parçası geometrisinin tanımlanmasına ve işlenecek olan kısımların kırpılmasına gerek yoktur. Buna rağmen işlenecek olan iş parçası kısımları, CAD programından transfer edilmek istendiği durumlarda aşağıda belirtilen hususlara son derece dikkat etmek gereklidir. İlk olarak, CAD sisteminde modellenmiş olan iş parçasının bire bir ölçekte çizilmiş olması gereklidir. Örneğin; iş parçasında 0.127 mm lik bir kademe var kabul edelim. Tasarımcılar bu tür bir kademenin printer çıktısı üzerinde görülmeyeceğini bilirler. Bu durumda kademenin printer çıktısında görüntülenmesi için, 0.127 mm lik kademeyi 1.270 mm şeklinde ölçülendirirler. Bu tür bir hatayla modellenmiş olan parça, CAM programına transfer edildiğinde, iş parçası gerçekte istenen ölçülerde olmayacak ve CAM sistemi ile elde edilen program çıktısı da yanlış olacaktır. İkinci olarak, CAM sistemi programcısı CAD sisteminde elde edilen parçanın belirli bir kısmını kullanarak işleme programını olusturur. CAD programında tasarlanmış olan iş parçası modelinin tamamı, CAM programına transfer edilirse CAM programında iş parçasına ait işlenecek kısımların belirtilebilmesi için kırpma, uzatma vs gibi oldukça zaman alıcı ek işlemlerin yapılmasına gerek vardır. Çoğu CAM programı, CAD programından transfer edilen iş parçası modelinin, işlemede kullanılacak olan kısımlarını seçmek için özellikler sunsa da bunu yapmak oldukça büyük zaman almaktadır. Şekil 1.3: CAM programı parametreler menüsü Üçüncü olarak, CAD programı ile parça tasarımı yapan personel, CAM programında hayati önem arzeden iş parçası sıfır noktasına çok az ilgi gösterir. CAD tasarımında iş parçası modelinin referans noktası olarak modelin en alt köşesi seçilmiş olabilir. Böyle bir durumda, CAD programında modellenen iş parçasın ait işlenecek kısımlar, CAM programına transfer edildiğinde, iş parçası sıfır noktasının değiştirilmesi gerebilir. Dördüncü olarak çoğu CAM programları, iş parçası modeline ait geometrinin belirli bir formatta tanımlanmasını beklerler. Örneğin torna için kullanılan CAM programlarında, vida açma işleminin CAM programında yapılabilmesi için, vida işleminin olduğu iş parçası kısımlarının, CAM programının kullanacağı formatta tanımlanması gereklidir. Bu durumda 13

bu tür özel kısımların, CAM programında tekrar tanımlanması gerekebilir.bu sebeplerden dolayı çoğu CAM programı kullanıcıları, CAD programından iş parçasının işlenecek olan kısımlarına ait modelin transfer edilmesi yerine, modelin CAM programı ile tanımlanmasının daha uygun olacağını belirtirler. İş parçaları karmaşık ve tanımlanması daha zor hale geldikçe, (özellikle 3 boyutlu işlemlerde) CAD programından iş parçası model geometrisinin transfer edilmesi daha büyük önem arzeder. İşleme operasyonlarını tanımlama: CAM sisteminin programlamanın üçüncü adımında, programcı CAM sistemine iş parçasının nasıl işleneceğini bildirir. CAM sistemleri bu işlemin nasıl yapılacağı konusunda çok büyük farklılıklar gösterirler. Bu kademe esnasında, genel olarak takım yolu simülasyonu ile işleme operasyonunda kullanılacak olan takımın nasıl işlemler yapacağı grafiksel olarak gözlemlenebilir. Programın takım tezgâhında işlenmeden evvel, ne tip operasyonların yapıldığını gösterme kabiliyeti grafik CAM sistemlerinin ana üstünlüğüdür. Tüm operasyonlar tamamlandıktan sonra, işleme programının G kod çıktısını almak için komut verilir. 1.5. Temel Imalat Işlemleri Şekil 1.4:CAM programı kesici menüsü 10.sınıf Temel İmalat İşlemleri dersi modüllerine bakınız. 1.6. Koordinat Sistemleri CNC tezgâh programcısı, tezgâh üzerindeki eksen sayısını ve bunların hareket yönlerini bilmek zorundadır. Eksen isimleri ve doğrultuları tezgâh tiplerine göre değişir. CNC işleme merkezlerindeki eksen hareket yönleri ile CNC torna, CNC tel erezyon, CNC dalma erezyon vb tezgâhlardaki eksen hareket yönleri birbirinden farklıdır. CNC tezgâhlarda 14

her bir eksen bir harf ile belirtilir. CNC tezgâhlarda kullanılan yaygın eksen isimleri doğrusal eksenler için X,Y,Z,U,V,W ve döner eksen için A,B,C şeklinde belirtilir. CNC takım tezgâhları literatüründe, her bir tezgâh tipi için eksen hareketleri, bu eksenlere ait yönler, bu eksenlerin hangi harfler ile belirtileceği standart olsa da bunların CNC tezgâh kullanım kılavuzu incelenmek suretiyle doğrulanması gereklidir. Dik açılı koordinat sistemi, uzayda aralarında 90 (derece) açı bulunan üç düzlemin oluşturduğu koordinat eksenleri üzerinde tanımlanan sistemdir. Bu düzlemlerin kesişim noktası orijin noktası olarak adlandırılır. Kesişim noktalarında, her bir eksen doğrultusunda çizilen temel çizgiler ile oluşturulan koordinat sistemi dik açılı koordinat sistemi adını alır. Bu eksenler üzerinde bir döner eksen bulunması halinde ise; bunlar sırasıyla X ekseni üzerindeki bir döner eksen A, Y ekseni üzerindeki bir döner eksen B ve Z ekseni üzerindeki döner eksen ise C seklinde tanımlanır. CNC Torna ve Frezede Referans Noktaları Makine Teknoloji meslek dalı CNC Freze ve Torna Tezgâhları modüllerine bakınız. CNC Frezede Koordinat Sistemi Şekil 1.5:Dik açılı koordinat sistemi Şekil 1.6:Dik freze tezgâhı 15 Şekil 1.7: Yatay fr eze tezgâhı

X, Y, Z koordinatlarının başladığı sıfır noktasında koordinat sisteminin iş parçası üzerindeki konumu belirlenir. CNC Tornada Koordinat Sistemi Z ekseni iş mili ile birleşir. Böylelikle konumu belirlenmiştir. Ancak yönü henüz belirlenmemiştir. Pozitif yön iş parçasından takıma doğru gider. X ekseni konumlama düzleminde ana eksendir. Bu eksen iş parçası bağlama yüzeyine paraleldir. Pozitif yönü iş parçasından takıma gider. X ekseni parçanın çapını ifade eder. Y ekseninin yönü ve konumu dik açılı koordinat sisteminde Z ve X eksenlerini belirlenmesi ile ortaya çıkar.tek milli, sadece iki eksende hareket edebilen CNC torna tezgâhında eksenler kesin belirlenmiştir. Dikkat edilmesi gereken, söz konusu torna tezgâhında takımın torna ekseninin ilerisinde veya gerisinde olduğudur. Şekil 1.8: CNC tornada eksenler Şekil 1.9:Kesiciye göre eksenler in dur umu 16

CNC Torna ve Frezede Mutlak ve Eklemeli Ölçü Sistemi Makine Teknoloji meslek dalı CNC Freze ve Torna Mutlak ve Eklemeli Program Yapma modüllerine bakınız. 1.7. Ölçme 10.sınıf Temel Imalat Işlemleri dersi modüllerine bakınız. 1.8. Gereç Ayrıntılı bilgi için Makine Elemanları ve Mekanizmalar dersi Montaj Resimler 2 modülüne bakınız. Malzeme grupları A R F N S H Tablo 2.1: Malzeme sınıflandırması Malzeme Malzeme yapısı Gerilme direnci Sertlik Alaşımsız çelik σ < 600 N/mm 2 Döküm çelik σ > 600 N/mm 2 Düşük alaşımlı çelik σ < 900 N/mm 2 Dökme çelik σ > 900 N/mm 2 Yüksek alaşımlı çelik σ < 1000 N/mm 2 Paslanmaz çelik Ferritik Martenzitik σ > 1000 N/mm 2 Dökme çelik σ < 600 N/mm 2 Paslanmaz çelik Östenetik Döküm çelik σ < 750 N/mm 2 Dövülebilir dökme demir Beyaz (GTW) Siyah (GTS) GG 10 GG 20 HB <180 Gri dökme demir GG 25 GG 30!80<HB<220 GG 35 GG 40 HB<220 Sfero grafit dökme demir Ferritik GGG 25 GGG 55 HB<220 Perlitik GGG 60 GGG 80 HB>220 Kurşun alaşımları Demir dışı metaller Bakır alaşımları Mağnezyum alaşımları Dövme alaşımları Alüminyum alaşımları Sub Ötektik < 12 % Si Super Ötektik > 12 % Si Kompozitler Epoksi esaslı Polyester esaslı Nikel esaslı Isıya karşı dayanıklı alaşımlar Kobalt esaslı Demir esaslı Co,Mo,Nb,Ta,W Titanyum ve alaşımları Sertleştirilmiş dökme demir > 60 Shore C Sertleştirilmiş çelik > 45 HCR 17

CNC takım tezgâhlarında kullanılan kesiciler, tabloda gösterilen malzeme gruplarına göre seçilmektedir. Malzeme grupları belirli renklerle gösterilir. Kesici uç üreten firmalar tablodaki malzeme gruplarına göre kesici üretirler. 18

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Resimlerdeki iş parçası için hareket yollarını mutlak ve eklemeli ölçü sistemine göre bulunuz P X G90 Z X G91 Z 0 11 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 19

UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI İşlem Basamakları 1 Kesici kalem seçmek 2 Kesici uç seçmek 3 Referans noktalarını seçmek 4 Parça koordinatlarını yazmak (X,Y,Z) 5 Mutlak ölçü sistemini kullanmak. 6 Eklemeli ölçü sistemini kullanmak Öneriler İş parçası için kullanıcak uygun kesiciyi seçiniz. İş parçası için kullanıcak uygun kesici ucu seçiniz. İş parçası için başlama ve referans noktalarını seçiniz Eklemeli ölçü sisteminde 1.nokta mutlak ölçü sistemine göre belirtilir. Bilgi için CNC frezede mutlak ölçü sistemi konusuna bakınız. Bilgi için CNC frezede eklemeli ölçü sistemi modülüne bakınız. PERFORMANS TESTİ 20

PERFORMANS TESTİ Atelyede çizdiğiniz bir makina parçasının (tornada işlenecek) CNC tornada işlemek için gerekli olan işlem analizini oluşturunuz? DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1.Torna parçasının malzemesini tespit ettiniz mi? 2.İş parçasının işlem basamaklarını belirlediniz mi? 3.Malzemeye uygun kesici uç seçtiniz mi? 4.İşlem basamaklarına göre kesici türü belirlediniz mi? 5.CNC torna tezgâhı hakkında bilgi edindiniz mi? 6.İş parçasının sıfır noktasını belirlediniz mi? 7.Referans noktasını belirlediniz mi? 8.İşleme noktalarının mutlak koordinatlarını belirlediniz mi? 9.İşleme noktalarının eklemeli koordinatlarını belirlediniz mi? 21

ÖLÇME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME 1 1) Aşağıdakilerden hangisi tezgâh kontrol panelinde bulunmaz? A)Pozisyon tuşlar B)Program tuşları C)Harf tuşları D)Renk tuşları 2) Aşağıdakilerden hangisi MODE anahtarıda bulunmaz? A)Rapid B)Edit C)MDI D)Reset 3) MODE anahtarında edit modunun görevi nedir? A)Programın yazıldığı yerdir. B)Kesicinin otomatik hareketini sağlar. C)Proğramın çalıştırıldığı moddur. D)Kesicinin elle hareketini sağlar. 4) Aşağıdakilerden hangisi CNC tezgâh türü değildir? A)CNC torna tezgâhı B)CNC freze tezgâhı C)CNC taşlama tezgâhı D)CNC vargel tezgâhı 5) Aşağıdakilerden hangisi CNC nin üstünlüklerinden değildir? A)İş kazası oranı düşüktür. B)Kalifiye insana ihtiyaç yoktur. C)Verimsizdir. D)Hazırlanan programlar saklanabilir. 6) Aşağıdakilerden hangisi bilgisayar destekli üretimin avantajlarından biri değildir? A)Matematiksel hesaplama yapılmaz. B)Farklı tipteki iş parçalarının programlanması kolaydır. C)Karmaşık parçalar proğramlanamaz D)Temel işleme pratiği fonksiyonlarına katkıda bulunur. 7) CNC dik freze tezgâhında tablanın sağa sola hareketi hangi eksende yapılır. A)X B)Z C)Y D)C 8) CNC tornada boyuna tornalama işleminde kesici hangi eksende hareket eder? A)X B)Z C)Y D)C 9) CNC tornada alın tornalama işleminde kesici hangi eksende hareket eder? A)Y B)X C)C D)Z 10) Dik açılı koordinat sisteminde hangi eksen bulunmaz? A)Z C)X C)G D)Y 11) Eklemeli ölçü sisteminde G kodu aşağıdakilerden hangisidir? A)40 B)41 C)91 D)99 22

12) Parça sıfır noktasından (alın yüzeyinde) 30 mm uzaklıkta ve çapı 50 mm olan yerde bulunan torna kesicisinin X ve Z koordinatları aşağıdakilerden hangisidir? X Z A) 50 30 B) 25 30 C) 50 30 D) 25 30 13) Aşağıdakilerden hangisi CNC tezgâhında kullanılan kesicilerin özelliklerinden değildir? A)Ucu kolayca değiştirilmelidir. B)Talaşlar kolayca kırılmalıdır. C)Uç hassas olarak bağlanmalıdır. D)Uçlar HSS çelikten yapılmalıdır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Ölçme sorularındaki yanlış cevaplarınızı tekrar ederek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayanız. 23

ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 İşlem analizini oluşturduğu parçanın CNC kotlarını türetebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizdeki firmaların CNC programı hazırlayan birimlerini ziyaret ederek; CNC Tezgâh kullanım katologlarını inceleyiniz? CNC programcılarının program hazırlama aşamalarını izleyiniz? 2. ISO SİSTEMİNDE PROGRAMLAMA 2.1. ISO G Kodları Sisteminin Tanımı ve Özellikleri Tablo 2.1: Örnek CNC programı Program Yaprağı Sayfa: Program No: İş parçası/biçim Düşünceler N G Yol ve anahtarlama bilgileri İşlem düzlemi dikey 1 18 Hafızalanan sıfır noktasının kaydırması. 2 52 Devir sayısı, takım değiştirme şekli 3 S500 T1 M6 Hızlı ilerleme, dönme yönü sağ 4 00 X 35 Y130 Z 5 M3 İlerleme ile işleme 5 01 X200 F 0,1 G1 etkili 6 Y80 Hızlı ilerlemede geri 7 00 Y200 G52 nin silinmesi, program sonu 8 51 M30 CNC programı hangi sırada yazılmışsa, tezgâh da programı programlanan sırada işler. Bu sebeple makineye gerekli olan operasyonları yaptırmak için tüm programlama komutlarının, belirli bir sıra ile icra edilecek şekilde programlanması gerekir. 24

CNC programlarının çok katı bir şekilde, belirli bir formata sokularak yazılmasının ana sebeplerinden bir tanesi, acemi programcıların ilk programlarını kolay bir şekilde yazabilmesini sağlamaktır. Referans olması amacıyla kullanabilecek iyi bir örnek program formatı elimizde varsa, ilk yazılacak olan programlar daha kolay bir şekilde yazılabilir. CNC programcılığı araba kullanmaya benzer. Yollarda kullanılan trafik işaretlerinin tümünü sürücünün hafızasında tutabilmesi mümkün değildir. Buna mukabil sürücü yolda bir trafik işareti gördüğünde, bunun anlamını rahatlıkla hatırlayabilecektir. Benzer şekilde iyi bir CNC programcısı da CNC programlamada kullanılan tüm kotları hafızasında tutması mümkün değildir. Buna rağmen CNC programlamasını yeni öğrenen bir kişi herhangi bir CNC kodunu gördüğü zaman, bunun anlamını çıkarma ihtimali oldukça yüksektir. Programlarda belirli bir yazım sırasını takip etmenin ana sebeplerinden bir tanesi programlamada kullanılan kotların tamamını hatırlama gereksinimini ortadan kaldırmaktır. Programların belirli bir yazım sırası takip edilmek suretiyle düzenlenmesinin ikinci sebebi ise uyumluluktur. Programlama işlemini daha önceden öğrenmiş kişilerin kendilerine özgü bir program formatları vardır ve bu formatı program yazarken devamlı kullanırlar. Eğer firmada birden fazla programcı varsa ve her programcının kendi kullandığı formatı kullanarak program yazma eğiliminde olduğu düşünülürse, yazılan programlar karışıklık yaratacak ve iletişim kopukluğuna sebep olacaktır. Firmada bulunan tüm CNC tezgâh programcıları, belirli bir CNC tezgâh tipi için aynı formatı kullandıklarında, her bir programcı başka biri tarafından yazılan programda rahatça çalışabilme kabiliyetine sahip olacaktır. CNC programları 3 ana kısımdan meydana gelir. 1.Hazır lık bölümü: İşe başlamadan önceki hazırlık işlemlerinin belirtildiği bölümdür. Ölçü sistemi, koordinat sistemi gibi bilgiler ve takım değiştirme işlemleri bu bölümde belirtilir. 2.İşleme bölümü: Programın kesme komutlarının belirtildiği bölümdür. Aynanın veya kesicinin dönmesi, soğutma sıvısının açılması bu bölümde belirtilir. 3.Bitiş bölümü: İşi biten kesicinin gönderilmesi, soğutma sıvısının kapatılması, aynanın veya kesicinin dönmesinin durdurulması, programın kapatılması işlemleri bu bölümde belirtilir. Cümle belirli kelimelerden oluşur.(örneğin G00, X30, S1000).Kelime bir adres harfi (Örneğin F) ve bir rakam dizisinden (Örneğin 1000) ibarettir. Bir cümle, birden fazla kelimeden oluşabilir ve uzunluğu değişebilir. Sıralama, programlama dilinde belirlenmiştir. 25

Tablo 2.2:Program kelimeleri Program cümlesinde kelimelerin sırası N G X Y Z F S T M N (Number): Program satır numarasıdır. Her satırın başında bulunur. Genellikle 10 ve katları şeklinde belirtilir. Bunun sebebi, yazılan programın ileride geliştirilip, ara satırlara program yazılmasını imkan sağlamaktır. N10,N20,N3 G (Go): Kesiciyi hareket ettiren komuttur.g00,g01,g02 X,Y,Z: Kesicinin gideceği koordinat eksenini belirtir.x40,y20,z 30 F (Feed): Kesicinin keserken ilerleme değerini belirtir.iki şekilde belirtilebilir.f100 1.Kesicinin 1 devirdeki ilerlemesi (mm/dev) 2.Kesicinin 1 dakikadaki ilerlemesi (mm/dk) S (Speed): Aynanın veya kesicinin devir sayısını belirtir.s750,s3000 T (Tool):Kesici takımın numarasını belirtir.t01,t05 M (Machine): Yardımcı fonksiyon komutlarıdır.m03,m30,m09 2.2. G Kodlarının Anlamları ve Karşılıkları CNC Torna tezgâhı G kodları (Fanuc) G00 Pozisyonlandırma (Hızlı Hareket) G01 Lineer interpolasyon (Doğrusal kesme) ilerleme G02 Dairesel interpolasyon (Saat Yönü CW) G03 Dairesel interpolasyon (Saat Yönü Tersi CCW) G04 Bekleme G20 İnç programlama G21 Metrik programlama G27 Referans noktasına dönme kontrolü G28 Referans noktasına dönme 26

G32 Diş çekme G36 Otomatik takım telafisi X G37 Otomatik takım telafisi Z G40 Takım ucu radyus telafisi iptali G41 Sol takım ucu yarıçap telafisi G42 Sağ takım ucu yarıçap telafisi G50 Koordinat sistemi belirleme G70 Finiş çevrimi G71 Çap düzleminde çoklu talaş kaldırma G72 Alın yüzeyinde çoklu talaş kaldırma G73 Çok pasolu kopyalama G74 Z ekseninde kademeli delik delme G75 X ekseninde kanal açma G76 Çok pasolu diş çekme çevrimi G90 Diş çap /iç çap kesme çevrimi G92 Diş çekme çevrimi G94 Alın yüzeyi tornalama çevrimi G96 Sabit kesme hızı G97 Sabit devir G98 Dakikadaki ilerleme G99 Devir başına ilerleme 27

Şekil 2.1:CNC tornada G kotları 1.G0 ile pozisyonlandırma (takımı parçaya hızlı bir sekilde 15 000 mm/dak yaklaştırma) 2.G1 ile F ilerlemesi (devir başına mm cinsinden ilerleme miktarı) ile alın tornalama 3. G0 ile parçadan uzaklaşma 4. G0 ile çapa çıkma,yaklaştırma 5. G1 ile alın yüzeyine dalma 6. G1 ile konik işleme 7. G1 ile kesme hareketi 8. G3 ile dairesel kesme (CCW) 9. G1 ile doğrusal kesme 10. G2 ile dairesel kesme (CW) 11. G1 ile doğrusal kesme 12. G0 ile uzaklaşma CNC Dik Işlem Merkezi G Kodları ve Anlamları (Fanuc) G00 Pozisyonlandırma G01 Lineer interpolasyon(doğrusal kesme) G02 Dairesel interpolasyon /saat yönü G03 Dairesel interpolasyon /saat yönü tersi 28

G04 Bekleme, tam durma G05 Yüksek hızda işleme çevrimi G09 Tam durma G10 Veri düzenleme G11 Veri düzenleme modu iptali G15 Polar koordinatlar iptali G16 Polar koordinat modu G17 XY düzlemi seçimi G18 ZX düzlemi seçimi G19 YZ düzlemi seçimi G20 İnç sistemi G21 Metrik sistem G22 Kurs kontrol fonksiyonu açık G23 Kurs kontrol fonksiyonu kapalı G27 Referansa gitme kontrolü G28 Referans noktasına gitme G29 Referans noktasından geri gelme G30 2nci, 3ncü ve 4ncü referans noktalarına gitme G31 Atlama fonksiyonu G33 Diş frezeleme G37 Otomatik takım boyu ölçme G39 Dairesel interpolasyonda köşe telafisi G40 Takım yarıçap telafisi iptali G41 Takım yarıçap telafisi sol 29

G42 Takım yarıçap telafisi sağ G43 Takım boyu telafisi G44 Takım boyu telafisi G45 Takım telafisi artırma G46 Takım telafisi azaltma G47 Takım telafisi çift artırma G48 Takım telafisi çift azaltma G49 Takım boyu telafisi iptali G50 Ölçeklendirme iptali G51 Ölçeklendirme modu G52 Yerel koordinat sistemi verme G53 Makina koordinat sistemi seçimi G54 1 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G55 2 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G56 3 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G57 4 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G58 5 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G59 6 nu lu iş parçası koordinat sistemi seçimi G60 Tek yönlü pozisyonlandırma G61 Tam durma modu G62 Otomatik köşe geçme G63 Kılavuz modu G64 Kesme modu G65 Makro çağırma 30

G66 Modal makro çağırma G67 Modal makro çağırma iptali G68 Koordinat sistemi döndürme G69 Koordinat sistemi döndürme iptali G73 Gagalama ile delik delme çevrimi G74 Sol kılavuz çekme çevrimi G76 Finiş delik işleme G80 Çevrim iptali G81 Delik delme çevrimi, punta salma, diş operasyon fonksiyonu G82 Delik delme çevrimi G83 Gagalama ile delik delme çevrimi G84 Kılavuz çekme çevrimi G85 Delik işleme çevrimi G86 Delik işleme çevrimi G87 Arka delik işleme çevrimi G88 Delik işleme çevrimi G89 Delik işleme çevrimi G90 Mutlak komut G91 Artımsal komut G92 İş parçası koordinat sistemi tesbiti veya azami iş mili devri verme G94 Dakikadaki ilerleme G95 Devir başına ilerleme G96 Sabit yüzey hızı kontrolü G97 Sabit yüzey hızı kontrolü iptali, sabit devir 31

G98 Çevrimlerde baslangıç noktasına çıkma G99 Çevrimlerde emniyet noktasına çıkma CNC Freze Tezgâhında Düzlem Belirleme (G 17 G 18 G 19 ) Bu komutlar dairesel interpolasyon (helisel interpolasyon dahil) ve takım yarıçap telafisinde ve G kotları ile çevimlerle delik delme işlemleri sırasında takımın hareket ettirildiği düzlemi belirtmede kullanılır. Bunlar aynı zamanda koordinat sistemi döndürme (G68, G69) komutu sırasında gerekli olan düzlemi belirtmede kullanılır. G17 G18 G19 XY düzleminin seçimi ZX düzleminin seçimi YZ düzleminin seçimi Ölçü Birimi (G 20 G 21 ) G20 İnç sistemi G21 Metrik sistem CNC programının ölçü birimini belirten komutlardır. Programın başlangıç bölümünde belirtilir. Ölçü Sistemi (G 90 G 91) G90 Mutlak ölçü sistemi G91 Eklemeli ölçü sistemi Devir Sayısı (G 96 G 97 ) G96 Sabit kesme hızı G97 Sabit devir İlerleme (G 98 G 99) G98 Dakikadaki ilerleme (mm/dk) F 100 (1 dakikada 100 mm ilerleme) G99 Devir başına ilerleme (mm/dev) F 0,1 (1 devirde 0,1 mm ilerleme) Döngüler 32

CNC takım tezgâhlarında temel işleme komutları (G01,G02,G03) ile uzun süren programlar döngüler sayesinde az satırlarla yapılmaktadır. Çok talaş alınacak bir işlemde programcı kaba talaş alma döngüsü ile 1 satırda programı yazmaktadır. Döngüler, programcıya zaman tasarrufu sağlar. Hata yapma ihtimalini en aza indirirler. Ayrıntılı bilgi için Meslek dalı CNC modüllerine bakınız. 2.3. Yardımcı Kotlar ın (M) Anlam ve Karşılıkları İş milinin döndürülmesi, durdurulması, soğutma suyunun açılması vs gibi işlemler M kotları ile tanımlanır. Hangi M kodunun tezgâhta hangi fonksiyona karşılık geldiği takım tezgâhı imalatçısı tarafından belirlenir. Her ne kadar M fonksiyonları takım tezgâhı imalatçısı tarafından belirlense de aşağıda belirtilen M kodlarının kendine özgü anlamları vardır. CNC Tornada M kotları ve Anlamları (Fanuc) M0 Durdurma M1 Seçeneğe bağlı durma M0 ile aynı M2 Program sonu M3 Aynanın saat yönünde (CW) dönmesi M4 Aynanın saatin tersi yönde (CCW) dönmesi M5 Aynayı durdurma M6 Takım değiştirme M8 Suyu açma M9 Suyu kapama M10 Aynayı açma M11 Aynayı kapama M14 Puntayı çıkarma M15 Puntayı geri çekme M23 Pah kırma M24 Pah kırma iptali 33

M30 Program sonu; basa dön M34 Punta pimi ileri M35 Punta pimi geri M37 Yardımcı fren M38 Yardımcı fren M41 Düşük şanzıman M42 Yüksek şanzıman M68 Parça tutucu ileri M69 Parça tutucu geri M98 Alt program çağırma M99 Alt program sonu 2.3.1. CNC Freze M Kodları ve Anlamları (Fanuc) M00 Programı durdurma M0l İsteğe bağlı program durdurma M02 Program sonu M03 İş milini saat yönünde döndürme M04 İş milini saatin tersi yönde döndürme M05 İş milini durdurma M06 Takım değiştirme M08 Soğutma suyunu açma M09 Sogutma suyunu kapatma M30 Program sonu, başa dön M98 Alt program çağırma M99 Alt program 34

Program Sonu ( M02, M30) Bu kotlar ana programın sonunu belirtmede kullanılır. Program bu kotları icra ettiğinde otomatik operasyon durdurulur ve CNC ünitesi RESET konumuna alınır. Program sonunu belirten blok icra edildikten sonra, kontrol sistemi pogramın başına döner. Programı Durdurma (M00) M00 kodunun bulunduğu blok icra edildikten sonra otomatik operasyon durdurulur. Otomatik operasyon CYCLE START tuşuna basılmak suretiyle tekrar başlatılır. İsteğe Bağlı Durma (M01) M00 kodunda olduğu gibi, M01 kodunun bulunduğu blok icra edildikten sonra eğer operatör panelinde bulunan OPTIONAL STOP anahtarı ON konumunda ise otomatik operasyon durdurulur. Anahtar OFF konumunda olduğu durumda otomatik operasyon durdurulmaz, işlem devam eder. Kesicinin veya Aynanın Dönmesi (M03 M04) Programda kesici kesmeye başlamadan önce belirtilir. Kesicinin veya aynanın sağa veya sola dönmesini sağlar. Kesicinin veya Aynanın Dönmesinin İptali (M05) Programın bitiş kısmında belirtilir.m03 M04 komutlarının iptalini sağlar. Takım Değiştirme (M06) İşi biten takım yerine diğer takımı çağırmada kullanılan komuttur. Soğutma Sıvısının Açılması (M08) Programın işleme bölümünde belirtilir. Kesici kesmeye başlamadan soğutma sıvısı açılır. Soğutma Sıvısının Kapatılması (M09) Programın bitiş kısmında belirtilir. Kesme işlemi bittiğinde soğutma sıvısı kapatılır. Alt Program Çağırma (M98) Bu kot alt programların çağırılmasında kullanılır. Alt Program Sonu (M99) Bu kod alt programın sonunu belirtir. M99 kodu icra edildikten sonra, kontrol sistemi ana programa geri döner Alt program kavramı Modern CNC tezgâhlarında, bir ana programa alt programlar dahil etme veya hazır olan birden fazla programdan bir program oluşturma imkanı vardır. Ayrıntılı bilgi için Meslek Dalı CNC modüllerine bakınız. 35

Örnek CNC Uygulamaları 1.Resimde belirtilen iş parçasının CNC tornada programını yazalım.(talaşlar 1 pasoda kaldırılacaktır.t01:sağ yan kalem. Devir sayısı:1000 dev/dk. İlerleme:0,2 dev/mm) Şekil 2.2:CNC torna parçası N10 G97 G99 G21 N20 G00 X80 Z 30 S1000 M03 T01 N30 G00 X45 Z0 M08 N40 G01 X0 Z0 F 0.2 N50 G00 X32 Z1 N60 G01 X32 Z 56 N70 G03 X40 Z 60 R4 N80 G00 X40 Z1 N90 G00 X24 N100 G01 X24 Z 28 N110 G01 X32 Z 60 N120 G00 X80 Z 30 M09 M05 N130 M30 36

2.Yanda verilen iş parçasının CNC frezede programını yazalım.derinlik 5 mm olarak alınacaktır. T01: 10 mm parmak freze çakısı Şekil 2.3:CNC freze parçası Devir sayısı:750 dev/dk İlerleme :0,2 mm/dev N10 N20 G97 G99 G21 G18 G00 X50 Z30 Y50 S750 M03 T01 N30 G00 X10 Z140 Y1 M08 N40 G01 X10 Z140 Y 5 F 0.2 N50 N60 N70 N80 N90 G01 X10 Z35 G01 X35 Z10 G01 X110 Z10 G02 X110 Z60 R25 G03 X110 Z100 R20 N100 G01 X135 Z100 N110 G01 X110 Z140 37

N120 G01 X10 Z140 N130 G00 X50 Z30 Y50 M09 M05 N140 M30 2.4. Telafinin Gerekliliği ve Uygulaması (Çap, Boy, Takım Ucu Radyüsü) CNC takım tezgâhlarının tamamında işleme programının oluşturulabilmesi için, bazı durumlarda telafi fonksiyonunun kullanılması zorunluluğu vardır. Telafi fonksiyonları tezgâh tipine göre değişik şekilde tatbik edilir. Telafi fonksiyonları CNC tezgâh programcısına, programlama öncesi tahmin edilemeyen takım boyu, iş parçası sıfır noktası, takım yarıçap değeri vs gibi, bir takım değerlerin telafi değeri olarak verilmesini ve programın direkt olarak iş parçası program değerlerine göre yazılmasını sağlar. Takım Boyu Telafisi Program yazılırken her bir takıma ait olan takım boyu değerlerinin göz ardı edilip programın yazılmasına imkan tanır. Genel olarak takım boyu telafisi şu şekilde kullanılır: Takim boyu telafi fonksiyonu vasıtasıyla sanki iş milinde hiç bir takım yokmuş gibi, program iş parçası koordinatlarına herbir takım için takım değiştirme kodları v.s. gibi operasyonların da belirtilmesi suretiyle yazılır. Program içine takım değiştirme kodundan sonra her bir takıma ait telafi numarası eklenir. Böylece her bir takım iş parçası koordinatlarında belirtilen boy değerlerinde işleme operasyonu yapar. Eğer telafi numarası belirtilmezse, takım iş parçası koordinatlarında belirtilen boy değerlerinde işlem yapmak yerine farklı boy değerlerinde işlem yapar. Takım boyu telafi fonksiyonunun kullanılabilmesi için iş parçası ayar operasyonları sırasında, her bir takım boyu ayrı ayrı ölçülür ve ölçülen boy değerleri telafi sayfasında boy kısmına karşı gelen telafi numaralarına yazılır. Şekil 2.4:Takım boyu telafisi 38

Takım Yarıçap Telafisi İşleme merkezlerinde, matkap vs gibi delik delme takımları ile yapılan delik işlemlerı dışında, her bir takımın çap değerinin programlama sırasında hesaba katılması gereklidir. Örneğin 10 mm çaplı bir parmak freze ile çevresel kesme işlemi yaptırılacağı zaman, işleme programının yazımı sırasında takım yarıçapı olan 5 mm değerinin de hesaba katılması, gereklidir. Takım yarıçapının da program yazımı sırasında hesaba katılması basit programlama işlemleri için ufak tefek hesaplama işlemleri dışında ekstra bir külfet getirmese de parça şeklinin karmaşık olduğu işleme operasyonları ile karşılaşıldığında oldukça büyük bir hesaplama külfeti getirmektedir. Bu hesaplama külfetinden kurtulmanın bir yolu, programın direkt olarak takım merkezini hesaba katarak iş parçası boyutlarına göre yazılması ve takım yarıçap değerinin kaydedildiği telafi numarasının program içinde belirtilmesidir. Bu fonksiyon, ek olarak kesici takım çapında bir aşınma olduğunda, telafi değerinin değiştirilmesi suretiyle, programda herhangi bir degişiklik yapmadan parçanın hassas olarak işlenmesini sağlar. Eğer bir CAD/CAM sistemi varsa, takım merkezine ait koordinatlar iş parçası yüzeyindeki kadar basit olacak şekilde bilgisayar tarafindan otomatik olarak üretilebilir. Takım Uç Telafisi Şekil 2.5: Takım yarıçap telafisi CNC Torna tezgâhında kullanılan kesicilerin dayanımının artması ve iş parçası yüzeyinin iyi çıkması için uçları radyüslü olarak yapılır. Bu radyüsler standart ölçülerdedir. Aynı kesici ile alın tornalama ve boyuna tornalama işlemi yapıldığında bu uç radyüslerinden dolayı ölçüler tam çıkmamaktadır. Oluşan bu hatayı düzeltmek için takım uç telafisine gereksinim vardır. Operatör deneme üretimi yaptığı iş parçasında oluşan ölçü farklılıklarını belirleyip, tezgâhın kontrol ünitesine bu değerleri girmelidir. Şekil 2.6: Kesici uç telafisi 39

Kesici Telafisi Komutları Parçanın solunda takım yarıçapı telafisi, G41:Takım iş parçasının solundan hareket eder. Parçanın sağında takım yarıçapı telafisi: G42:Takım iş parçasının sağından hareket eder. Takım yarıçapı telafisi iptal, G40 Aktif olan takım yarıçapı telafisi iptal edilir. 2.5. Aşınma Offsetlerinin Hesaplanması Aşınma offsetleri önce aşağıdaki tanımları iyi kavramanız gerekmektedir. Aşınma: CNC tezgâhlarda kullanılan kesicilerin sürtünme sonucu oluşan uç bozulmalarına denir. Aşınma offsetleri(telafisi):cnc takım tezgâhında çalışan kesicinin aşınması durumunda kesicinin aşınma miktarı kadar mesafenin tezgâh tarafından algılanması ve bu mesafenin ilave edilmesidir. Kesme hızı: Kesicinin 1 dakikada metre cinsinden keserek aldığı yol miktarına kesme hızı denir. Takım ömrü: Kesicinin kesmeye başlayıp aşınıncaya kadar geçen süreye denir. V.T n = C T =Takım ömrü (dak) V =Kesme hızı (m/dak) C ve n =Kesici ile malzeme arasındaki kat sayı (deneysel olarak belirlenir) 40

. KT Takım yüzeyi A Krater KM KB KM A A Kesiti r e C B A N VB Çentik aşınması KT VC VN r e VB m ax b VB b 4. Şekil 2.7: ISO takım aşınması CNC takım tezgâhları kesicilerinde belirli bir kesme süresinden sonra uçlarında aşınmalar meydana gelir. Bu aşınmalar parça sıfır noktasının kaymasına sebeb olur. Kesici uçlardaki aşınmalar iş parçasının ölçüsünün büyük çıkmasını sağlar. Aşınmayı etkileyen en önemli faktör kesme hızıdır. Kesici üreten firmalar belirli takım ömürlerine karşılık kesme hızı belirtmektedirler. CNC Tezgâhlarda kesici uç aşınmasını takip eden sistemler vardır. Bunlar temaslı veya temassız ölçme yöntemleri ile aşınma miktarını ölçerler. Bu ölçme yöntemlerini 3 grupta toplayabiliriz. 1.Takımdan gelen geri besleme 2.İş parçasından gelen geri besleme 3.Kesme işleninden gelen geri besleme CNC Tezgâhlarının kontrol ünitesinin takım yönetimi sayfasında aşınma telafileri ile ilgili ayarlamalar bulunur. Sıklık cinsinden belirtme: Kullanım miktarı programda kullanılan her bir takım için 1 artırılır. Başka bir deyişle, CNC ünitesi reset konumundan otomatik operasyon durumuna girdikten sonra, takım değiştirme komutu ve ilk takım grup numarası belirtildiğinde kullanım miktarı 1 artırılır. Program içinde aynı grup numarası birden fazla belirtilse dahi, kullanım değeri sadece 1 kez artırılır ve yeni takımlar seçilmez. Zaman cinsinden belirtme:m06 kodu ile takım değiştirme işlemi belirtildiği zaman, takım grup numarasında belirtilen takım için takım ömrü yönetimi başlatılır. Takım ömrü yönetiminde, kesme işlemi yerine getiren takım için zaman değeri 4 sn lik artımlar ile artırılır. Eğer 4 sn lik artım zamanı aşılmadan evvel takım değiştirilirse zaman değeri sayılmaz. Takımın, single blok (satır satır işleme), feed hold (ilerlemeyi durdurma),rapid (hızlı hareket), Bekleme, makine kilitleme ve interlock (kilitleme) zamanlarında kullanımı sırasında zaman değeri sayılmaz. 41