ELEKTRONİK TİCARET (OSP254) Yazar: Öğr. Gör. Hakan TUNAHAN S1
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ Adapazarı Meslek Yüksekokulu Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2006 by Sakarya University All rights reserved No part of this course contenet may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. Sürüm 1 Sakarya... 2006 S 1
ELEKTRONİK TİCARETE GİRİŞ Bu Haftanın Hedefi: Bu Haftanın Materyalleri Bu haftaki dersimizde kullanacağımız bir materyal bulunmamaktadır. Kullanılan semboller Animasyon Soru Veritabanı Bağlantılı Soru Simülasyon Püf Noktası 1
Giriş Özelikle 1980'li yılların ikinci yarısından itibaren internetin teknolojik gelişimi hızlanmıştır. 1984 yılında ARPANET yerini, Amerikan Hükümeti'nin sübvansiyonu ile ülke çapında beş büyük süper bilgisayar merkezi kurulmasını içeren kapsamlı bir öneri paketi hazırlayan Amerikan Bilimsel Araştırma Kurumu (NSF)'nun ağı olan NSFNET'e bıramıştır. Daha önce kullanılan CSNET Ağı da NFSNET tarafından devreden çıkarılmıştır. 1990 Yılında ilk ticari Internet Dial -up Bağlantı (Çevirmeli Bağlantı) sağlayıcısı The World (world.std.com) on line hale gelmiştir. Yukarıdaki gelişmeyi açıklamak adına aşağıda, gelişen teknolojiye de bağlı olarak ortaya çıkan internete bağlantı şekilleri açıklanmıştır. "Saat 18:00'de mağazayı kapatmanın en büyük dezavantajı, henüz uyanmakta olan birkaç milyar potansiyel müşteriyi kaybetmektir." Artık elektronik ticaretin boyutları ve ekonomik etkileri o kadar büyük hızla büyümektedir ki; daha önceden ev hanımı olup da, evindeki kullanılmış eşyalarını internet üzerinden satarak işe başlayan bir çok kişi, bugün milyon Dolar'lık cirolara ulaşmakta; ABD ve AB borsalarında en çok değer kazanan işletmeler elektronik ticaret yapan firmalar olmaktadır. 1. Elektronik Ticaret Kavramı Elektronik Ticaret (E - Commerce) 20. yüzyılın son döneminde bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı değişim ve gelişmelere paralel bir şekilde ve giderek artan ölçüde dünya genelinde tartışılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. E - Ticaret denildiğinde akla ilk gelen tanım, mal ve hizmet alım satımının internet üzerinden gerçekleştirilmesidir. Ancak e-ticaret düşünülenin aksine bu kadar dar kapsamlı değildir. Dar ve geniş anlamda Elektronik ticaret aşağıdaki şekilde açıklanabilir. Dar anlamda elektronik ticaret Doğrudan fiziksel bir değiş tokuş işlemine gerek kalmadan tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü iş etkinliğidir. 2
Geniş anlamda E-Ticaret aşağıdaki eylemleri kapsayan bir süreç olarak tanımlanmaktadır; Ticaret öncesi firmaların elektronik ortamda bilgilenmesi ve araştırma yürütmesi, firmaların elektronik ortamda buluşması, Ödeme sürecinin yerine getirilmesi, Taahhüdün yerine getirilmesi, mal veya hizmetin müşteriye teslimi, Satış sonrası bakım, destek, vb. hizmetlerin temin edilmesi. 1.1. Farklı Açılardan Elektronik Ticaret Aşağıda İletişim, İş Süreci, Hizmet ve Çevrimiçi (Online) Açılarından elektronik ticaret kavramları açıklanmıştır: İletişim Açısından Elektronik Ticaret Bilginin, ürünlerin ve hizmetlerin teslimi ve karşılığında iletişim hatları (telefon hatları, bilgisayar ağları vb.) vasıtası ile ödemenin yapılmasıdır. İş Süreci Açısından Elektronik Ticaret İşletme işlemleri ve iş akışının desteği ve otomasyonu amacına yönelik olarak bilişim teknolojileri ve iletişimin uygulanmasıdır. Hizmet Açısından Elektronik Ticaret; Hizmet kalitesini ve teslimat hızını geliştirirken, hizmet maliyetlerini aşağıya çekmede kullanılan bir araçtır. Çevrimiçi (Online) Açıdan Elektronik Ticaret; Bilginin, malların ve hizmetlerin internet ve diğer çevrimiçi hizmetler üzerinden alım ve satımı imkanınıdır. 1.2. Elektronik Ticaretin Sınıflandırılması Elektronik ticaret; Mal Gruplarına, Kullanılan Teknolojiye ve İçerdiği Faaliyetlere Göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir. 1.2.1. Mal Gruplarına Göre Elektronik Ticaret 1 Dolaylı Elektronik Ticaret: Gerçek malların elektronik siparişi ve posta hizmetleri veya ticari taşıyıcılar kullanarak geleneksel kanallar üzerinden fiziksel olarak teslimidir. Doğrudan Elektronik Ticaret: Bilgisayar yazılımları, eğlence içerikleri veya küresel ölçekte bilgi hizmetleri gibi fiziksel varlığı olmayan malların ve hizmetlerin on-line siparişi, ödemesinin yapılması ve teslimidir. Hem dolaylı, hem de doğrudan elektronik ticaret belirli olanaklar sunmaktadır. Genellikle her ikisi de aynı firmalar tarafından sağlanmaktadır - örneğin online (hat üzerinden) yazılım satan bir firma, aynı ürünü rafta paket içinde de satmaktadır. 3
1 http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/_ftn2 1.2.2. Kullanılan Teknolojiye Göre E-Ticaret İnternet Ticareti - İ-Ticaret (Internet Commerce) Elektronik ticaretin internet ağları üzerinde gerçekleştirilmesidir. Dersimizin konusunu oluşturan elektronik ticaret, internet ağları üzerinden gerçekleştirilen İnternet Ticaretidir. Mobil Ticaret - M-Ticaret (Mobile Commerce) Mobil Elektronik Ticaret, Kablosuz Elektronik Ticaret veya basitçe Kablosuz olarak da adlandırılan "M-Ticaret dar anlamda, mobil telekomünikasyon ağı vasıtasıyla gerçekleştirilen parasal değeri olan herhangi bir işlemdir". (Durlacher, 1999) Geniş anlamda Mobil Ticaret "örgütün performansının geliştirilmesi amacına yönelik olarak elde kullanılan aletlerin (cep telefonu gibi), kamusal veya özel ağlara bağlanması suretiyle, örgüt ve çeşitli paydaşları (Müşteriler, tedarikçiler, devlet, finansal kurumlar, yöneticiler, çalışanlar ve kamu) arasında, metin ve veri kullanarak iletişim, bilgilendirme ve işlem yapmak amacıyla kullanılmasıdır". Mobil Ticaretin Uygulamalarını İncelemek İçin Tıklayınız. 1.2.3. İçerdiği Faaliyetlere Göre E- Ticaret E - Ticaret E - İş (E-Business) E-ticaret ve e-iş zaman zaman birbirinin yerine kullanılan ve iç içe geçmiş kavramlardır. E-Ticaret terimi, içinde barındırdığı ticaret kavramından anlaşılacağı üzere bir alım satım sürecidir. E-Ticaret ticaret işlemlerinin internet aracılığı ile gerçekleştirilmesi, mal ve hizmetlerin web sitesi üzerinden müşteriye sunulması ve bir alım satım işleminin web üzerinden gerçekleşmesi olarak düşünülmektedir. Oysa e-iş terimi, sadece alım satım işlemini değil, bunu da kapsayan, ancak diğer süreçleri de içeren bir terim ve daha geniş bir anlamı içermektedir. Aşağıda dar ve geniş anlamda e-iş tanımları verilmiştir. Dar anlamda E-İş,tedarik zincirinden müşteri ilişkilerine kadar olan süreçlerin,internet ve bilgisayar teknolojilerinin desteği ile yeniden yapılandırılması ve ilgili tüm taraflara değer katmasıdır." (Şule Özmen, 2003, 115) 4
Geniş anlamda E-İş, her türlü iş bağlantıları ve bunlarla ilgili kısımların elektronik ortamda yürütülmesini tarifleyen bir kavramdır. Yani, bir iş ortamının parçaları olan müşteriler, işçiler, ortaklar arasındaki ilişkiler, yeni iş bağlantı yazışmaları ve benzeri her şey elektronik ortamda gerçekleşir (e-posta kullanarak, sanal proje grupları yoluyla, faks ve data haberleşme sistemleri kullanarak vb). E-iş büyük oranda; potansiyel müşterileri elde tutmak, yeni müşteriler kazanmak ve müşterilerle ilişkileri geliştirmek, hizmet, satış ve bilgilendirme servisleri ile mümkün olan en kısa zamanda müşterilere ulaşmak, üretimde ve her türlü iş sürecinde maliyeti düşürüp verimi arttırmak gibi konularda internet / intranet ve özellikle web teknolojilerinin kullanılmasını içerir. http://www.kobinet.org.tr/eticaret/ekutuphane/ E - Ticaret ile E - İş'in arasındaki farklar aşağıdaki gibi sıralanabilir: E - İş'te E - Ticaretin içeriği olan alım satım işleminin internet üzerinden gerçekleştirilmesine ek olarak; bu iş sürecinin, işletmenin diğer iş süreçlerine de yansıması ve muhasebeden, insan kaynaklarına, üretimden pazarlamaya, sipariş kabulden sevkıyata kadar, otomasyon ve bilgi teknolojilerinin kullanılması anlaşılmaktadır. E-ticaret alışveriş odaklı bir işlemin internet ortamında gerçekleştirilmesi sebebiyle Elektronik ortamda (büyük çapta internet üzerinde) para kazanacak aktiviteleri içerirken; e-iş sonunda illa ki bir para akışı olmayabilir. Çünkü e- iş'te, internet ortamı, insanlarla tanışma ve iş yapma mekanıdır. Ancak, e-iş bağlantılarının da doğal uzantısının ticari kazanç sağlamak olduğu unutulmamalıdır. E - iş ve E - ticaret terimleri sonuçta, birbirleriyle eş anlamlı olarak kullanılmaya devam etmektedir. 2. Elektronik Ticaretin Kapsamı E-Ticaret Koordinasyon Kurulu'na (ETKK) göre elektronik ticaret aşağıdaki unsurları kapsamaktadır: Mal (taşınır, taşınmaz) ve hizmet (bilgi servisleri, danışmanlık, finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma vb.) ticareti, Sayısal biçime çevrilmiş yazılı metin, ses, video görüntülerinin işlenmesi ve iletilmesi, Ürün tasarımı, Üretim, Doğrudan tüketiciye pazarlama, Üretim izleme, Sevkiyat izleme, Tanıtım, Reklam ve bilgilendirme, Sipariş verme, Sözleşme yapma, Banka işlemleri ve fon transferi, Konşimento gönderme, Gümrükleme, ortak tasarım geliştirme ve mühendislik, Kamu alımları, Elektronik para (sanal para) çıkarma, Elektronik hisse alışverişi ve borsa, Açık arttırma, sayısal imza, e-noterlik, güvenilir üçüncü taraf işlemleri, vergilendirme ve vergi toplama, fikri mülkiyet haklarının transferi, kiralanması vb. işlemler. 5
3. Dünyada Elektronik Ticaretin Gelişimi ve Hacmi Dünyada ve Türkiye'de elektronik ticaretin gelişimi esas itibariyle teknolojik gelişmelerle beraber olmuştur. Aşağıdaki tablo e-ticaretin dünyadaki gelişimini, teknolojik gelişmelere bağlı olarak göstermektedir. E- Ticaretin gelişimi Günümüzde elektronik ticaret adıyla yaygınlaşan kavram aslında farklı bir şekilde bilgisayarların kablolar ve uydular aracılığıyla birbirine bağlanmasından kısa bir süre sonra kendine iş dünyasında uygulama alanı bulmuştur. Yaklaşık yirmi senedir standart dokümanların işletmeler arasında elektronik veriler olarak iletilmesi ve karşılıklı değişimini sağlayan sistem olan ve ilerleyen kısımlarda açıklanacak olan EDI (Elektronik Veri Değişimi) uygulamalarına bazı sektörlerde yoğun olarak rastlanmaktaydı. Özellikle, ABD'nin en büyük mağazalar zinciri Wal-Mart, geniş bir dağıtım ağına sahip olan Levi Strauss (Levi's), çok fazla yan sanayi ilişkileri olan General Motors (GM) gibi firmalar tedarikçi firmalarla ilişkilerini çift taraflı elektronik bağlantılarla sürdürme yönünde faaliyette bulunmaktaydılar. Bilişim teknolojilerinin de desteğiyle oluşturulan bu elektronik bütünleşme özellikle şirketlere önemli ölçüde zaman kazandırmakta, coğrafi olarak dağılmış iş birimleri ve ilgili kurumlarla işbirliğini arttırarak rekabette önemli üstünlükleri beraberinde getirmekteydi. Elektronik Ticaret kavramının gelişmesi ise doğrudan internet ve web teknolojisinin gelişmesiyle bağlantılıdır. 1993 yılından itibaren ortaya çıkan, 1995 sonunda ise gittikçe yaygınlaşan web temelli uygulamalar, yukarıda sözü geçen şirket ve çevresi arasındaki 6
bütünleşme üzerinde dönüştürücü bir etki yapmıştır. Özellikle internet döneminin en önemli gelişmelerinden olan XML (Extensible Markup Language)'nin kullanımı ile şirketler yerel ağlarını hızla ticaret ortaklarıyla uyumlu hale getirmeye başlamışlardır. http://www.stratejiyonetim.net/ XML (Extensible Markup Language): Internet üzerinde bilgiyi paylaşabilmek için ortak bir bilgi formatı yaratma yoludur. HTML diline benzemektedir. Web'de henüz 300 web sitesi var iken internetteki ilk ticari site olan GNN (Global Network Navigator) 1993 Mayıs'ında kurulmuştur. Şu anda yayımda olmayan bu site, katalogla satış yapmayı amaçlamış ve online katalogla satışta öncü rol oynamıştır. GNN aynı zamanda ilk reklam içeren site olma özelliğini de taşıyordu. Şirket 1995 yılında ABD'nin en önemli şirketlerinden American Online (AOL)'a satılmıştır. Dünyanın ilk ticari web sitesi olan GNN'nin ana sayfası aşağıdaki gibi dizayn edilmiştir. Dünyanın ilk ticari web sitesi olan GNN'yearşivden ulaşmak ve içeriğini tam olarak izlemek için Tıklayınız. http://www.littlechair.com/web/gnn/gnn-home.html Dünya'da E - Ticaretin Boyutu Hakkında Daha Detaylı Bilgi Veren "Global E - Ticaret İstatistikleri" İçin Tıklayınız. 7
4. Elektronik Ticaretin Gelişmesini Teşvik Eden Unsurlar Dünyada Elektronik Ticaret'in hızla gelişmesini etkileyen üç temel faktör olan Geniş Bandın Kullanımı, İnternette Güvenliğin Önemli Oranda Sağlanması ve Web Hizmetlerinin Gelişmesidir. Bu faktörler aşağıda açıklanmıştır: i. Geniş Bandın Kullanımı İletişim teknolojisinde bir taşıma ölçüsü olarak kullanılan Band Genişliği teriminin internet'teki anlamı, belirli bir sürede ne kadar bilgi akışı sağlandığıyla ilgilidir. Daha açık bir ifade ile, band genişledikçe, internette belirli bir sürede sağlanan bilgi akışı artmaktadır. Geniş Band ise; tek bir iletişim ortamında birden fazla veri kanalı sağlayan iletişimi gösterir. Ülkelerde geniş banda geçiş; "Bahçe yolundan, bilgi otoyoluna geçiş" şeklinde örneklendirilmektedir. Geniş band ile internete ulaşım yayılması internette bilginin daha hızlı ve kolay değişimini sağlarken, yeni internet kullanıcılarını da cezbetmektedir. ii. İnternette Güvenliğin Önemli Oranda Sağlanması İleride açıklanacağı üzere, internet güvenliğinin sağlanmasında atılan önemli adımlar elektronik ticaretin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. iii. Web Hizmetlerinin Gelişmesi Web üzerinden verilen hizmetlerin gelişmesi (işletmelerde satın alma, üretim, satış ve pazarlama, finans, insan kaynakları vb.) işletmelerin internet üzerinden yaptıkları ticaretin gelişmesini de sağlamaktadır. 5. Türkiye'de Elektronik Ticaretin Gelişimi ve Hacmi Ülkemizde özellikle 1999 yılından itibaren Internet kullanıcılarının sayısındaki hızlı artış, Türkiye'deki şirketleri de internet ortamına girmeye zorlamıştır. Elektronik ticaret konusunda çeşitli ürün ve hizmetler sunan IBM, Microsoft gibi teknoloji firmalarının tüm dünya ile aynı anda Türkiye'de elektronik ticaretle ilgili çalışmalarına hız vermeleri ile birlikte Türk işletmeleri de elektronik ticarete adım atmaya başlamışlardır. Elektronik ticarette işletmeden işletmeye satış modelin ilk örneğini Arçelik, bayilerinden siparişlerini internet üzerinden almaya başlayarak göstermiştir. Türkiye'de Elektronik Ticaretin diğer öncüleri; Vakko (Giyim), Teba (Beyaz Eşya), Bazaar 54 (Turistik ve Hediyelik Eşya), Yeşil Kundura, Migros (Kangurum), İnci Fermuar gibi firmalardır. 8
Şu anda Türkiye'deki elektronik ticaret uygulamaları daha çok işletmeden son kullanıcılara satış biçimiyle gerçekleşmektedir. Ülkemizde elektronik ticaretin yaygınlaştırlması ile ilgili olarak devletin girişimlerini incelemek için tıklayınız. http://www.e-ticaret.gov.tr/ DÜNYADA E-TİCARET DÜNYADA E-TİCARET Dünya E-ticaret Hacmi İlgili Olarak 2003 Yılında 1.4 Trilyon Dolardan 3.9 Trilyon Dolara Kadar Uzanan Bir Tahmin Yapılmaktadır. E - Ticaret İşlemlerin Büyük Bir Çoğunluğu ABD ve AB Ülkelerinde Yapılmaktadır. E-ticaret hacminin yaklaşık %95'lik büyük kısmı İşletmeler Arası Elektronik Ticaret şeklinde yapılmaktadır. İşletmeler Arası Elektronik Ticaretin Hacmi 2001 itibariyle ABD'de 995 milyar Dolar civarındadır. ABD'de İşletmeler Arası Ticaretin yaklaşık %15'i Elektronik Ticaret olarak yapılmaktadır. AB'de İşletmeler Arası Elektronik Ticaretin Hacmi 2002 itibariyle yaklaşık 200 milyar Dolardır. AB'de İşletmeler Arası Ticaretin sadece %1'inden daha azı (2001) Elektronik Ticaret olarak yapılmaktadır. E-ticaret hacminin yaklaşık %5'i İşletmelerden Tüketiciye Satış şeklinde olmaktadır. 2001 ve 2002 yılları arasında internet kullanıcıları içerisinde dünyada en fazla internetten alışveriş yapanlar %30 ile Finlandiya ve Lüksemburg vatandaşları olmuştur. Bununla birlikte dünyada internetten yapılan parekende ticaret tüm perakende satışların çok küçük bir kısmını oluşturmaktadır ortalama %1'in biraz yukarısı ) Avrupa Birliği'nde Elektronik Ticaret yoluyla tüketiciye yapılan satışların hacmi 2002 itibariyle 29 Milyar Dolardır. Almanya, AB ülkeleri içerisinde en fazla online alışveriş yapan ülke olmuştur. AB'de İşletmelerden Tüketiciye Satışların, yani tüm parekende ticaretin yaklaşık %1.60'ını Elektronik Ticaret olarak yapılmaktadır. ABD'de Elektronik Ticaret yoluyla yapılan satışların hacmi 2002 itibariyle yaklaşık 44 milyar Dolardır. ABD'de İşletmelerden Tüketiciye Satışların, yani tüm parekende ticaretin yaklaşık %1.34'ünü Elektronik Ticaret olarak yapılmaktadır. 9
Mobil Ticaretin Sınıflandırılması ve Mobil Uygulamalar Mobil Ticaretin Sınıflandırılması ve Mobil Uygulamalar Eğlence Müzik Oyunlar Grafikler Video Karşılıklı İletişim Kısa Mesajlaşma Birleştirilmiş Mesajlaşma E-mail Sohbet Odaları Video-konferans İleri Uygulama ve Hizmetler Araştırma ve İnceleme Katma Değerli Hizmetler İzleme İşlemler Bankacılık Aracılık Alışveriş Açık Artırma Bahis Rezervasyon Mobil Cüzdan Mobil Ticaretin Uygulamaları Uzaktan Kontrol ve Karar Destek Kontrol amaçlı mobil araçlar Otomotiv uygulamaları Bilgi ve Veriye Ulaşım Haberler Şehir Rehberleri Rehber Hizmetleri Trafik ve Hava Firma Bilgileri Piyasa Verisi 10