EKOSİSTEM Bu bölümde iklime etki eden faktörleri öğreneceksiniz. İKLİME ETKİ EDEN FAKTÖRLER Enlem Yeryüzünde sıcaklığın, güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğru azalmasına enlemin etkisi denilmektedir. Bu etkinin sonucu olarak sıcak, ılıman ve soğuk olmak üzere üç büyük iklim kuşağı oluşmuştur. 9 o Soğuk Kuşak Ilıman Kuşak Sıcak Kuşak Ilıman Kuşak Soğuk Kuşak 9 o o 66 33' o 66 33' o 23 27' o o 23 27' Matematiksel İklim Kuşakları A Bu büyük iklim kuşakları içerisinde de farklı karakterde çeşitli iklim türleri yer alır. Değişik iklim türlerinin oluşmasına neden olan etkenler vardır. Enlem dışında iklime etki eden bu faktörler yükselti, denizellik-karasallık, hakim rüzgarlar, okyanus akıntıları ve bakıdır. B Yükselti Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak yüksek alanlar alçak alanlara oranla daha soğuktur. -25-
Denizellik-Karasallık Yazın denizler karalara oranla daha serinken kışın daha ılıktırlar. Bunun nedeni karaların erken ısınıp erken soğurken denizlerin geç ısınıp geç soğumasıdır. Bu yüzden denizelliğin hakim olduğu kıyı alanları kışın karasallığın hakim olduğu iç kesimlere göre daha ılık, yazın ise daha serindir. C KIŞ YAZ Hakim Rüzgarlar Kutup alanları soğuk olduğu için kutuplardan esen rüzgarlar soğukturlar ve ulaştıkları yerdeki hava sıcaklığını düşürürler, ekvatordan esen rüzgarlar ise sıcaktır ve ulaştıkları yerdeki hava sıcaklığını artırırlar. Kuzey Kutup N. Ekvator D Güney Kutup N. -26-
Okyanus Akıntıları Kutuplardan ekvatora doğru olan soğuk su akıntıları etkili oldukları kıyı bölgelerinde sıcaklığı düşürürken, ekvatordan kutuplara doğru olan sıcak su akıntıları ise sıcaklığı artırmaktadır. Bu yüzden aynı enlemde ve özel konumu aynı olan bazı yerlerde sıcaklıklar farklı olabilir. Okyanus Akıntıları E Labrador Gulf Stream Kuzey Atlas Okyanusu Atlantik Akıntısı Pasifik Okyanusu Hint Okyanusu Batı Rüzgarları Akıntısı Sıcak Su Akıntısı Soğuk Su Akıntısı F Bakı Cisimlerin Güneş'e göre konumuna bakı denir. Kuzey yarım küredeki dağların güney yamaçları, güney yarım küredeki dağların kuzey yamaçları Güneş'e dönük olduklarından dolayı daha çok ısınırlar. Bu yüzden daha sıcaktırlar. o Ekvator -27-
Etkinlik A Ekosistem Harita G'den yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. G Bulgaristan Karadeniz Gürcistan Yunanistan Ermenistan Ege İran Irak Akdeniz Suriye 1. İzmir ile Kayseri'nin yükseltilerinin yaklaşık olarak ne kadar olduğunu yazınız. 2. Yaklaşık aynı enlemlerde olmalarına rağmen İzmir'in Kayseri'den daha sıcak olmasının temel nedeni nedir? 3. Yaklaşık olarak aynı enlemlerde olmalarına rağmen Antalya'nın kışın Gaziantep'den daha ılık olmasının nedeni nedir? Etkinlik B Aşağıdaki soruları atlaslarınızdan yararlanarak cevaplayınız. 1. Evlerimizin çatılarındaki güneşliklerin her zaman güneye dönük olmasının nedeni nedir? 2. Kıbrıs'ta deniz mevsimi Samsun'a göre daha erken başlar. Neden? 3. Kanada'nın batısının doğusuna göre daha sıcak olmasının temel nedeni nedir? 4. Kışın Balkanlar üzerinden Kıbrıs'a esen rüzgarlar sıcaklığı nasıl değiştirmektedir nedenini yazınız. -28-
DÜNYAD'AKİ BÜYÜK EKOSİSTEMLER Bu bölümde Dünya'daki başlıca ekosistem özelliklerini öğreneceksiniz. DÜNYA İKLİMLERİ A DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ B -29-
Yaz kampı için ülkemize Dünya'nın çeşitli yerlerinden gelen arkadaşlarımızın anlattıklarından yararlanarak Dünya'daki belirgin ekosistemler hakkında bilgi sahibi olmaya ne dersiniz! Mary (İngiltere) (Ilıman Ekosistemi) Benim ülkemde kışlar enleme bağlı olarak Kıbrıs'a göre soğuk ancak kutuplara daha yakın olan ülkelere göre daha ılıktır. Kışın ortalama sıcaklıkları genellikle 2-5ºC dir. Yazları ise genelde ortalama sıcaklıklar 13-15ºC kadar olup C Kıbrıs'taki kadar sıcak değildir. Her mevsim yağışlı olan İngiltere'de en fazla yağış kışın düşer. Ülkemizin genelinde bu iklim özellikleri hakim olmasına rağmen bölgeler arasında da farklılıklar yaşanmaktadır. Örneğin doğudan batıya doğru seyahat ettiğinizde sıcaklığın arttığını hissedebilirsiniz. Öğretmenimiz bize bunun nedeni olarak ülkemizin batısındaki sıcak Ilıman Ekosistemi su akıntısının olduğunu söyledi. Ülkemizdeki ormanlar çoğunlukla D sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan oluşmaktadır. Eskiden İngiltere'nin büyük Londra, İngiltere kısmı ağaçlarla kaplıydı ve bu ağaçlık alanlar içerisinde çeşitli kuş türleri, tavşan, tilki ve sincap gibi yabani hayvanların 2 yaşadığı geniş ve doğal bir ekosistem 2 15 vardı. Günümüzde İnsanların ihtiyaçları 15 arttıkça ormanların yerini yollar, fabrikalar, 1 yerleşmeler vs. almış bu ekosistem kimi 1 yerde daralmış kimi yerde tamamen 5 5 bozulmuştur. Sıcaklık (C) o O Ş M N M H T A E E K A AYLAR Yağış (mm) -3-
E Etkinlik A 1) İngiltere'nin yazları Kıbrıs'tan serin kışları ise Kıbrıs'tan soğuk olmasının nedeni nedir? 2) İngiltere'nin batısından geçen sıcak su akıntısının ismini araştırarak yazınız. 3) İnsanların ihtiyaçları sonucunda ekosistemi bozmalarının olumlu mu olumsuz mu olduğunu nedenleriyle birlikte yazınız. 4) İngiltere'nin yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren iklim grafiğini inceleyerek tablo F'de yer alan yargıların doğru mu, yanlış mı olduklarını tabloda bırakılan boşluklara işaretleyiniz. F Yargılar Doğru Yanlış En yağışlı mevsim yazdır. En düşük sıcaklık Ocak ayında 5ºC dir. En az yağış Mayıs ve Haziran aylarında yaşanmaktadır. En yüksek sıcaklıklar kış mevsiminde yaşanır. En fazla yağış Kasım ayında 2 mm dir. Eylül ayından itibaren Aralık ayına kadar yağışlarda azalma görülmekte, Ocak ayından Mayıs ayına kadar ise artış görülmektedir. Şubat ayından haziran ayına kadar belirgin bir artış görülmektedir. En yüksek ortalama sıcaklık Haziran ayında yaklaşık 14ºC dir. -31-
Eva (Kanada) Ekosistem (Tundra Ekosistemi) Benim ülkem öyle soğuktur ki kışın sıcaklıklar -3 ºC lere kadar düşerek sığ denizler ve topraklar donar, genelde yağış kar şeklindedir ve yerdeki kar, sıcaklıklar sürekli ºC'nin altında olduğu için uzun süre erimeyip buz haline gelmektedir. Bizde yazlar çok kısa ve serin geçmektedir. Bu yüzden bitkilerimizin büyüme süresi kısalmaktadır. Kısa geçen yaz mevsiminde küçük otsu bitkiler yetişir. Bu dönem, ülkemizde yaşayan tilki, kurt, yabani geyik (karibo) gibi hayvanlar için en önemli beslenme dönemidir. Bu hayvanlar dışında iklim şartlarına uyum sağlamış denizlerde yaşayan fok ve balinalar buzullar üzerinde penguen ve kutup ayıları ülkemizi renklendiren ve birçok turistin buraya gelmesine neden olan canlılardır. Anlayacağınız gibi tundra iklimi o kadar çok soğuktur ki kutup ayılarının burunları hariç her yeri tüylerle kaplıdır. Ama güney kutbundaki Antartika, ülkemizin de yer aldığı kuzey kutup alanına göre daha soğuk olduğu için karalarda bitki ve hayvan yaşamına olanak hemen hemen hiç yoktur. Canlı olarak en fazla görebileceğiniz küçük bir böcektir. Tundra Ekosistemi G Kutup Ekosistemi I H Dawson, Kanada 2 8 1 7 6 Sıcaklık (C) o 1 2 5 4 Yağış (mm) 3 3 4 2 5 1 6 O Ş M N M H T A E E K A AYLAR -32-
İ Etkinlik B 1. Kanada'da çok soğuk bir iklim yaşanmasının nedeni nedir? 2. Kanada'daki iklim özellikleri insan yaşamını ve sürdürülen faaliyetleri sizce ne şekilde etkilemektedir? 3. Kanada'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik H'yi inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. i) En yüksek sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir? ii) En düşük sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir? iii) En fazla yağış hangi ayda düşer? iv) Sıcaklığın ºC'nin altına düştüğü aylar hangileridir? v) Yağışın en az olduğu mevsim hangisidir? Araştıralım - Öğrenelim 1. Tundra ikliminin yaşandığı Dünya'daki diğer alanları araştırıp yazınız. -33-
Martin Nijerya Ekosistem (Savan Ekosistemi) Nijerya'da, Avustralya'nın kuzeyi, Brezilya'nın güneyi, Sudan, Venezuela gibi yerlerde de görülen ;yazın yağmur ormanlarındaki gibi nemli ve kışın çöllerdeki gibi kurak belirgin iki devresi olan Savan iklimi yaşanmaktadır. Savan ekosistemi, çöl ekosistemi ile yağmur ormanı ekosistemi arasındaki alanda yer alır. Ülkemizde sıcaklıklar yıl boyunca yüksektir. Bu iklime adapte olan bitkiler yaz yağışları ile yeşeren ve savan adı verilen çayırlardır. Savanlar arasında çalılar ve kendini bu iklime adapte etmiş yer yer görülen akasya ve baobab ağaçları da bulunur. Savan ekosisteminin görüldüğü ülkemizde zebra, zürefa, fil, kaplan, yabani sığır, aslan gibi çeşitli hayvanlar yaşar. Gerek bitkilerle beslenen ot oburlar gerekse etle beslenen et oburlar kurak dönemlerde su ve besin bulmak için göç ederler. Bu ekosistem sayesinde her yıl binlerce insan ülkemize gelerek safariye çıkmakta ve turizme katkı sağlamaktadır. Yağışlar düştü, ağaçlar yeşerdi, midem bayram etti! J Savan Ekosistemi Yine kuraklık, yine açlık, yine göç! 35 3 Kano, Nijerya K 3 25 25 Sıcaklık (C) o 2 15 1 5 2 15 1 5 Yağış (mm) O Ş M N M H T A E E K A AYLAR -34-
L Etkinlik C 1. Nijerya'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik K'yi inceleyerek tablo M'de yeralan yargıları doğru mu, yanlış mı olduklarını bırakılan boşluklara işaretleyiniz. Yargılar Doğru Yanlış Savan ikliminde iki belirgin sıcaklık devresi yaşanmaktadır. En yüksek sıcaklık Nisan ayında yaklaşık 32ºC dir. En az yağış Mayıs ayında yaşanmaktadır. Ortalama sıcaklık yıl boyunca 2ºC'nin altına düşmez. En fazla yağış Aralık ayında 3 mm dir. En kurak dönem kıştır. Belirgin bir nemli ve kurak olmak üzere iki devre yaşanmaktadır. M -35-
Etkinlik D 1. Savan iklimi hangi iki iklim kuşağı arasında yer alır? 2. Savan iklimine adapte olmuş Baobab ağaçlarının gövdeleri geniştir. Bunun nedeni sizce nedir? 3. Savan ekosistemi içerisindeki doğal özellikler insan faaliyetlerini ve ülke ekonomisini ne şekilde etkilemektedir? 4. Hayvanların kurak dönemde göç etmelerinin nedeni nedir? N -36-
Etkinlik E 1. Çizim N'de gördüklerinizle ilgili aşağıdaki boşluğa bir kompozisyon yazınız. Araştıralım - Öğrenelim 1. Et obur ve ot obur hayvanların hangileri olduklarını araştırıp yazınız. Aralarındaki doğal dengeyi anlatınız. -37-
Jashan Hindistan Martin'in anlattıklarını duyunca sanki kendi ülkemden bahsettiğini sandım. Bizim ülkedeki iklimin oluşmasında Muson adındaki rüzgarlar çok önemli bir etkiye sahiptir. Yazın okyanustan esen ve nemli olan bu rüzgarlar Hindistan'da çoğu alçak alanın sular altında kalmasına neden olacak kadar çok yağış getirirler. Ülkemizdeki en büyük doğal afetlerden biri olan taşkınlar, birçok tarım alanının ve yerleşmelerin sular altında kalmasına yol açarak ekonomimizi kötü etkilemektedir. Diğer taraftan su kaynaklarının fazla olması ile sular altında kalan tarlalarda pirinç tarımı yapılmaktadır. Bilmem hiç duydunuz mu ama dünyanın en fazla yağış alan yeri Hindistan'da Assan denilen bölgededir. Yazları yağışlı ve sıcak olan ülkemizde kışlar oldukca kuraktır. Tatil için Çin'in güneyi ve Japonya'ya gittiğimde oralarda da bu iklimin yaşandığını gördüm. Kışın yapraklarını döken ormanlar ve buralarda yaşayan fil, kaplan, aslan, geyik, maymun ve değişik kuşlar ekosistemimizin O vazgeçilmez parçalarıdır. P Ekosistem (Muson Ekosistemi) Muson Ekosistemi 3 Muson, Hindistan 1 9 Ö Sıcaklık (C) o 25 2 15 1 5 8 7 6 5 4 3 2 1 Yağış (mm) O Ş M N M H T A E E K A AYLAR -38-
R Etkinlik E 1. Hindistan'ın kuzeyinde dünyanın en yüksek dağları olan Himalayalar yer almaktadır. Hindistan'ın kuzeyinde kalıcı karların görülmesinin temel nedeni nedir? 2. İklimin Hindistan ekonomisine olan olumlu ve olumsuz etkilerini yazınız. 3. Hindistan'ın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren Grafik Ö'yü inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. i)yağışların en fazla olduğu mevsim hangisidir? ii) Sıcaklığın en fazla olduğu ay hangisidir ve bu ayda sıcaklık kaç ºC'dir? iii) Sıcaklıklar kaç ºC'nin altına düşmemektedir? -39-
Hindistan Fotoğraflarıyla Muson Ekosistemi -4-
-41-
Ronaldo, Brezilya Ekosistem (Ekvatoral Ekosistemi) Ben Güney Amerika Kıtası'ndaki Brezilya'nın kuzeyinde bulunan Amazon Havzası'ndaki Manaus'da yaşıyorum. Bizde görülen ekosistem arkadaşlarımın anlattıklarından oldukça farklıdır. Yıl boyunca hem sıcaklık hem de yağış fazladır. Bizde yaz, kış, ilkbahar ve sonbahar gibi mevsimler yoktur. Coğrafya öğretmenimiz bize bu durumun güneş ışınlarının her zaman dik ve dike yakın gelmesinden kaynaklandığını söyledi. Ülkemize gelen turistlerin en çok dikkatini hemen hemen her öğleden sonra yağan yağışlar çekmektedir. Öğretmenimiz bize bunun nedeninin ise, ısınan havanın yükselerek soğuması sonucu olduğunu söyledi. Yıl boyunca iklimin değişmemesi biraz sıkıcı olsa da gardrobumuzdaki kıyafetleri değiştirmek zorunda kalmamamız da bizim için büyük bir kolaylıktır. Ülkemizdeki bu iklim özelliklerine bağlı olarak doğal bitki örtümüz her mevsim yeşil kalan çok gür, geniş yapraklı ve çok yüksek ağaçların bulunduğu ormanlardan oluşmaktadır. Yükseltileri genellikle 4-5 m'yi geçen bu ağaçlardan sarkan sarmaşıklar ve tabanda yer alan otlar bitki örtüsünün diğer üyeleridir. Güneş ışının yoğun bitki örtüsünden dolayı girmediği ve bu yüzden neredeyse karanlık olan bu ormanlara Tropikal Yağmur Ormanları denilmektedir. Tropikal Yağmur Ormanları'nda yaşayan canlılar goriller, çeşitli kuş türleri, yılanlar, böcekler vs dir. Sanıyorum bu anlattıklarımdan dolayı Brezilya'ya gelmek için can atıyorsunuzdur. Ama ülkemizdeki bu doğal ortam, insanların kereste ve yakacak odun elde etmek, tarım alanı açmak, madencilik, hidroelektrik santral inşa etmek, yerleşme alanı açmak, yol inşaatı gibi faaliyetlerinden dolayı tahrip edilmektedir. Bu tahribat sonucunda şiddetli toprak erezyonu yaşanmakta ve yok olan ağaçların yerine yenisi yetişmemektedir. Yağmur ormanlarının yok olması sadece Brezilya'yı değil tüm dünyayı etkileyen küresel bir sorundur. Sıcaklık (C) o Ekvatoral İklim 3 25 2 15 1 5 Manaus, Brezilya O Ş M N M H T A E E K A AYLAR Ş S 24 2 16 12 8 4 Yağış (mm) -42-
T Etkinlik F 1. Brezilya'da bulunan Manaus'un yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik Ş'yi inceleyerek aşağıdaki tabloda yer alan yargıların doğru mu yanlış mı olduklarını tabloda bırakılan boşluklara işaretleyiniz. Yargılar Doğru Yanlış En yüksek sıcaklık Mart ayında yaklaşık 3ºC'nin üzerindedir. Ortalama sıcaklıklar yıl boyunca sürekli değişir. Yıllık ortalama yağış miktarı toplamı 15 mm'nin üzerindedir. En fazla yağış Mayıs ayında 25 mm dir. Yıl boyunca ortalama sıcaklık 25ºC'nin altına düşmemektedir. Haziran ve Temmuz'da yağmur yağmaz. -43-
Etkinlik G 1. Güneş ışınlarının yıl boyunca tropikal yağmur ormanlarının yaygın olduğu ekvator çevresine dik ve dike yakın gelmesinin nedeni nedir? 2. Tropikal yağmur ormanlarının her gün yağış almasının nedeni nedir? 3. Atlaslarınızdan yararlanarak Manaus'un paralel değerini yazınız. 4. İklim grafiklerinden yararlanarak Ekvatoral iklim ile Tundra iklimini sıcaklık ve yağış özellikleri bakımından kıyaslayınız. Araştıralım - Öğrenelim 1. Ormanların önemini araştırıp maddeler halinde yazınız. 2. Yağmur Ormanları'nın tahrip edilmesi ne gibi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır? Bu sonuçlar tüm dünyayı nasıl etkilemektedir araştırınız. 3. Ekvatoral iklimin yaşandığı diğer ülkeler hangileridir? -44-
Avustralya Fotoğraflarıyla Ekvator Ekosistemi -45-
Araştıralım - Öğrenelim 1. Akdeniz ve Çöl ekosistemlerinin görüldüğü ülkelerden istediğiniz iki tanesini bırakılan boşluklara yazıp bu ülkelerde yaşayan iki öğrenciye isim veriniz. 2. Verilen iklim grafikleri, çizimler ve yapacağınız araştırmadan elde ettiğiniz bilgilerden yaralanarak Akdeniz ve Çöl ekosistemleri ile ilgili özellikleri bırakılan boşluklara yazınız....,... (Çöl Ekosistemi) U Çöl Ekosistemi Sıcaklık (C) o 4 35 3 25 2 15 1 5 Timbuktu, Mali O Ş M N M H T A E E K A Ü 25 225 2 175 15 125 75 5 25 Yağış (mm) AYLAR -46-
Nihayet bir vaha buldum şimdi su içip mideyi doldurma zamanı! Sahara Çölü -47-
...,... (Akdeniz Ekosistemi) Y Akdeniz Ekosistemi Palermo, Sicilya Z Sıcaklık (C) o 3 2 1 O Ş M N M H T A E E K A 15 1 5 Yağış (mm) AYLAR Sicilya -48-
Karpaz Dipkarpaz -49-