T.C. GAZİÜNİVERSİTESİ ENDÜSTRİYEL SANATLAR EĞİTİM FAKÜLTESİ İŞLETME EĞİTİMİ BÖLÜMÜ 2002-2003 Eğitim Öğretim Yõlõ Staj Raporu MAKİNE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ KURUMU PİRİNÇSAN A.Ş. TÜRKER ÇEVİK Danõşman: Prof. Dr. İRFAN SÜER ANKARA 2002 Her hakkõ saklõdõr.
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Öncelikle belirtmek isterim ki; Üç sene boyunca edindiğimiz teorik bilgilerin uygulamaya dönüştürülmesi ve ilerideki çalõşma alanlarõmõz ile ilgili bir önbilgi edinmemiz amacõyla yaptõğõmõz bu staj ülkenin içinde bulunduğu ekonomik çöküntü ile ahlaki ve insani yozlaşma sebebiyle istenen amaca ulaşamamõştõr. Ancak bu durum stajõn hiçbir faydasõ olmadõğõ anlamõna gelmemektedir. Benim kanaatime göre bana beklenilenden daha fazla şey öğretmiştir. Bu stajõn ülkenin gerçek durumunu ve özellikle KİT lerin bulunduğu konumu görmem açõsõndan çok yararlõ olduğu kanõsõndayõm. Staja kabulümde ve staj süresince benden desteğini ve yardõmõnõ esirgemeyen MKEK PRİNÇSAN A.Ş. yöneticilerine teşekkürü bir borç bilirim. Türker ÇEVİK 2002
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii EKLER LİSTESİ...v ŞEKİL ve ÇİZELGELER LİSTESİ...vi MKEK PİRİNÇSAN A.Ş. NİN TARİHÇESİ ve GÖREVİ...vii GİRİŞ...viii 1. BÖLÜM GENEL YÖNETİM 1.1. AMAÇ ve POLİTİKALARIN BELİRLENMESİ...1 1.2. ORGANİZASYON YAPISI ve YÖNETİM KADROSUNUN OLUŞUMU 1 1.3. YÖNETİM KAYNAKLARI... 2 1.4. GELECEKTEKİ YÖNETİCİLERİN YETİŞTİRİLMESİ...2 1.5. YÖNETİCİ GELİŞTİRME ve EĞİTİMİ...2 1.6. EKONOMİK ve SOSYAL ORTAMA AİT BİLGİ...2 1.7. KURULUŞ İÇİ HABERLEŞME...2 1.8. KAYNAKLARDAN YARARLANMA...3 1.9. KONTROL...3 2. BÖLÜM ÜRETİM 2.1. KURULUŞ YERİNİN DURUMU...4 2.2. BİNA ve ARAZİ DURUMU...4 2.3. EKİPMANLARIN DURUMU...4 2.4. MALZEME ve YAN HİZMETLERİN DURUMU...5 2.5. ÜRETİM TEKNOLOJİSİ...5 2.6. FABRİKA YERLEŞTİRME ve MALZEME HAREKETİ...5 2.7. DEPOLAMA ve STOK KONTROL...6 2.8. ÜRETİM PLANLAMASI ve KONTROL...7 2.9. VERİMLİLİK ARTTIRMA ÇALIŞMALARI...7 2.10. KALİTE KONTROLÜ...8 2.11. SATIN ALMA...8 2.12. FABRİKA BAKIM, ONARIM ve YENİLEME...9 2.13. ÇEVRE ve HAVA KİRLİLİĞİNE KARŞI KONTROL...9
3. BÖLÜM PAZARLAMA 3.1. PAZARLAMA POLİTİKASININ BELİRLENMİŞ OLMASI...10 3.2. PAZAR POTANSİYELİ...10 3.3. PAZAR ARAŞTIRMASI...10 3.4. FİYAT TAHMİN ve POLİTİKALARI...11 3.5. SATIŞ ve DAĞITIM ORGANİZASYONU...11 3.6. SATIŞ TAHMİNLERİ...12 3.7. ÜRÜN BİLEŞİMİ...12 3.8. SATIŞ ANALİZİ ve KONTROLÜ...12 3.9. MEVCUT ÜRÜNLERİN GELİŞTİRİLMESİ, MARKALAMA ve AMBALAJLAMA...14 3.10. SATIŞ ARTTIRMA YÖNTEMLERİ...14 3.11. SATIŞ SONRASI HİZMETLER...14 3.12. YENİ PAZAR YARATMA, ÜRÜN ÇEŞİTLENDİRME...15 4. BÖLÜM MUHASEBE, FİNANSMAN ve YATIRIM 4.1. MUHASEBE SİSTEMİ ve UYGULAMALARININ BELİRLENMESİ...16 4.2. FİNANSAL TABLO ANALİZLERİ...18 4.3. SERMAYE YAPISI...18 4.4. LİKİDİTE DURUMU...19 4.5. MALİYET SİSTEMİ...20 4.6. YÖNETİM MUHASEBESİ...20 4.7. BÜTÇELEME...22 4.8. ALACAKLAR KONTROL SİSTEMİ...22 4.9. KAR DAĞITIMI (DIVIDENT) POLİTİKASI...22 4.10. YATIRIM ANALİZİ ve DEĞERLENDİRİLMESİ...23 5. BÖLÜM İNSAN KAYNAKLARI 5.1. İNSAN KAYNAKLARI POLİTİKASI...24 5.2. ÜCRET ve MAAŞ DÜZEYİ...24 5.3. ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER...25 5.4. UYGUN ELEMAN KULLANMA DURUMU...25 5.5. ÇALIŞMA KOŞULLARI...25 5.6. İŞ GÜVENLİĞİ...26 5.7. İŞGÜCÜ GELİŞTİRME ve EĞİTİMİ...27 5.8. İŞGÜCÜ DEVRİ...27 5.9. BÜRO HİZMETLERİ ve İŞ AKIŞI...28 5.10. SİGORTA...28 5.11. EMNİYET...28
6. BÖLÜM MALİ HUKUK 6.1. KURULUŞUN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU...29 6.2. KURULUŞUN MALİ AMAÇLARI ve POLİTİKALARI...30 6.3. KURULUŞUN MALİ YÖNETİMİ...30 7. BÖLÜM SİVİL SAVUNMA 7.1. KURUMDA SİVİL SAVUNMA...31 8. BÖLÜM MİLLİ EKONOMİYE KATKI 8.1. GAYRİSAFİ YURTİÇİ HASILAYA KATKI...32 8.2. DIŞ ÖDEMELER DENGESİNE ETKİ...32 8.3. HAZİNE ile İLİŞKİLER...32 SONUÇ...33
EKLER LİSTESİ EK.1. Kuruluş Organizasyon Şemasõ EK.2. Makine Verimlilik Hesaplamalarõ EK.3. İşletme İş Akõş Diyagramõ EK.4. 2000-2001 Yõllarõ Karşõlaştõrmalõ Bilanço EK.5. 2000-2001 Yõllarõ Karşõlaştõrmalõ Gelir Tablosu EK.6. Sivil Savunma Ayrõntõlõ Organizasyon Şemasõ
ŞEKİLLER ve ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1.1. İşletme Stok Düzeyleri Çizelge 1.2. Kapasite Kullanõm Oranlarõ Çizelge 1.3. Satõn Alõnan Malzeme Gruplarõ Çizelge 2.1. Satõş Miktar ve Tutarlarõ Çizelge 2.2. Satõş Tahminleri Çizelge 2.3. Ürünlere Göre Satõş Tutarlarõ Çizelge 2.4. Reklam, Tanõtõm ve İlan Giderleri Çizelge 3.1. Kasa ve Banka Kalõntõlarõ Ayrõntõ Tablosu Çizelge 3.2. 2002 Yõlõ Aylõk Faaliyet Özeti Çizelge 3.3. Satõşlarõn Maliyeti Tablosu Çizelge 3.4. Birim Maliyetin Hesaplanõşõ Çizelge 3.5. Bütçe ile Gerçekleşen Rakamlarõn Karşõlaştõrõlmasõ Çizelge 3.6. 1999 Yõlõ Kar Dağõtõm Tablosu Çizelge 4.1. 2002 Yõlõ Kaza Envanteri Çizelge 4.2. 2001 Yõlõ Memur ve Sözleşmeli Personel Hareketleri Çizelge 5.1. 1998 Yõlõ Vergiler Çizelgesi Şekil 1.1. Beş Yõllõk Satõş Tutarlarõ Şekil 1.2. Beş Yõllõk Satõş Miktarlarõ Şekil 2.1. Muhasebe Bölümü Organizasyon Şemasõ
TARİHÇESİ: MKEK PİRİNÇSAN A.Ş. NİN TARİHÇESİ ve GÖREVİ! 1928 Yõlõnda PİRİNÇ DÖKÜM VE HADDEHANESİ adõyla Askeri Fabrika statüsünde hizmete açõlmõştõr.! 1950 Yõlõnda neşredilen 5591 sayõlõ yasayla, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK) bünyesine alõnarak MKEK PİRİNÇ FABRİKASI adõnõ almõştõr.! 1984 Yõlõnda neşredilen 233 sayõlõ yasayla, KHK ve MKE Kurumu Ana Statüsü Hükümlerince! 1993 Yõlõnda PİRİNÇSAN PİRİNÇ SANAYİ VE TİCARET ANONİM ŞİRKETİ kõsaca PİRİNÇSAN A.Ş. adõnõ alarak Bağlõ Ortaklõk statüsüne kavuşmuştur. Demir Dõşõ Metal Sektöründe ülkemizde kurulan ilk fabrikadõr. MKEK bünyesine alõndõktan sonra 1955-1963 yõllarõ arasõnda büyük bir tevsii çalõşmasõ görmüştür. Halen 432216 metrekare açõk, 28114 metrekare kapalõ olmak üzere 460330 metrekarelik bir alanda ticari faaliyetini sürdürmektedir. GÖREVİ: MKEK Ana Statüsü, Türk Ticaret Kanunu ve Pirinçsan Pirinç Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi Ana Sözleşmesi hükümlerine göre çalõşmasõnõ sürdürmekle görevli olup:! Askeri ihtiyaçlara yönelik; Kovan Pullarõ, Kovan ve Gömlek Yüksükleri, Sevk Çemberleri üretimi ile her nevi Pirinç, Bakõr, Kurşun, Alüminyum, mamul ve alaşõmlarõnõ üretmek ve ihtiyacõ karşõlamak.! Piyasadan gelecek pirinç mamulü talepler yönünde üretim yapmaktõr. (Çubuk, Boru, Şerit, Külçe, Takoz, vs.)
GİRİŞ Staj Raporunda yer alan konular içerik açõsõndan Sekiz bölümden oluşmaktadõr. Bunlar; - Genel Yönetim - Üretim - Pazarlama - Muhasebe, Finansman ve Yatõrõm - İnsan Kaynaklarõ - Mali Hukuk - Sivil Savunma - Milli Ekonomiye Katkõ olarak sõralanabilir. Staj esnasõnda tüm bu konular dõşõnda gözlemlenen, ancak ayrõ bir bölüm oluşturmayacak nitelikte olan konular da ilişkili olduklarõ en yakõn başlõklar çerçevesinde ele alõnmõşlardõr. Ayrõca, Staj Raporunda sõkça geçen Ana Teşekkül ile anlatõlmak istenen Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumudur. Bununla birlikte yine Staj Raporunda adõ geçen Bağlõ Ortaklõklar ise şunlardõr: - ANPİL A.Ş. - KAPSÜLSAN A.Ş. - BARUTSAN A.Ş. - ÇANSAŞ A.Ş. - ÇELBOR A.Ş. - ÇELİKSAN A.Ş. - ELROKSAN A.Ş. - ELSA A.Ş. - ETAĞ A.Ş. - FİŞEKSAN A.Ş. - SİLAHSAN A.Ş. - HURDASAN A.Ş. - MAKSAM A.Ş. - MÜHİMMATSAN A.Ş. - NİTROSAN A.Ş. - PİRİNÇSAN A.Ş. - ASİL ÇELİK A.Ş. - TAKSAN A.Ş. - TÜMOSAN A.Ş. Yukarõdaki Anonim Şirketlerin tamamõ KİT statüsünde olup aynõ kuruma (MKEK) bağlõdõrlar.
1. GENEL YÖNETİM 1.1. AMAÇ ve POLİTİKALARIN BELİRLENMESİ Kuruluşun amaç ve politikalarõ yazõlõ olarak belirlenmiş durumdadõr. Ancak bu amaç ve politikalar tüm personel tarafõndan bilinmemekte, sadece ilgili konular bölüm şefleri, müdürler ve mühendisler tarafõndan bilinmektedir. Bunlarõn dõşõnda kalan diğer personel ise anaç ve politikalar hakkõnda yüzeysel bilgiye sahiptirler. Kuruluş sõk sõk amaçlarda revizyona gitmektedir. Uzun yõllardan beri kuruluş belirlemiş olduğu amaçlara ulaşmada güçlük çekmektedir. Bunun sebebi ise talebin oldukça esnek bir yapõya sahip olmasõ, işletmedeki mevcut işgücünün kalitesiz ve verimsiz oluşu ve kullanõlan teknolojinin çok eski olmasõdõr. Kurumda yapõlan plan, bütçe, yöntem ve politikalar kõsa vadelidir. Siparişe göre üretim toplam üretiminin büyük bölümünü oluşturan işletme bu nedenle kõsa vadeli planlar yapmak zorundadõr. 1.2. ORGANİZASYON YAPISI ve YÖNETİM KADROSUNUN OLUŞUMU Kuruluşta yazõlõ olarak yetki ve sorumluluk belirlemesi yapõlmamõştõr. Ancak tüm çalõşanlar yetki ve sorumluluklarõnõn bilincindedir. Kuruluşun yürürlükteki organizasyon şemasõ EK 1 deki gibidir. Şema sadece şekilde kalmamakta, uygulamada da bazõ bölümler hariç etkin olarak kullanõlmaktadõr. Genel Kurul bir önceki yõlda yapõlan tüm teknik ve idare işleri ibra eder. Beş üyeden oluşur. Bu üyelerin dört tanesi Milli Savunma Bakanlõğõ ndan, bir tanesi de Hazine Müsteşarlõğõ ndan katõlmaktadõr. Denetim Kurulu üç üyeden oluşur. Yine bu üyelerin iki tanesi Milli Savunma Bakanlõğõ ndan, bir tanesi de Hazine Müsteşarlõğõ ndan katõlmaktadõr. Yönetim Kurulu ise kendi karar alanlarõna giren konularõ onaylar ve yönetim organlarõnõ belirler. Genel Kurul ve Yönetim Kurulunun altõnda Genel Müdür bulunur. Genel Müdüre bağlõ olarak; Başuzmanlar, Müşavirler ve Sivil Savunma Uzmanõ bulunur. Organizasyon şemasõnda Hukuk Bürosu olmasõna karşõn uygulamada bu birimde çalõşan bulunmamaktadõr. Genel Müdürün altõnda iki adet Genel Müdür Yardõmcõsõ ve bunlardan bağõmsõz olarak Kalite Müdürlüğü bulunmaktadõr. Teknik Genel Müdür Yardõmcõsõ atölye ve mühendislik hizmetlerinden, İdari Genel Müdür Yardõmcõsõ ise mali, idari ve ticari işlerden sorumludur. Üst ve orta kademe yöneticilerinin tamamõ yüksek okul/fakülte mezunu olup iş için yeterli eğitim ve tecrübeye sahiptir. Kuruluşta reorganizasyon ihtiyacõ olmakla beraber norm kadro durumu ve reorganizasyon amacõyla Gazi Üniversitesi ile birlikte yapõlan ve 30 Haziran 2002 tarihinde biten çalõşmalar sonuçlandõrõlmõş olup, kurumun yeniden yapõlandõrõlmasõ kararlaştõrõlmõştõr. Yöneticiler sõk sõk hizmet içi kurslara ve gerek üniversitelerde gerekse diğer kurumlarda düzenlenen seminer ve sempozyumlara katõlmaktadõrlar. Ayrõca bununla birlikte kuruluş bünyesinde mevcut bulunan Eğitim Şefliği birimi de çalõşanlarõn modern bilgi ve tekniklerden haberdar olmasõ için gerekli çalõşmalarõ yapmakta.
1.3. YÖNETİM KAYNAKLARI Kurumda stratejik kararlar Ana Teşekkül ve Milli Savunma Bakanlõğõ tarafõndan alõnmaktadõr. Bununla birlikte diğer bazõ spesifik kararlar kurum üst yönetimi ve orta kademe yönetimi tarafõndan da alõnabilmektedir. Kararlar alõnmadan önce ilgili birimler tarafõndan üst ve orta kademe seviyelerinde görüşülüyor ve en uygun karar alõnmaya çalõşõlõyor. Örgütte etkileşim tam anlamõyla etkili çalõşmõyor. Bazõ emirler zamanõnda uygulanamõyor, iş akõmõ verimli değil. Yönetimde bilgisayardan üst düzeyde faydalanõlõyor. Özellikle Bilgi-işlem ve tüm mühendislik bölümlerinde bilgisayar kullanõmõ çok yaygõn. Yönetimle bu bölümler arasõndaki belge akõşõ bilgisayarlar vasõtasõyla sağlanõyor. İşletme Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu nun bağlõ kuruluşu olduğu için genelde danõşmanlar Ana Teşekkülden karşõlanõyor. Bununla birlikte dõş danõşman sadece uluslararasõ geniş çaplõ işler söz konusu olduğunda kullanõlõyor. 1.4.GELECEKTEKİ YÖNETİCİLERİN YETİŞTİRİLMESİ Gelecekteki yöneticilerin yetiştirilmesi çalõşmalarõna işletme içinde fazla önem verilmemektedir. Bunun sebebi ise yöneticilerin genelde kurum (MKEK) içinden yatay ve dikey geçişlerle sağlanmasõdõr. Yöneticiler uygun gördükleri zaman yetki devri yapõyor ama sorumluluk yetkiyle birlikte devredilemiyor. 1.5.YÖNETİCİ GELİŞTİRME ve EĞİTİMİ Yöneticiler belirli aralõklarla Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu nun tek başõna veya bazõ kurumlarla ortaklaşa düzenledikleri hizmet içi eğitim faaliyetlerine katõlõyorlar. Yönetim faaliyetleri zaman zaman aksama gösteriyor. Bunun en büyük nedeni yöneticiler arasõnda gerekli koordinasyonun sağlanamamasõdõr. Yöneticiler kendi yetki ve sorumluluk alanlarõnõn farkõnda ancak birbirleriyle organize çalõşmakta zaman zaman güçlük çekiyorlar. Yöneticiler kurum bünyesinde yapõlan çeşitli toplantõlar dõşõnda çok fazla bir araya gelemiyorlar. İşletme yönetimi son derece tartõşmaya açõk bir konumda. Yönetim her tür fikir alõşverişine açõk; zaten çeşitli fikirlere ihtiyaçlarõ var. 1.6.EKONOMİK ve SOSYAL ORTAMA AİT BİLGİ Ülkenin ekonomik durumu ve işkolundaki tüm gelişmeler dikkatle takip ediliyor. Bu amaçla gerek üniversiteler gerekse diğer kuruluşlarõn hazõrladõklarõ seminer ve toplantõlara katõlõm yüksek. Sadece toplantõlara katõlmakla kalõnmõyor, üniversitelerle işbirliğine gidilerek ortak çalõşmalarda da bulunulabiliyor. Ülkenin ekonomik durumu veya işkolundaki gelişmeler çeşitli yayõnlardan da takip ediliyor. Ancak, bu durum üst ve orta kademe yöneticileri için geçerli. Diğer personel bõrakõn işkolundaki gelişmeler, işletmedeki gelişmelerin bile farkõnda değil. Eğer, piyasada işkolunu ilgilendiren önemli bir gelişme olmuş ise bu durum koridorlarda bulunan panolara asõlmak suretiyle işletme personeline duyurulmaya çalõşõlõyor. 1.7.KURULUŞ İÇİ HABERLEŞME Kuruluştaki haberleşme sistemi kurum içi dahili telefonlarla sağlanõyor. Bilgisayar kullanõmõ çok fazla yaygõn değil. Sadece planlama, ambar, muhasebe ve personel
bölümlerindeki bilgisayarlar bir ağ vasõtasõyla birbirine bağlanmõş. İşletme personelinin birbirleriyle etkileşimi ileri seviyede olduğu için işletmede olup biten olaylar süratle çalõşanlar arasõnda yayõlõyor. Eğer, tüm personelin haberdar olmasõ gereken bir değişiklik olmuşsa bu değişiklikler yazõlõ olarak panolara asõlarak duyuruluyor. 1.8.KAYNAKLARDAN YARARLANMA İşletmenin hammaddesinin büyük bölümünü hurda atõklar oluşturduğu için hammaddeden üst düzeyde fayda sağlanmaktadõr. Bu yüzden atõk ve fire oranlarõ da çok düşüktür. Ayrõca işletmede üretim sonucunda meydana gelen hatalõ ürünler araiş olarak geri alõnõp tekrar işleme tabi tutuluyor. Araişler maliyet fiyatõ üzerinden tekrar satõn alõnõyor. İşletmede ihtiyaçtan fazla çalõşan bulunmakla beraber bu durum atõl işgücünün had safhada olmasõnõ sağlõyor. Kuruluş tam kapasiteyle çalõşmõyor. Bunun sebebi, ileriki günlerde kuruluşta revizyon çalõşmalarõnõn başlatõlacak olmasõ. Şu anda kuruluşun bünyesinde bulunan birçok atölye hiç çalõşmaz durumda. Mevcut diğer atölyeler ise kapasitelerinin altõnda üretim yapõyorlar. 1.9. KONTROL Kuruluşta yapõlan işlerin nasõl ve kim tarafõndan kontrol edileceği, en önemli yönetim tarzõ göstergelerinden biridir. Yönetim, bu konuda vereceği kararla çalõşanlarõna duyduğu güveni ifade eder. Dolayõsõyla çalõşanlarõn yetkileri arasõnda kendi yaptõklarõ işleri en etkin biçimde kontrol edebilme ve bununla ilgili gerekli tedbirleri alma hakkõ da olmalõdõr. Böylece problemler çok hõzlõ bir biçimde ve daha ilk doğduğu anda çözülecektir. Etkenlik açõsõndan yönetimin bazõ kontrol standartlarõ şunlardõr; -Satõş personeli tarafõndan gerçekleştirilen satõş kotasõ yüzdesi -Ürün ya da bölge başõna müşteri devri -Programlardan sapma -Pazar payõ( mevcut ve potansiyel yüzdesi) -Müşteriler açõsõndan işletmenin itibarõ -Gerçekleşen projeler/planlanan projeler -Zamanõnda teslim edilen mal yüzdesi. Kalite açõsõndan yönetimin kontrol standartlarõ; -Satõn alõnan mal ve malzemede red yüzdesi -Red oranlarõ (üretimde) -Yeniden işleme, düzeltme oranlarõ -Müşteri şikayetleri oranõ -Garanti masraflarõ. Yenilik açõsõndan yönetimin kontrol standartlarõ; -Yeni uygulanan üretim yöntemleri sayõsõ -Yeni yöntem uygulamalarõ sonucu sağlanan zaman ve maliyet tasarrufu -Yeni teknoloji uygulamalarõ sonucu sağlanan zaman ve maliyet tasarrufu.
2. ÜRETİM 2.1. KURULUŞ YERİNİN DURUMU İşletmenin hammaddesinin büyük bölümünü hurda atõklar oluşturduğu için, hammadde kaynaklarõ sanayinin gelişmiş olduğu bölgelerdir. İşletmenin kurulmuş olduğu bölge, sanayinin gelişmiş olduğu bölgelere yakõn olduğu ve hammadde geçiş noktasõ üzerinde kurulduğu için hammadde tedariki kolay ve maliyetleri düşüktür. Ayrõca bölge, demiryolu ağõnõn etkili olarak kullanõldõğõ bir yer olmasõndan dolayõ hammaddeye büyük miktarlarda ve düşük maliyetle sahip olunmaktadõr. Bununla birlikte işletmenin ürettiği mallarõn tamamõ endüstriyel maldõr ve işletmenin ürettiği mallarõn büyük bölümü çevrede bulunan bağlõ ortaklõklarõn hammadde ihtiyacõnõ karşõlamaya yöneliktir. Bu sebeple pazar sõkõntõsõ çekilmemektedir. İşletmenin genellikle siparişe göre üretim yapõyor ancak siparişin az olduğu dönemlerde stoğa üretim yaparak daha sonra gelen talepleri stoktan karşõlama yoluna gidiyor. Bundan dolayõ üretilen mallarõn büyük kõsmõ kõsa süre depolandõktan sonra hemen müşterilere teslim ediliyor. Kuruluş içinde işlemler arasõ taşõma traktörler vasõtasõyla yapõlmaktadõr. Hammaddeler ise tren ve kamyonlarla sağlanmaktadõr. Kuruluş, ihtiyaç duyduğu enerji ve işgücü kaynağõna yakõn, özellikle enerji arzõnõn merkezinde bulunan bir bölgede kurulmuştur. Fakat bu kaynaklar gerektiği gibi değerlendirilememekte, israf edilmektedir. 2.2.BİNA ve ARAZİ DURUMU İşletme, yaklaşõk 460330 metrekare arazi üzerine kurulmuştur. Arazinin ortalama %50 si boş alandõr. Boş alanlarda ağaçlandõrma çalõşmasõ yapõlmõştõr. Binalarõn bir kõsmõ ise atõl durumdadõr. Özellikle eskiden üretimin gerçekleştiği birkaç atölye şu an kullanõlmamaktadõr. İdari binalardan etkili bir şekilde faydalanõlmasõna rağmen, atölyelerden yeteri kadar faydalanõlamõyor. Binalar arasõndaki boşluklarda ve hiç kullanõlmayan boş arazilerde çevre düzenlemesi ve ağaçlandõrma çalõşmalarõ yapõlmõştõr. Çalõşanlar öğle tatillerinde yemekten sonra bu alanlarda vakit geçirip, çeşitli sporlarõ (futbol, voleybol ve masa tenisi) yapma imkanõ buluyorlar. Binalarõn büyük bölümü eski yapõlar olup bir kõsmõ daha sonda tadilat görmüştür. 2.3.EKİPMANLARIN DURUMU Köklü bir tarihe sahip olan işletme 1928 yõlõndan bu yana üretim teknolojisini sürekli yenilemiştir. Ancak son yõllarda işletme teknolojiyi takip etmekte gecikmiş ve bu nedenle mevcut makineler yenilenememiş, teknolojinin gerisinde kalõnmõştõr. İşletmenin üretim kapasitesinin geçmişe nazaran düşmesiyle birlikte de bazõ makineler atõl durumda kalmõştõr. İşletmede kullanõlan makineler genel olarak ; Pres makineleri: takozlara çubuk basmak için, Döküm ocaklarõ: hurdalarõ indüksiyon yöntemiyle eritmek için, Hadde tezgahlarõ: preste basõlan şeritleri istenilen ölçülere göre ayarlamak için,
Tav ocaklarõ ise hadde işleminden önce maddeye istenilen yumuşaklõğõ vermek amacõyla kullanõlõr. Makine verimliliğine ilişkin hesaplamalarla ilgili bir örnek EK 2 deki gibidir. 2.4.MALZEME ve YAN HİZMETLERİN DURUMU İşletmede genel olarak kullanõlan malzemeler şunlardõr; -bakõr tel hurdasõ, -çinko hurdasõ, -pirinç kovan hurdasõ, -bakõr hurdasõ, -katot bakõr, -pirinç talaşõ, -külçe çinko ve pirinç hurdasõ. Bu malzemeler yüksek miktarlarda bulunup fabrikadaki açõk alanlarda depolanmaktadõr. Kalite açõsõndan hurda atõklar olduğu için bir sõkõntõ çekilmemektedir. Fabrikanõn girdi stoklarõ yüksek olduğu için malzeme sõkõntõsõ da pek fazla yaşanmamaktadõr. Gerekli malzemeler piyasada hurda satan işletmelerden ve bağlõ ortaklõklardan sağlanmaktadõr. Gerekli olan yan hizmetlerin büyük bir bölümü ise bağlõ ortaklõklardan sağlanmaktadõr. 2.5.ÜRETİM TEKNOLOJİSİ İşletmede üretim tekniği olarak sõcak ekstrüzyon ve döküm tekniği uygulanmaktadõr. İşletmenin kuruluş amacõ pirinç, çinko ve kurşun hurdalarõ değerlendirmek ve işlemek olduğu için kuruluş amacõna uygun teknikler kullanõlmaktadõr. İşletmenin iş akõş diyagramõ EK 3 teki gibidir. Üretim teknolojisi kuruluştan günümüze kadar sürekli yenilenmiş, teknolojik gelişmeler takip edilmiştir. Ancak son yõllarda şirketin gerek mali durumundaki bozukluk gerekse tüm KİT lerde görülen idari başõboşluk üretim teknolojisini zamanõn gerisinde bõrakmõştõr. Buna rağmen üretim teknolojisi periyodik olarak gözden geçirilmekte, fakat yeni teknolojilere sahip olunamamaktadõr. Bunun en önemli sebebi ise içinde bulunulan mali darboğazdõr. İşletme üretim sistemi olarak karma sistemi benimsemiştir. Karma sistemde üretimin yaklaşõk %70 i siparişe göre %30 u ise stoğa çalõşõlarak sağlanmaktadõr. 2.6.FABRİKA YERLEŞTİRME ve MALZEME HAREKETİ Fabrikada mamüle göre yerleştirme düzeni benimsenmiştir. İşletme birden çok mamül ürettiği için, değişik makineleri bünyesinde bulunduran atölyeler tahsis edilmiştir. Tamamen kullanõm dõşõ olan atölyeler haricinde diğer atölyelerden maksimum fayda sağlanmaya çalõşõlmaktadõr. İşletmede verimin düşük olmasõnõn sebebi etkin olmayan bir yerleştirme değil, verimsiz işgücüdür. Kuruluşta malzemeler önce açõk arazide bulunan büyük hurdalõklarda toplanmakta, buradan da üretilecek mamülün türüne göre çeşitli üretim yerlerine gönderilmektedir. Üretilen mamüller ise kapalõ alan olan büyük depolarda kalitelerine göre sõnõflandõrõlarak depolanmaktadõrlar. Üretimin meydana geldiği atölyelerde makinelerden dolayõ işçiler çok yüksek sese maruz kalmaktadõr. Duvarlarda yapõlan ses yalõtõm çalõşmalarõyla işçilere sesin direkt temasõ kõsmen engellenmiştir. Ayrõca gürültülü atölyelerde çalõşan işçiler kulak tõkacõ da takmaktadõrlar. İdari binalar ise atölyelerde oluşan sese maruz kalmamak için uzak yerlere yapõlmalarõ gerekirken bu unsur gözardõ edilmiş ve idari personelin çalõşma
ortamõnõ olumsuz yönde etkilemiştir. Isõ, õşõk ve diğer faktörler bakõmõndan gözle görülür herhangi bir sorun bulunmamaktadõr. 2.7.DEPOLAMA ve STOK KONTROL İşletmede genel olarak depolanan mamül türleri şunlardõr; -bakõr boru, -pirinç boru, -şerit levha, -çubuk, -profil, -lama, -döküm, -bronz döküm, -pirinç yüksük, -mermi kovanõ ve sevk çemberleri. Yakõn zamana kadar işletmede altõn ve gümüş üretimi de yapõlmaktaymõş. İşletmeye gelen hurda atõklar ve diğer hammaddeler yaklaşõk 3500-4000m² genişliğinde açõk arazide, üretilen mamüller ise 1000-1500m² genişliğinde kapalõ depolarda muhafaza edilmektedir. Bu depolar günümüzdeki hacim dikkate alõndõğõnda oldukça yeterli kapasiteye sahiptirler. İşletmeye gelen hammaddeler kalite kontrol bölümü tarafõndan onaylandõktan sonra depolara çekilmekte, daha sonra ise stok ve ambar kartlarõna işlenmektedir. İşletme depolarõna giren ve çõkan ürünleri kontrol etmek amacõyla LIFO yöntemini kullanmaktadõr. Depolanan her mamül için belirli bir asgari stok seviyesi bulundurulur. Ancak üretimdeki daralmalar nedeniyle bu stok seviyeleri bazõ mamüllerde şu an için asgari seviyenin altõnda bulunmaktadõr. İşletme stok düzeyleri Çizelge 1.1 de görüldüğü gibidir. Çizelge 1.1. İşletme Stok Düzeyleri ÜRETİM CİNSİ ÖLÇÜ 2001 YILI STOK SEVİYELERİ 1.181,4 PİRİNÇ ÇUBUKLAR TON PİRİNÇ PROFİL LAMALAR -- PİRİNÇ BORULAR 5.704,6 PİRİNÇ ŞERİTLER 5.002,0 BAKIR MAMULLER 606.5 KOVAN PULLARI 1.940,1 SEVK ÇEMBERİ 2.537,4 KOVAN YÜKSÜKLERİ 2.277,2 GÖMLEK YÜKSÜKLERİ 2.828,9 MUHTELİF DÖKÜMLER 1.499,0 KURŞUN MAMULLER -- TAKOZ 948.7 DİĞER --
2.8.ÜRETİM PLANLAMASI ve KONTROL Şirkette üretim planlarõ, geçmişteki üretim faaliyetleri, ekonomik durum, siyasal beklentiler ve Ana teşekkülün yönlendirmeleri dikkate alõnarak yapõlmaktadõr. Bu faktörler dikkate alõnarak yapõlan üretim planlarõnda iyi sayõlabilecek bir hedef tutturma yüzdesi sağlanmaktadõr. Buna göre 2001 yõlõ üretim programõ 15.241.528.837.000TL olarak planlanmõş olup yine 2001 yõlõ içinde programa göre %94 oranõnda hedef tutturularak 14.375.411.784.111TL olarak gerçekleşmiştir. Yapõlan planlar üçer aylõk dönemler halinde gözden geçirilir. Eğer geçmişteki üç aylõk dönemde meydana gelen ve planlarõ etkileyebilecek gelişmeler varsa planlar yeni veriler õşõğõnda gözden geçirilerek revize edilir. 2.9.VERİMLİLİK ARTTIRMA ÇALIŞMALARI İşletmede işgücü, makine, malzeme, sermaye vb. faktörlerin verimliliği her yõl gerçekleşen üretim miktarlarõyla mukayeseli olarak ölçülür. Örneğin, her yõl üretim kapasiteleri belirlenir ve yõl sonunda ise kapasite kullanõm oranlarõ bulunmaya çalõşõlõr. İşletmenin ürettiği mamüllere göre kapasite kullanõm oranlarõ Çizelge 1.2 de görüldüğü gibidir. Çizelge 1.2. Kapasite Kullanõm Oranlarõ ÜRÜN ÇEŞİTLERİ ÖLÇÜ TON/YIL 2001 YILI ÜRETİM TON KAPASİTE KULLANIMI % Sİ PİRİNÇ ÇUBUKLAR 3500 5479 157 PİRİNÇ BORU 254 10 4 PİRİNÇ PROFİL/LAMA 10 - - PİRİNÇ ŞERİTLER 30 30 100 KOVAN PULU 150 - - KOVAN YÜKSÜĞÜ 1005 692 69 PİRİNÇ TAKOZ 6037 982 16 2001 YILI KAPASİTE KULLANIM ORANI 65
Kapasite kullanõm oranlarõndaki sapma nedeni ise benzer ürün gruplarõnõn aynõ üretim hattõndan geçmesi ve bazõ ürünlerde talep eksikliğinden doğan boş kapasitenin talebi fazla olan ürün gruplarõyla doldurulmasõdõr. 2001 yõlõ ikinci 6 ayõndaki denetçi raporunda verimin arttõrõlmasõ için; # Teknolojinin mutlaka yenilenmesi # Mali hesaplarõn bilgisayar ağõna dönüştürülmesi # Sermayenin arttõrõlmasõ, gerektiği belirtilmiştir. 2.10. KALİTE KONTROLÜ İşletmede tüm aşamalarda Kalite Güvence Sistemi uygulanmaktadõr. Ayrõca sahip olunan kalite kontrol belgelerinin gerektirdiği tüm uygulamalar yapõlmaya çalõşõlmaktadõr. İşletmede kullanõlan kalite kontrol alet ve cihazlarõ ise şunlardõr; # Çekme Tezgahõ: ürünlerin kopma ve esneme sõnõrlarõnõ belirlemek amacõyla kullanõlõyor. İki adet mevcut. Bir tanesi 2,5 ton, diğeri ise 20 ton ağõrlõğõnda. # 1 Adet Metal Mikroskop # 1 Adet Kimyasal Analiz Spektrometresi # 1 Adet Komple Saktik Tezgahõ İşletme ayrõca AQAP-120 ve TS-EN-ISO 9002 Kalite Sistem Belgelerine sahip durumdadõr. Kuruluşta kalite kontrol çemberleri sistemi geçmişte uygulanmasõna rağmen günümüzde uygulanmamaktadõr. Yaklaşõk bir yõl önce Toplam Kalite Yönetimine geçen işletme bu sistemin gerektirdiği kalite standartlarõnõ uygulamakta güçlük çekmektedir. Bunun en önemli sebebi ise bu sistemin yeterince anlaşõlamamõş olmasõdõr. 2.11. SATIN ALMA Kuruluşun satõn aldõğõ malzemenin gruplara göre ayrõmõ Çizelge 1.3 de görüldüğü gibidir. Çizelge 1.3. Satõn Alõnan Malzeme Gruplarõ 2000 YILI 2001 YILI MALZEME GRUPLARI GERÇEKLEŞME BİN /TL. PROGRAM BİN/TL. GERÇEKLEŞME BİN /TL. MADENİ MALZEMELER 6.054.064.366 8.403.072.940 6.899.386.216 AVADAN-TAK.ALET. 282.086.445 180.205.000 462.446.895 YAKITLAR YAĞLAR 246.042.128 489.490.000 368.941.849 ÇEŞİTLİ MALZEME 92.361.430 109.520.000 209.358.875 ÜR.AKSAMLAR 579.981.778 1.261.336.000 1.600.549.245 ARAİŞ VE TAL. HAS. (4.349.305.121) (4.371.403.688) (3.875.233.643) DİĞER TOPLAM 7.254.536.147 10.443.623.940 9.540.683.080 Malzeme gruplarõnda yer alan madeni malzemeler bölümü hammaddeleri oluşturmaktadõr. Kuruluşta ayrõ bir satõn alma bölümü bulunmaktadõr. Satõn alma
bölümünün satõn aldõğõ mal ve hizmetlerin %99 u yurt içinden, %1 i ise yurt dõşõndan sağlanmaktadõr. Satõn almada mallarla ilgili sorun çõkmamaktadõr. Buna rağmen nakit ödeme zorluğu çeken işletmenin satõn almadaki en büyük sorunu hammadde ücretlerinin zamanõnda ödenememesidir. 2.12. FABRİKA BAKIM, ONARIM ve YENİLEME Fabrika ve tesisler yõllõk olarak kontrolden geçirilip gerekli tespitler yapõldõktan sonra sonuçlar Ana teşekküle bildirilir. Geçmişte yapõlan birçok kontrolün sonuçlarõ Ana teşekkül tarafõndan değerlendirilmiş ve kapatõlmasõnda fayda görülen tesisler belirlenerek, kõsmen veya tamamen kapatõlmõş, yada onarõm ve yenileme faaliyetleri başlatõlmõştõr. 2.13. ÇEVRE ve HAVA KİRLİLİĞİNE KARŞI KONTROL Üretim sonucu ortaya çõkan bakõr atõklar kuruluş bünyesinde bulunan vezinhanelere gönderilerek tekrar işleme tabi tutulmaktadõr. Diğer madensel atõklarõn büyük bir bölümü ise bağlõ ortaklõk olan Hurdasan AŞ ye gönderilmektedir. Haddehanelerde bakõr ile çinkonun karõştõrõlmasõ sonucunda ortaya çõkan toz ve duman önceleri hiçbir şekilde müdahale edilmeden direkt doğaya bõrakõlõyorken daha sonra işçilerin şikayeti üzerine filtreler alõnarak kullanõlmaya başlanmõştõr. Filtreler, duman ve tozlarõ birbirinden ayõrarak dumanõ temizleyip dõşarõ vermekte, tozlarõ ise belirli alanlarda biriktirmektedir. Daha sonra biriken bu tozlar çeşitli boya fabrikalarõna satõlarak değerlendirilmektedir.
3. PAZARLAMA 3.1. PAZARLAMA POLİTİKASININ BELİRLENMİŞ OLMASI İşletmenin pazarlama politikalarõnõn genelini satõş politikalarõ oluşturmaktadõr. Kuruluşta ayrõ bir pazarlama ve satõş bölümü mevcuttur. Satõşlarõn yaklaşõk %45 i Bağlõ ortaklõklara, %8 i Ana teşekküle, geri kalan %48 lik bölümü ise piyasaya yapõlmaktadõr. Kuruluşun pazarlama faaliyetleri Ana teşekkül tarafõndan yönlendirilmektedir. Pazarlama politikalarõ örgütte üst ve orta kademe yönetimi tarafõndan ciddiyetle takip edilmektedir. Ancak, diğer personel pazarlama konusunda herhangi bir bilgiye sahip değildir. İşletmenin hedef pazarlarõ Türkiye ve İsrail de bulunan Askeri fabrikalar, Bağlõ Ortaklõklar ve madeni mamüller işleyen diğer özel ve kamu kuruluşlarõdõr. Ayrõca kuruluş Askeri ürünlerde Türkiye de tek üreticidir. Kuruluş yurtiçinde pazar yapõnõn yaklaşõk %10 una sahiptir. Yurtdõşõnda ise üretim teknolojisi ve kalite gözönüne alõndõğõnda rekabet şansõ yoktur. 3.2. PAZAR POTANSİYELİ Sektörde kuruluş pirinç ve mamülleri üreten tek kamu işletmesidir. Bunun yanõnda Türkiye de pirinç ve mamüllerini üreten üç özel işletme mevcuttur. Bunlar; ERTAŞMETAL, ELSAN ve SARBAK tõr. Bu firmalardan Sarbak pazara hakim konumdadõr. PİRİNÇSAN ise pazarõn yalnõzca yaklaşõk %10 una sahiptir. Kuruluş sadece İsrail e ihracat yaparken rakip işletmeler Asya ve Avrupa daki çeşitli ülkelere de ihracat yapmaktadõr. Kuruluşun faaliyet gösterdiği Pazar sahip olduğu esneklik ve dinamiklik nedeniyle son derece caziptir. İşletmedeki mevcut teknolojinin eski olmasõndan dolayõ maliyetler çok yüksektir. Bu yüzden pazara en yüksek fiyatla malõ kuruluş satmaktadõr. Pazarõn küçük bir bölümüne sahip olan işletme fiyatlarõ biraz daha yükselttiği takdirde elindeki küçük pazar dilimini de kaybedecektir. Pazar gün geçtikçe kaliteye daha fazla önem verir hale gelmektedir. Özellikle işletmenin ihracat yaptõğõ İsrail deki firmalar son zamanlarda mallarõ kaliteli bulmadõklarõ için iade etmektedirler. Bu sebeple mevcut teknoloji en kõsa zamanda yenilenmeli ve kaliteye daha fazla önem verilmelidir. 3.3. PAZAR ARAŞTIRMASI Kurumda pazar araştõrmasõ Ana Teşekküldeki uzman kişiler tarafõndan yapõlmakta ve koordine edilmektedir. Bununla birlikte pazar koşullarõyla ilgili herhangi yazõlõ bir belge bulunmamaktadõr. Pazarõn hangi tip mallarõ ne fiyattan alabileceği konusunda her yõl düzenli olarak araştõrma yapõlõyor ve mamüllerin satõş fiyatlarõ bu araştõrma sonuçlarõ dikkate alõnarak belirleniyor. Kuruluş pazarlama araştõrmasõnõ şu alanlarda yapmaktadõr; teknoloji, ekonomik, sosyal, politik veya kanuni çerçeve ve rekabet ortamõ, müşteriler, ürünler ve fiyatlandõrma.
3.4. FİYAT TAHMİN ve POLİTİKALARI Kurumda fiyat tahminleri yapõlõrken; maliyetler, pazardaki değişimler, aynõ pazarda faaliyet gösteren rakip işletmelerin durum ve tutumlarõ, aracõlarõn durumlarõ, kuruluşun amaçlarõ vb. faktörler dikkate alõnõyor. İşletmede tüm ürünlere uygulanan standart bir fiyatlandõrma politikasõ bulunmamaktadõr. İşletmede fiyatlar ürün çeşidine göre bağõmsõz olarak belirlenmektedir. Bazõ ürünlerde piyasada tek üretici olan işletme fiyat belirlemede sõkõntõ çekmezken diğer ürünlerde maliyet artõ fiyatlandõrma veya rakiplerin fiyatlandõrma stratejilerini takip etme yöntemini seçiyor. Bazõ mamüllerde maliyetleri yüksek olan işletme, maliyet artõ fiyatlandõrma taktiğini seçtiği için mamüllerin satõş fiyatõ piyasadaki diğer firmalarõn ürünlerine göre yüksek oluyor. Bundan dolayõ, firmanõn pazarda rekabet şansõ azalõyor. 3.5. SATIŞ ve DAĞITIM ORGANİZASYONU Kuruluş, ürünlerinin piyasaya en az maliyet ve etkin bir şekilde ulaştõrõlmasõ için Ana Teşekkülün sunduğu bazõ hizmetlerden yaralanõyor. Örneğin, işletme endüstriyel mal ürettiği için firmanõn müşterileriyle olan diyaloğu Ana Teşekkül tarafõndan sağlanan kişisel satõş görevlileri tarafõndan koordine ediliyor. İşletme dağõtõm kanalõnda aracõ kullanmamaktadõr. Üretilen ürünlerin büyük bölümü Ana Teşekkül vasõtasõyla, kalan ürünler ise direkt olarak alõcõlara gönderilmektedir. Satõş ve fiziksel dağõtõm sisteminde herhangi bir sorun bulunmamaktadõr. Alõcõlarõn sipariş verdiği mallar en kõsa sürede kendilerine gönderilmektedir. Ancak, büyük miktarlarda mamül sevkõyatõ olduğu için bazõ satõşlarda miktar problemi olmakta, böyle bir problem anlaşõlõnca da sorun en kõsa sürede giderilmektedir. İşletmenin bayii statüsünde olmayan, toplam 23 adet anlaşmalõ satõcõsõ vardõr. Bu sayõ son üç yõldõr aynõ kalmaktadõr. Ayrõca işletmenin Bağlõ Ortaklõklar ve Ana Teşekkül hariç toplam 21 adet tüzel kişiliği olan müşterisi vardõr. Bu tüzel kişilerden Temmuz 2002 tarihi itibariyle 9.048.346.613.683TL alacağõ vardõr. İşletmenin son beş yõldaki satõş miktar ve tutarlarõ Çizelge 2.1 de görüldüğü gibidir. Çizelge 2.1. Satõş Miktar ve Tutarlarõ SATIŞLAR(TON) Resmi Daire-KİT Ger. ve Tüzel Kişiler Bağlõ Ort. ve Ana Teş. TOPLAM SATIŞLAR(Milyon ) Resmi Daire-KİT Ger. ve Tüzel Kişiler Bağlõ Ort. ve Ana Teş. TOPLAM 1997 1 6033 2174 8207 348 1802437 2506228 4309013 1998 33 6767 1856 8656 17838 2592799 4417752 7098389 1999 10 7596 1731 9337 7494 4517927 5348113 9873534 2000 3 6336 1250 7589 2735 6239950 5880669 12123354 2001 12 7368 770 8150 43526 11159917 4257755 15461198
İşletme 1999 yõlõna kadar İsrail e ihracat yapmõş, 2000 ve 2001 yõllarõnda herhangi bir satõş olmamõştõr. Ancak, 2002 yõlõnda İsrail Savunma Bakanlõğõ tekrar mal alõmõ için işletmeye başvurmuş fakat miktar ve tutar henüz belirlenmemiştir. 3.6. SATIŞ TAHMİNLERİ İşletmenin 2001 yõlõ satõş tahminleri ve gerçekleşme oranlarõ Çizelge 2.2 de görüldüğü gibidir. Çizelge 2.2. Satõş Tahminleri SATIŞ YERLERİ Program (Bin TL) Gerçekleşen(Bin TL) Hedef Tutturma % si Resmi Daireler 6.540.000 942.456 14 KİT 24.060.000 42.583.941 177 Ger. ve Tüzel Kişiler 13.864.320.000 11.159.917.288 80 Bağlõ Ortaklõklar 4.920.324.000 4.243.827.654 86 Şirketin 2001 yõlõ gayri safi satõş hasõlatõ programa göre %84 oranõnda 17.074.403.732.035TL olarak gerçekleşmiştir. Bu gerçekleşme 2000 yõlõna göre %130 oranõnda daha fazladõr. 3.7. ÜRÜN BİLEŞİMİ Kuruluşun ürettiği mamüller; pirinç çubuklar, pirinç profil lamalar, pirinç borular, pirinç şeritler, bakõr mamüller, kovan pullarõ, sevk çemberi, kovan yüksükleri, gömlek yüksükleri, kurşun mamüller ve muhtelif dökümlerdir. Bu mamüllerin hepsi birbirinden farklõ ürünler olup, özel işlemlerden geçmektedir. Ürün bileşimlerinde en büyük paylarõ bakõr, çinko ve kurşun almaktadõr. Ürünün kalitesinin arttõrõlmasõ ve maliyetlerin düşürülmesi amacõyla çeşitli maden alaşõmlarõnõn kombinasyonu sistematik olarak denenmektedir. Pazarlama fonksiyonu genelde Ana Teşekkül tarafõndan yerine getirildiği için, pazarlama maliyet analizleri de Ana Teşekkül tarafõndan yapõlmaktadõr. 3.8. SATIŞ ANALİZİ ve KONTROLÜ Kuruluşun ürün türlerine göre satõş tutarlarõ Çizelge 2.3 te görüldüğü gibidir. Buna göre satõşlarõn yaklaşõk %92 sini pirinç çubuklar, kovan yüksükleri ve takozlar olmak üzere üç ürün oluşturmaktadõr. 2001 yõlõnda pirinç profil lamalar, bakõr mamüller ve kurşun mamüllerin üretimi yapõlmamõştõr. Yine 2001 yõlõ içinde pirinç çubuklar, kovan yüksükleri, gömlek yüksükleri ve takozlar dõşõndaki mamüllerin tamamõ peşin olarak satõlmõştõr. Diğer
mamüller ise senet ve çek yoluyla kõsa vadeli olarak satõlmõşlardõr. İşletmenin son beş yõldaki satõş tutarlarõ ve satõş miktarlarõ Şekil 1.1 ve Şekil 1.2 de görüldüğü gibidir. Çizelge 2.3. Ürünlere Göre Satõş Tutarlarõ ÜRÜN TÜRÜ SATIŞLAR(Bin TL) Pirinç Çubuklar 9.920.695.015 Pirinç Profil-Lamalar - Pirinç Borular 12.762.283 Pirinç Şeritler 266.647.421 Bakõr Mamüller 828.786 Kovan Pullarõ - Sevk Çemberi 5.786.086 Kovan Yüksükleri 2.212.655.189 Gömlek Yüksükleri 410.914.523 Muhtelif Dökümler 31.373.373 Kurşun Mamüller - Takoz 1.513.749.108 TOPLAM 14.375.411.784 Şekil 1.1. Beş Yõllõk Satõş Tutarlarõ 16000000 14000000 12000000 10000000 8000000 6000000 4000000 2000000 0 Satõş Tutarlarõ 1997 1998 1999 2000 2001 Şekil 1.2. Beş Yõllõk Satõş Miktarlarõ 10000 8000 6000 4000 Satõş Miktarlarõ 2000 0 1997 1998 1999 2000 2001
Buna göre işletmenin satõşlarõ yõllar itibariyle gözle görülür bir artõş göstermiştir. Ancak, satõşlara miktarsal olarak bakõldõğõnda satõşlarõn dalgalõ bir seyir izlediği gözlenebilir. 3.9.MEVCUT ÜRÜNLERİN GELİŞTİRİLMESİ, MARKALAMA ve AMBALAJLAMA İşletmede mevcut ürünlerin geliştirilmesine çok fazla kaynak ayrõlmamakla beraber ürün geliştirme faaliyetleri çok azdõr. Ürünün kalitesinin arttõrõlmasõ veya maliyetlerin düşürülmesi amacõyla kõsmi ve küçük çaplõ çalõşmalar yapõlmaktadõr. Ürün kalitesini geliştirmek için yapõlan çalõşmalarda çeşitli sonuçlara ulaşõlmõş, ancak kalitenin yükseltilmesi için ek bir maliyete de katlanõlmasõ gerektiği ortaya çõkmõştõr. Eski teknoloji ve verimsiz işgücü nedeniyle zaten yüksek maliyetle mamül üreten işletme bu ek maliyete katlanabilecek güçte değildir. İşletme ürettiği mamüller için ambalaj kullanmamaktadõr. Mamüller özelliği itibariyle ambalaj gerektirmemektedir. İşletmenin yaptõğõ satõş arttõrma çabalarõ marka imajõ yaratmaya değil, daha çok birincil talep yaratmaya yöneliktir. Ayrõca, işletme bozuk ve hatalõ mamülleri geri alma garantisi vermektedir. 3.10. SATIŞ ARTTIRMA YÖNTEMLERİ İşletme, kendisi ve ürünleriyle ilgili reklamlara ve diğer satõş arttõrma çabalarõna yeterli oranda başvurmamaktadõr. İşletmenin yõllar itibariyle reklam, tanõtõm ve ilan giderleri Çizelge 2.4 de görüldüğü gibidir. Çizelge 2.4. Reklam, Tanõtõm ve İlan Giderleri Reklam, Tanõtõm ve İlan Giderleri 1999 2000 2001 2002 Program 4.354.000.000 10.240.000.000 1.500.000.000 23.000.000.000 İşletme, şu an itibariyle yeni pazarlara açõlmak istememektedir. Bunun nedeni, mevcut pazarda etkili bir faaliyet gösterememeleri ve maliyetlerin yüksek oluşudur. Satõş geliştirme yöntemi olarak da en sõk kullanõlan yöntem miktar indirimleridir. Yüksek miktarlarda alõnan ürünlerde %11 ile %18 oranlarõ arasõnda indirim yapõlmaktadõr. İşletme endüstriyel mal ürettiği için en sõk başvurduğu yöntem kişisel satõştõr. Kişisel satõş elemanlarõ genel olarak Ana Teşekkül tarafõndan sağlanmaktadõr. 2002 yõlõ programõna göre işletmenin tanõtmaya ayõrdõğõ pay 11 milyar TL dir. İşletme internetten sadece tanõtma ve bilgi verme amacõyla yararlanmaktadõr. İnternet üzerinden sipariş alma ve satõş için gerekli altyapõ henüz oluşturulmamõş. 3.11. SATIŞ SONRASI HİZMETLER Satõş sonrasõnda mamülle ilgili servis ve bakõm gibi hizmetler verilmiyor. Zaten mamüller niteliği itibariyle bu tür hizmetleri gerektirmiyor. Firma sattõğõ mallarõn
kalitesiz veya bozuk çõkmasõ halinde ürünleri geri alõyor ve yenileriyle değiştiriyor. Ürün hakkõndaki şikayetler değerlendiriliyor ve gerekli tedbirler alõnõyor. 3.12.YENİ PAZAR YARATMA, ÜRÜN ÇEŞİTLENDİRME İşletme, yeni Pazar yaratmak amacõyla hiçbir faaliyette bulunmamaktadõr. Bunun yerine mevcut pazarda daha aktif rol almak için çeşitli çalõşmalar yapõlmaktadõr. İşletme için yeni pazar fõrsatlarõ yurtiçinde değil de mevcut teknolojinin geliştirilmesi halinde yurtdõşõnda mevcut. Ürün çeşitlendirmesi bakõmõndan bakacak olursak, işletme ürünlerine yeni ürünler eklemek yerine mevcut ürünleri kalite bakõmõndan geliştirmeye ve birim maliyetleri düşürmeye çalõşmaktadõr.
4. MUHASEBE, FİNANSMAN ve YATIRIM 4.1. MUHASEBE SİSTEMİ ve UYGULAMALARININ BELİRLENMESİ Şirketin 2001 yõlõ revize işletme bütçesi 20.355.724.000.000TL olarak belirlenmiştir. Finansman programõ uygulamalarõ Ana Teşekkül Genel Müdürlüğünce tanzim edilmektedir. Finansal amaçlar işletmede çalõşan üst ve orta düzey yöneticiler ile muhasebe-finansman servisinde çalõşan personel tarafõndan bilinmektedir. Tekdüzen muhasebe sisteminin uygulanmasõnda herhangi bir güçlük çekilmemektedir. Muhasebe döneminde KDV ve Nakit Akõmõ beyannameleri düzenlenmekte olup periyodik olarak düzenlenen finansal tablolar şunlardõr; # Kasa ve Banka Kalõntõlarõ Tablosu # Alacaklar Ayrõntõ Tablosu # Verilen Avanslar Ayrõntõ Tablosu # Stok Hareketleri İcmal Tablosu # İlk Madde, Malzeme ve Hurda Stoklarõ Ayrõntõlarõ Tablosu # Maddi ve Maddi Olmayan Duran Varlõklar İcmal Tablosu # Yapõlmakta Olan Yatõrõmlar Ayrõntõlarõ Tablosu # Amortismanlar Ayrõntõ Tablosu # Özkaynaklar Ayrõntõ Tablosu # Borçlar Ayrõntõ Tablosu # Gelir Tablosu # Satõşlarõn Maliyeti Tablosu # Satõş Ayrõntõlarõ ve Sonuçlarõ Tablosu Kuruluşun Kasa ve Banka Kalõntõlarõ Ayrõntõ Tablosu Çizelge 3.1 de görüldüğü gibidir. Kuruluşun muhasebe bölümünün organizasyon şemasõ ise Şekil 2.1 deki gibidir. Şekil 2.1. Muhasebe Bölümü Organizasyon Şemasõ MALİ İŞLER MÜDÜRÜ Muhasebe Kõsõm Müdürü Genel Muhasebe Uzmanõ İşletme Muhasebesi Uzmanõ Genel Muhasebe Finansman Mali Analiz Sigorta Şefi Şefi Şefi Şefi
Bu şemaya göre işletmede muhasebe servisi Genel Muhasebe ve İşletme Muhasebesi olmak üzere ikiye ayrõlõr. Herbir bölümün başõnda birer uzman bulunur. Bununla beraber her bölümde ikişer tane şef ve birer tane de memur bulunur. Çizelge 3.1. Kasa ve Banka Kalõntõlarõ Ayrõntõ Tablosu Hesap No Ana 100 101 102 104 105 102 112 Tali 10205 10210 10230 10235 10245 10250 10255 10260 11220 Hesap Adõ Kasa (Nakit) Alõnan Çekler Pullar, Kuponlar Yoldaki Paralar Kuruluş Muhasebe Defteri Kayõtlarõ Ayrõntõsõ Toplamõ 441.685.695 TOPLAM (A) 441.685.695 T.C. Merkez Bankasõ Bankalar Akbank Emlak Bankasõ Halk Bankasõ İş Bankasõ Türk Ticaret Bankasõ Vakõflar Bankasõ Yapõ Kredi Bankasõ T.C. Ziraat Bankasõ Kamu Kes. Tah. Sen. Bon. Bonolar 3.912.931.662 62.361.858 253.316.167 13.588.400.828 973.342 69.786.548 123.641.392 2.531.765.876 45.599.279.543 TOPLAM (B) 66.142.457.216 GENEL TOPLAM 66.584.142.911 Muhasebe bölümünde birimler arasõ bilgi akõşõnõ sağlamak için genel olarak üç tür belge kullanõlõr. Bunlar; # Giriş Fişleri: Genel muhasebe bölümünden işletme muhasebesi bölümüne ambara giren hammadde ve mamülleri bildirmek için kullanõlõr. # Mahsup Belgeleri: İşletme muhasebesi bölümünden genel muhasebe bölümüne ilgili hesaplardaki karşõlaştõrmalarõ bildirmek için kullanõlõr. # Dekontlar: İşletme muhasebesi bölümünden genel muhasebe bölümüne mal satõşlarõyla ilgili bilgi akõşõnõ sağlayan belgelerdir. İşletmenin 2000 yõlõyla karşõlaştõrmalõ 2001 yõlõ Bilanço ve Gelir Tablolarõ EK 4 ve EK 5 deki gibidir.
4.2. FİNANSAL TABLO ANALİZLERİ Finansal Tablolar Analizi hakkõnda kurumda fazla bir bilgiye sahip olan çalõşan yoktur. Kurumun Mali İşler Müdürü tarafõndan verilen Finansal tablo analizi ile ilgili bir örnek Çizelge 3.2 de görüldüğü gibidir. Çizelge 3.2. 2002 Yõlõ Aylõk Faaliyet Özeti Milyon TL DÖNEM K/Z TOPLAM OCAK ŞUBAT MART Program -523.729-183.611-184.943-155.175 Gerçekleşen -1.101.311-286.787-366.837-447.687 Aylõk gerçekleşen % 156 198 289 Kümülatif gerçekleşen % 283 283 283 Kuruluşun karlõlõğõnõ ortaya çõkaran herhangi bir oran kullanõlmamaktadõr. Zaten kuruluş senelerden beri zarar etmektedir. Fakat aynõ iş kolunda faaliyet gösteren diğer üç firma oldukça karlõ gözükmektedir. Kuruluş pazardaki zarar eden tek işletmedir. Bunun sebebi ise eski teknoloji ve yüksek işçilik maliyetleridir. 4.3. SERMAYE YAPISI Kuruluşun özkaynaklarõ toplamõ bilançodaki görünümü itibariyle 1.927.332.447.417TLdir. Sermayesinin tamamõ ödenmiş olup, tutarõ 4.000.000.000.000TL dir. Yabancõ kaynaklarõnõn tamamõ kõsa vadeli olup tutarõ 10.414.514.470.726TL dir. İşletme kar elde ettiği dönemlerde karõnõn tamamõnõ veya bir kõsmõnõ sermayeye eklemektedir. Karõn sözkonusu olmadõğõ durumlarda ise sermaye artõrõmõna pek gidilmemektedir. 2001 yõlõ faaliyet döneminde genel kurul kararõ ile %100 artõrõlarak 4.000 milyar TL ye çõkarõlan sermaye, dönemin 4.644 milyar TL zararla kapatõlmasõ ile tamamen tükenmiştir. Faaliyet dönemi sonunda şirket özkaynaklarõnõn tamamõnõ kaybettiğinden rasyo düzenlenememiştir. 2001 2000 % % Yabancõ Kaynaklar X 100 10.414.514 X 100 Mali Kaldõraç = = = 127,4 90,9 Varlõklar Toplamõ 8.176.460 Daha önce de belirtildiği gibi işletmenin borçlarõnõn tamamõ kõsa vadelidir. Bu sebeple, sermaye yapõsõnõ kuvvetlendirmek mümkün olamamaktadõr.
4.4. LİKİDİTE DURUMU İşletmedeki dönen değerler ile bu değerlerin finansmanõnda kullanõlan kaynaklarõn dispanbilitesi şöyledir; Milyon TL 2001 yõlõ (%) Dönen Varlõklar 7.713.212 = = 172 Kõsa Süreli Dönen Varlõklar 4.485.238 Kõsa Süreli Dönen Varlõklar 4.485.238 = = 43 Kõsa Süreli Borçlar 10.414.514 İşletmedeki para mevcudunun ; 954.656.174- Lirasõ Kasadaki Nakit 24.422.739.924- Lirasõ Bankalarda 16.000.000.000- Lirasõ Tahsile Verilen Çekler + 41.377.396.098- TL Tutarõndan İbarettir. Şirketin tüm varlõklarõnõn %99,9 u paraya çevrilebilir ve hazõr değerlerden oluşmaktadõr. 2001 2000 % % Dönen Varlõklar X 100 7.402.489 X 100 Genişletilmiş Likidite= = = 93,3 97,8 Kõsa Vadeli Yab. Kaynaklar 10.103.793 Şirketin hazõr değerlerinin kõsa vadeli yabancõ kaynaklarõ karşõlama oranõ %73,3 tür. Ancak, her iki rasyo değerinin düşük çõkmasõ şirket açõsõndan bir anlam ifade etmemektedir. Zira, şirketin toplam borçlarõnõn %84,5 ini Ana Teşekkül ile teşkilat içi Bağlõ Ortaklõklara olan borçlar teşkil etmekte, borç alacak ilişkisi ise cari hesapla yürütülmektedir. Bu nedenle, likidite rasyolarõ değerlerinin yetersizliği şirkete darboğaz yaratmamaktadõr.
Bankalardaki para mevcudunun tamamõ yurtiçi bankalarõnda bulunmaktadõr. İşletmede çekler ve mamül stoklarõ dõşõnda paraya çevrilebilir kõymet bulunmamaktadõr. Ana Teşekkül ve tüm Bağlõ Ortaklõklarda atõl parayõ değerlendirecek nakit yönetimi politikasõ bulunmamaktadõr. Menkul kõymetlerde 2001 yõlõ içinde hiçbir hareket olmamõştõr. İşletmenin ticari alacaklarõ toplamõ 4.485.237.546.240TL olup, bu tutarõn tamamõ kõsa vadelidir. Ayrõca, işletme alacaklarõnõn tamamõ senetsizdir. Alõcõlardan banka teminat mektubu ve çek istenmektedir. Bununla birlikte işletme alacaklarõnõn 3.574.488.255.778TL si Bağlõ Ortaklõklardandõr. 4.5. MALİYET SİSTEMİ İşletmede muhasebe servisi Genel muhasebe ve İşletme (Maliyet) muhasebesi olmak üzere iki bölüme ayrõlõr ve herbir bölümün başõnda birer uzman bulunur. Maliyet muhasebesi kayõtlarõ işletme muhasebesi bölümü tarafõndan tutulmaktadõr. İşletmede maliyet hesaplamalarõnda tam maliyet ve ortalama maliyet sistemi uygulanmaktadõr. Bu sistemin işletme açõsõndan verimli olmadõğõnõ söyleyen yöneticiler diğer sistemlere geçmenin oldukça güç olduğu için bu sisteme devam ettiklerini söylemektedirler. Kurumda maliyetler üçer aylõk devreler halinde hesaplanmaktadõr. İşletmede maliyet sistemi olarak sipariş maliyet sistemi benimsenmiştir. Periyodik olarak düzenlenen maliyet tablolarõnõn en önemlisi Satõşlarõn Maliyeti Tablosudur. İşletmenin 22.12.2000 tarihinde düzenlediği Satõşlarõn Maliyeti Tablosu Çizelge 3.3 te görüldüğü gibidir. Daha önce de belirtildiği gibi işletmenin uyguladõğõ sipariş maliyet sistemi verimli bir sistem değildir. Türkiye gibi enflasyonist ekonomilere sahip ülkelerde etkin kullanõlmasõ zor olan sistemin uygulanmasõnõ değiştirilmesindeki çeşitli güçlükler nedeniyle devam edilmektedir. İşletmede standart maliyet sistemi uygulanmamaktadõr. Birim maliyetlerin bulunmasõyla ilgili bir örnek Çizelge 3.4 te görüldüğü gibidir. 4.6. YÖNETİM MUHASEBESİ İşletmede muhasebe bilgi sistemi olarak etkin bir durumdadõr. 2001 yõlõ faaliyet raporunun büyük bir bölümü muhasebe birimi tarafõndan sağlanan bilgilerden oluşmaktadõr. Muhasebede analiz ve değerlendirmelerde istatistiki metotlardan yeterince faydalanõlamamaktadõr. Muhasebe personelinde yeterli istatistiki bilgi bulunmamaktadõr. Kurumda muhasebeden sağlanan bilgiler yönetimin karar verme sürecinde fazla etkili olmuyor. Kurum KİT statüsünde olduğu için mali durum çok fazla dikkate alõnmõyor. Örneğin, senelerden beri zarar eden işletmenin iflasõ istenemiyor. Muhasebeden kontrolden ziyade bir planlama aracõ olarak yararlanõlõyor. Bir önceki yõlõn verilerine bakõlarak diğer yõlõn planlarõ öngörülebiliyor.
Çizelge 3.3. Satõşlarõn Maliyeti Tablosu HESAPLAR ÜRETİM MALİYETİ FİİLİ /TL. 1998 YILI BÜTÇE /TL. % 1996 = 100 A- DİREKT İLKMADDE VE MAL.GİD. 4.848.605.587.814 6.875.931.120.000 71 B- DİREKT İŞÇİLİK GİDERİ 480.979.043.283 555.962.194.000 87 C- GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 1.473.055.820.396 1.445.549.469.000 102 D- YARI MAMUL KULLANIMI 1- DÖNEM BAŞI STOKU 87.258.323.718 72.500.000.000 120 2- DÖNEM FAAL.DIŞI GİRİŞ 3- DÖNEM FAAL.DIŞI ÇIKIŞ 4- DÖNEM FAAL.STOKU (44.528.410.073) (72.500.000.000) - 61 E- MAMUL STOKLARINDA DEĞİŞİM 1- DÖNEM BAŞI STOKU 171.339.599.043 51.200.000.000 335 2- DÖNEM FAAL.DIŞI DİĞ.GİRİŞ 3- DÖNEM FAAL.DIŞI DİĞ.ÇIKIŞ 336.000.000.000 4- DÖNEM SONU STOKU ( 390.808.824.399) (51.200.000.000) 763 STOK DEĞER FARKLARI 1- STOK SAYIM FAZLALARI 2- STOK SAYIM NOK.KARŞ. KURULUŞUN KENDİSİ İÇİN ÜRT. 1- İLK MADDE VE MALZEME (97.519.930.667) 2- ARA İŞ VE TALİ HASILLAR (2.139.786.194.965) 3.331.856.783.000 64 3- MADDİ DURAN VARLIKLAR 4- DİĞER (259.567.543.515) I- SATILAN MAMUL MALİYETİ 4.465.027.470.635 TİCARİ FAALİYET A- DÖNEM BAŞI TİC.MAL.STOK. B- DÖNEM İÇİ ALIŞLAR C- DÖNEM SONU TİC.MAL.STOK. II- SATILAN TİC.MALLAR MALİYETİ III SATILAN MALLAR MALİYETİ SATIŞLARIN MALİYETİ ( I+II ) 4.465.027.470.635 5.545.586.000.000 81 Çizelge 3.4. Birim Maliyetin Hesaplanõşõ MAMÜL TOPLAM ÜRETİM DİREKT MALZEME DİS SAAT DİS TUTARI GENEL İMAL GİDERLERİ Pirinç Çubuk 10.097.780 9.218.202.807 96.083 316.129.788 1.366.020.840 TALİ STOK HASILLAR MALİYETİ BİRİM MALİYET (733.298.955) 10.167.054.480 1006,86
4.7. BÜTÇELEME Kuruluşta bütçe hazõrlanmasõ bir sistem olarak benimsenmiştir. Bütçeler aylõk programlarõ içine alacak şekilde yõllõk olarak hazõrlanõr. Bütçede yer alan kalemler; Satõşlar, Üretimler, Tedarikler, Harcamalar, Stoklar, İşgücü, Maliyetlerin Fonksiyonel Dağõlõmõ ve Satõşlarõn Maliyeti çizelgesi ile ayrõntõlarõndan oluşur. İşletmede bütçelenen değerler ile gerçekleşen değerler Çizelge 3.5 de görüldüğü gibidir. Çizelge 3.5. Bütçe ile Gerçekleşen Rakamlarõn Karşõlaştõrõlmasõ Gayrisafi Satõş Hasõlatõ BÜTÇE GERÇEKLEŞEN YÜZDE (%) 20.355.724.000.000 17.074.403.732.000 84 Üretim Miktarõ (Ton) 7.800 7.193 92 Satõş Maliyeti 56.551.900.000 39.783.400.000 70 Harcamalar 18.661.086.325.000 17.004.985.435.000 91 Tedarikler 10.433.623.940.000 9.540.683.080.000 91 Stoklar 2.551.672.963.000 2.616.161.492.000 103 Kurumda, bütçelerde bir sapma olduğunda revize edilir. Örneğin, işletmenin 2001 yõlõ revize bütçesi 20.355.724.000.000TL olarak kabul edilmiştir. 4.8. ALACAKLAR KONTROL SİSTEMİ Kuruluş alacaklarõnõn miktarõ için belirli bir sõnõrlama getirilmemiştir. Şu anda kuruluşta tahsil edilemeyen alacak bulunmamaktadõr. Şüpheli alacaklar için karşõlõk ayrõlmamaktadõr. Bunun sebebi işletmenin yaptõğõ her vadeli satõşta bir teminat almasõdõr. Genelde banka teminat mektubu kullanõlõr. İşletmede senetli alacak bulunmamaktadõr. Bununla birlikte kuruluş alacaklarõnõn tamamõ kõsa vadelidir. Alacaklarõn büyük bir bölümü vadesi bitiminde tahsil edilir. 4.9. KAR DAĞITIMI (DİVİDANT) POLİTİKASI İşletmenin 1999 yõlõ kar dağõtõm tablosu Çizelge 3.6 da görüldüğü gibidir. Buna göre karõn bir kõsmõ yedek akçe olarak ayrõlõr. Kalan diğer kõsmõ ise II temettü olarak bölündükten sonra bir sonraki yõl sermayeye eklenir. Ancak, son yõllarda işletmenin kar elde edememesi bu politikanõn uygulanmasõnõ engellemiş ve bundan dolayõ işletmenin büyümesi için gerekli olan sermaye artõrõmlarõ yapõlamamõştõr.