TÜRKİYE NİN DIŞ TİCARET YAPISI Doç. Dr. İsmet GÖÇER Aydın İktisat Fakültesi Ekonometri Bölümü 1
Ülkeler Niçin Dış Ticaret Yapar? Dış Ticaret Politikası Ödemeler Bilançosunun, cari işlemler hesabında ihracat ve ithalat kalemleri üzerindeki tüm hükümet faaliyetlerini kapsayan bir tür dış ekonomi politikasıdır. (İngiltere Başbakanının sözleri.) Dış Ticaret Politikasının başlıca amaçlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Dış Ödemeler Dengesizliklerinin Giderilmesi Dış Rekabetten Korunma Ekonomik Büyüme İstihdam Oluşturma 2
Ülkeler Niçin Dış Ticaret Yapar? Dış Ticaret Politikalarının Türleri Koruyucu Ticaret Politikası: Rekabeti engeller. Kaynakların etkin dağılımını engeller. Girişimcileri durgunluğa ve tembelliğe iter. Monopol yaratır. Bürokratik işlemler artar. Rüşvete ve kaynak israfına yol açar. Serbest Ticaret Politikası: Uluslararası Uzmanlaşmayı teşvik eder. Serbest Fiyat Mekanizmasını güçlendirir. Optimum Kaynak Dağılımı sağlar. 3
Dış Ticaret ile İlgili Bazı Temel Kavramlar İhracat (Export: X) : Bir malın yabancı ülkelere döviz karşılığı yapılan satışıdır. İthalat (Import: M) : Yurtdışında üretilmiş malların, ülkedeki alıcılar tarafından satın alınmasıdır. Net İhracat (NX) =X-M Buna dış ticaret dengesi de denir. Dış ticaret dengesi ayrıca X/M ile de hesaplanabilir. 4
İhracat ve ithalat değerleri iki türlü hesaplanabilmektedir: CIF (Cost, Insurance, Freight): Mal bedeli, sigorta ve navlun ücretlerinin toplamı, fiyata yansıtılır. Bu sistemde malın taşınması sırasında oluşabilecek kayıp ve hasar riskine karşı deniz sigortası sağlama yükümlülüğü ve taşıma maliyetleri satıcı tarafından karşılanmaktadır. Mallar karşı ülkede adrese teslim edilinceye kadar bütün sorumluluk ihracatçıya aittir. EVDS den göster! 5
FOB (Free on Board): Tedarikçinin malzemeyi nakliye yapılacağı geminin güvertesine taşıyana kadar olan sorumluluğunu içerir. Fabrikadan liman gümrüğüne kadar olan taşıma masrafları ile, liman gümrüğü ve liman masrafları tedarikçiye aittir. Malzeme gemi güvertesine taşındıktan sonraki sorumluluk ise müşteriye aittir. Daha çok deniz taşımacılığında (navlun) kullanılan bir terimdir. EVDS den göster! 6
Türkiye de İhracat FOB, İthalat CIF Olarak Hesaplanmaktadır 7
Re-Export: Diğer ülkelerden yurda ithal edilen malların daha sonra tekrar yurtdışına ihraç edilmesidir. Örneğin: Turgut Özal zamanında yurt dışından alınan buğdayın, tekrar başka ülkelere satılması gibi. 8
Dahilde İşleme Rejimi (DİR) İhraç ürününün elde edilmesinde kullanılan girdilerin, ticaret politikası önlemlerine (Kota, gümrük vergisi,..) tabi tutulmaksızın, gümrük muafiyetli olarak ithal edilmesidir. Örneğin; Kumaş ithal edilerek işlenip gömlek olarak ihraç edilmesi. 9
DAHİLDE İŞLEME REJİMİ (DİR) Dünya piyasa fiyatlarından hammadde temin etmek suretiyle ihracatı artırmak, İhraç ürünlerine uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazandırmak, İhraç pazarlarını geliştirmek, İhraç ürünlerini çeşitlendirmek amacıyla uygulanmaktadır. 10
TÜRKİYE NİN DIŞ TİCARET YAPISI Türkiye, 1980 öncesi dönemde «İthal İkamesine Dayalı» şeklinde büyük ölçüde dışa kapalı bir ekonomik büyüme modeli izlerken, 24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte bunu bırakıp, dışa açık «İhracata Dayalı/ İhracat Öncüllü» ekonomik büyüme modeli izlemeye başlamıştır. 11
12
Türkiye nin İhracat Yapısı (Milyar Dolar) Ara Malı Sermaye Malı Tüketim Malı Toplam 1989 6.0 0.2 5.4 11.6 1990 6.1 0.3 6.6 13.0 1995 9.0 0.8 11.8 21.6 2000 11.6 2.2 14.0 27.8 2005 30.3 8.0 34.8 73.5 2010 56.4 11.8 45.3 113.9 2011 67.9 14.2 52.2 134.9 2012 82.7 13.7 55.6 152.5 2013 74.8 15.6 60.7 151.8 2014 75.2 16.1 65.1 157.6 2015* 6.2 1.1 4.9 12.3 *Ocak 2015 e ait değerlerdir. 13
VERİYİ ALDIĞIN YERİ GÖSTER 14
Türkiye nin İhracat Yapısı (Toplam İçinde %) Ara Malı Sermaye Malı Tüketim Malı 1989 51.4 1.8 46.8 1990 46.7 2.2 51.1 1995 41.4 3.8 54.7 2000 41.6 7.8 50.4 2005 41.2 10.9 47.4 2010 49.5 10.3 39.8 2011 50.4 10.5 38.7 2012 54.2 9.0 36.4 2013 49.3 10.3 40.0 2014 47.7 10.2 41.3 2015 50.4 9.3 39.9 *Ocak 2015 e ait değerlerdir. 15
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İhracat Yapısı 1990 1991 1992 1993 1994 ÖRME GİYİM (%) 20.7 21.9 25.4 25.4 23.5 YAŞ MEYVE-SEBZE (%) 10.7 9.8 8.0 8.3 8.0 DEMİR VE ÇELİK (%) 10.3 8.6 8.7 11.2 11.2 ELEKTRİKLİ MAKİNALAR (%) 3.7 4.2 4.4 4.1 4.1 MAKİNA ve TEÇHİZAT (%) 1.6 1.8 2.2 2.4 3.0 MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) 1.1 1.1 1.5 1.7 1.8 KIYMETLİ TAŞ VE METAL (%) 0.1 0.1 0.1 0.2 0.3 TOPLAM (Milyar Dolar) 13.0 13.6 14.7 15.3 18.1 16
VERİYİ ALDIĞIN YERİ GÖSTER 17
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İhracat Yapısı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 ÖRME GİYİM (%) 26.5 25.2 24.6 25.6 24.2 23.2 YAŞ MEYVE-SEBZE (%) 7.5 7.0 6.9 6.3 5.7 4.7 DEMİR VE ÇELİK (%) 8.0 7.5 7.6 5.9 5.8 5.8 ELEKTRİKLİ MAKİNALAR (%) 4.6 5.8 5.6 6.9 6.3 7.2 MAKİNA ve TEÇHİZAT (%) 3.2 3.5 3.8 4.4 4.8 5.1 MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) 3.0 3.5 2.6 3.0 5.5 5.7 KIYMETLİ TAŞ VE METAL (%) 0.3 0.5 0.7 0.8 1.1 1.4 TOPLAM (Milyar Dolar) 21.6 23.2 26.3 27.0 26.6 27.8 18
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İhracat Yapısı 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) 13.0 13.9 12.0 12.1 11.7 9.9 11.2 11.5 MAKİNA ve TEÇHİZAT (%) 7.1 7.8 8.0 8.3 8.6 7.9 8.6 8.6 ÖRME GİYİM (%) 9.0 5.9 6.8 6.8 6.2 5.5 6.1 6.4 ELEKTRİKLİ MAKİNALAR (%) 7.4 6.0 6.5 6.6 6.6 6.1 6.3 6.1 DEMİR VE ÇELİK (%) 6.8 11.3 7.5 7.7 8.3 7.4 6.5 5.9 KIYMETLİ TAŞ VE METAL (%) 1.8 4.1 5.8 3.3 2.8 10.7 4.6 4.9 YAŞ MEYVE-SEBZE (%) 4.1 2.9 3.9 4.0 3.7 3.1 3.3 3.4 TOPLAM (Milyar Dolar) 73.5 132.0 102.1 113.9 134.9 152.5 151.8 157.6 19
VERİYİ ALDIĞIN YERİ GÖSTER 20
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İhracat Yapısı (2013) Kaynak: Türkiye İhracatçılar Birliği 21
22
Görüldüğü Gibi Türkiye nin İhracatında Motorlu Kara Taşıtları Önemli Bir Yer Tutmaya Başlamıştır. 23
Türkiye nin İthalat Yapısı (Milyar Dolar) Ara Malı Sermaye Malı Tüketim Malı Toplam 1989 12.5 2.5 0.7 15.8 1990 16.2 4.0 2.1 22.3 1995 25.1 8.1 2.4 35.7 2000 36.0 11.4 6.9 54.5 2005 81.9 20.4 14.0 116.8 2010 131.4 28.8 24.7 185.5 2011 173.1 37.3 29.7 240.8 2012 174.9 33.9 26.7 236.5 2013 183.8 36.8 30.4 251.7 2014 176.7 36.0 29.0 242.2 2015* 12.3 2.5 1.8 16.6 *Ocak 2015 e ait değerlerdir. 24
Türkiye nin İthalat Yapısı (Toplam İçindeki Payları, %) Ara Malı Sermaye Malı Tüketim Malı 1989 79.2 16.1 4.7 1990 72.4 18.1 9.3 1995 70.2 22.7 6.8 2000 66.1 20.9 12.7 2005 70.1 17.4 12.0 2010 70.8 15.5 13.3 2011 71.9 15.5 12.3 2012 74.0 14.3 11.3 2013 73.0 14.6 12.1 2014 73.0 14.9 12.0 2015* 73.7 15.2 10.8 *Ocak 2015 e ait değerlerdir. 25
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İthalat Yapısı 1990 1991 1992 1993 1994 MİNERAL YAKITLAR (%) 20.7 17.9 16.4 13.5 16.4 MAKİNA VE CİHAZLAR (%) 16.9 18.0 17.8 17.9 16.2 DEMİR VE ÇELİK (%) 7.2 7.8 7.5 9.1 8.5 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR (%) 7.5 9.3 8.0 7.1 7.8 MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) 5.0 4.9 5.8 7.3 4.1 KIYMETLİ TAŞ VE MADENLER (%) 0.1 0.1 0.1 0.1 0.0 TOPLAM (Milyar Dolar) 22.3 21.0 22.9 29.4 23.3 26
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İthalat Yapısı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 MİNERAL YAKITLAR (%) 12.9 13.6 12.5 9.8 13.2 17.5 MAKİNA VE CİHAZLAR (%) 16.1 19.6 19.1 19.7 16.0 14.6 DEMİR VE ÇELİK (%) 8.5 6.4 6.1 6.0 5.1 5.1 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR (%) 6.3 7.0 8.1 9.7 12.7 11.3 MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) 4.4 6.2 8.5 8.1 7.6 10.0 KIYMETLİ TAŞ VE MADENLER (%) 0.1 0.1 0.2 0.2 0.1 0.2 TOPLAM (Milyar Dolar) 35.7 43.6 48.6 45.9 40.7 54.5 27
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İthalat Yapısı 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 MİNERAL YAKITLAR (%) 18.2 20.7 19.9 23.9 21.2 20.7 22.5 25.4 22.2 22.7 MAKİNA VE CİHAZLAR (%) 14.0 13.6 13.3 11.2 12.2 11.5 11.3 11.1 12.0 11.6 DEMİR VE ÇELİK (%) 8.1 8.3 9.5 11.5 8.1 8.7 8.5 8.3 7.4 7.3 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR (%) MOTORLU KARA TAŞITLARI (%) KIYMETLİ TAŞ VE MADENLER (%) 8.3 7.8 7.8 6.9 8.7 7.9 7.0 6.9 7.1 7.4 9.0 8.2 7.3 6.3 6.4 7.2 7.1 6.1 6.7 6.5 3.6 3.2 3.5 2.8 1.4 1.6 2.9 3.6 6.5 3.4 TOPLAM (Milyar Dolar) 116.8 139.6 170.1 202.0 140.9 185.5 240.8 236.5 251.7 242.2 28
Türkiye nin Fasıllar İtibariyle İhracat Yapısı (2013) Kaynak: Türkiye İhracatçılar Birliği 29
30
Görüldüğü Gibi Türkiye nin İthalatında Petrol ve Türevleri Önemli Bir Yer Tutmaktadır Ben Demedim mi Petrol Önemli Diye :)) 31
Ülke Gruplarına Göre Türkiye nin İhracatı ÜLKE GRUPLARINA GÖRE İHRACAT - Milyon Dolar OCAK 2014 % DAĞ. 2015 % DAĞ. % DEĞ. GENEL İHRACAT TOPLAMI 12.400 100.0 12.331 100.0-0.6 A- AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİ (28) 5.456 44.0 5.271 42.7-3.4 1- DİĞER AVRUPA 1.126 9.1 1.721 14.0 52.8 2- AFRİKA 1.148 9.3 934 7.6-18.6 3- AMERİKA 726 5.9 757 6.1 4.2 4- ASYA 3.725 30.0 3.444 27.9-7.5 5- AVUSTRALYA VE YENİ ZELANDA 39 0.3 47 0.4 19.9 6- DİĞER ÜLKE ve BÖLGELER 3 0.0 6 0.1 92.8 32
Ülke Gruplarına Göre Türkiye nin İhracatının Yıllar İtibariyle Değişimi TOPLAM İHRACAT (Milyar $) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 23.2 26.2 26.9 26.5 27.7 31.3 36.1 47.2 63.1 132.0 102.1 113.8 134.9 152.4 151.8 157.6 A- AB (28) 54 51 55 58 56 56 57 58 58 48 46 46 46 39 42 43 1- AB Hariç Avrupa 11 12 9 6 7 7 7 7 7 12 11 10 9 9 9 10 2- AFRİKA 5 5 7 6 5 5 5 5 5 7 10 8 8 9 9 9 3- AMERİKA 8 9 10 11 13 12 11 9 9 5 5 5 6 6 6 6 4- ASYA 19 18 15 14 14 15 15 17 17 25 25 28 28 35 31 30 33
AB ile Dış Ticaretin Gelişimi *Ocak- Şubat Kaynak: Ekonomi Bakanlığı Bilgi Sistemi 34
35
En Fazla İhracat Yaptığımız İlk 10 Ülke (Milyar $) ÜLKELER 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Almanya 13.0 9.8 11.5 14.0 13.1 13.7 15.2 Irak 3.9 5.1 6.0 8.3 10.8 11.9 10.9 İngiltere 8.2 5.9 7.2 8.2 8.7 8.8 9.9 İtalya 7.8 5.9 6.5 7.9 6.4 6.7 7.1 Fransa 6.6 6.2 6.1 6.8 6.2 6.4 6.5 A.B.D. 4.3 3.2 3.8 4.6 5.6 5.6 6.3 Rusya Federasyonu 6.5 3.2 4.6 6.0 6.7 7.0 5.9 İspanya 4.0 2.8 3.5 3.9 3.7 4.3 4.8 B.A.E. 8.0 2.9 3.3 3.7 8.2 5.0 4.7 İran 2.0 2.0 3.0 3.6 9.9 4.2 3.9 36
En Fazla İhracat Yaptığımız İlk 10 Ülkedeki Değişim Ülke Adı OCAK 2014 2015 Değişim (%) Almanya 1,252 1,107-11.6 Irak 1,016 837-17.7 İngiltere 772 944 22.3 İtalya 595 588-1.0 Fransa 502 476-5.3 ABD 480 496 3.5 Rusya Federasyonu 462 317-31.4 İspanya 329 389 18.1 BAE 366 454 24.0 İran 244 412 68.9 37
Ülke Gruplarına Göre Türkiye nin İthalatı GENEL İTHALAT TOPLAMI 1-AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİ (28) 2-DİĞER AVRUPA (AB HARİÇ) 1996 1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 43.6 48.6 54.5 41.4 51.6 69.3 97.5 116.8 139.6 170.1 202.0 140.9 185.5 240.8 236.5 251.7 242.2 55.8 53.8 52.4 47.9 49.8 50.7 49.3 45.2 42.6 40.3 36.9 40.2 39.0 38.0 37.1 36.7 36.7 9.0 9.3 11.2 13.8 14.5 14.9 16.1 17.4 18.4 20.1 21.8 18.3 16.2 14.8 15.7 16.4 15.0 3- AFRİKA 4.6 4.5 5.0 6.8 2.4 2.2 2.7 2.8 2.8 3.0 2.8 2.8 2.6 2.8 2.5 2.4 2.5 4- AMERİKA 10.6 11.2 8.8 9.3 7.9 7.1 6.8 6.7 6.7 7.1 8.5 8.7 9.1 9.4 8.6 7.5 7.8 5-ASYA 18.2 18.1 18.9 19.1 17.2 18.9 20.3 22.8 24.6 25.8 25.1 25.5 28.8 30.6 30.0 30.5 31.6 38
En Fazla İthalat Yaptığımız İlk 12 Ülke (Milyar $) ÜLKELER 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Rusya Federasyonu 31.4 19.5 21.6 24.0 26.6 25.1 25.3 Çin 15.7 12.7 17.2 21.7 21.3 24.7 24.9 Almanya 18.7 14.1 17.5 23.0 21.4 24.2 22.4 Gizli Ülke 7.5 4.8 6.7 8.8 12.5 13.4 13.6 ABD 12.0 8.6 12.3 16.0 14.1 12.6 12.7 İtalya 10.7 7.6 10.1 13.4 13.3 12.9 12.1 İran 8.2 3.4 7.6 12.5 12.0 10.4 9.8 Fransa 9.0 7.1 8.2 9.2 8.6 8.1 8.1 Güney Kore 4.1 3.1 4.8 6.3 5.7 6.1 7.5 Hindistan 2.5 1.9 3.4 6.5 5.8 6.4 6.9 39
40
En Fazla Dış Ticaret Açığı Verdiğimiz İlk (%) ÜLKELER X M NX X/M Almanya 15.2 22.4-7.2 67.7 Irak 10.9 0.3 10.6 4 056.5 İngiltere 9.9 5.9 4.0 167.0 İtalya 7.1 12.1-4.9 59.2 Fransa 6.5 8.1-1.7 79.6 A.B.D. 6.3 12.7-6.4 49.8 Rusya Federasyonu 5.9 25.3-19.3 23.5 İspanya 4.8 6.1-1.3 78.2 İran 3.9 9.8-5.9 39.5 Çin 2.9 24.9-22.1 11.5 Hindistan 0.6 6.9-6.3 8.5 Güney Kore 0.5 7.5-7.1 6.2 41
Dış Ticaret Açığı Nasıl Azalır (Video) 42
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Türkiye nin Cari Açığı ve Dış Ticaret Açığı Arasındaki İlişki 10 10-10 -30-50 -70-90 -110-46 -85 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 -80 NX CA 43
Türkiye nin Cari Açığı ve Dış Ticaret Açığı Arasındaki İlişki ÖDEMELER DENGESİ 2014 2015 (Milyon ABD Dolar) Ocak Ocak A- CARİ İŞLEMLER HESABI -4,982-2,002 1. İhracat 13,285 13,359 2. İthalat 18,485 15,922 Mal Dengesi -5,200-2,563 3. Hizmet Gelirleri 2,637 2,834 4. Hizmet Giderleri 1,924 1,844 Mal ve Hizmet Dengesi -4,487-1,573 5. Birincil Yatırım Kaynaklı Gelirler 359 313 6. Birincil Yatırım Kaynaklı Giderler 900 816 Mal, Hizmet ve Birincil Gelir Dengesi -5,028-2,076 7. İkincil Yatırım Kaynaklı Gelirler 46 74 B. SERMAYE HESABI -22-1 C. FINANS HESABI 3,278-7,483 8. Doğrudan Yatırımlar: Net Varlık Edinimi 314 191 9. Doğrudan Yatırımlar: Net Yükümlülük Oluşumu 1,247 1,791 10. Portföy Yatırımları: Net Varlık Edinimi -318 270 11. Portföy Yatırımları: Net Yükümlülük Oluşumu -246 1,883 11.1. Hisse Senetleri -318 462 11.2. Borç Senetleri 72 1,421 12. Diğer Yatırımlar: Net Varlık Edinimi 1,632-422 12.1. Merkez Bankası 0 0 12.2. Genel Hükümet -16 0 12.3. Bankalar 1,925 438 12.4. Diğer Sektörler -277-860 13. Diğer Yatırımlar: Net Yükümlülük Oluşumu -2,651 3,848 13.1. Merkez Bankası -93-38 13.2. Genel Hükümet -138-357 13.3. Bankalar -2,141 4,785 13.4. Diğer Sektörler -279-542 D. NET HATA VE NOKSAN 2,482-1,463 GENEL DENGE 5,800-4,017 E. REZERV VARLIKLAR -5,800 4,017 44
Cari Açık Hangi Günler Açık? Bir Bilene Soralım :)) 45
Beklentiler-Hedefler 46
Veri Kaynakları ve Güncel Takip Edilecek Siteler Ekonomi Bakanlığı (İstatistik ve Yayınlar) Ekonomi Bakanlığı-Ekonomik Görünüm Merkez Bankası (Evds.tcmb.gov.tr-Dış Ticaret Geniş Ekonomik Kategorileri Sınıflamasına Göre) Türkiye İhracatçılar Meclisi 47