Türkiye de Vergi Bilincinin Gelişmesi ve Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlerin Rolü Giriş Devletlerin ekonomik ve sosyal gelişiminde iktisat politikalarının, özelliklede iktisat politikası araçlarından biri olan maliye politikalarının önemi şüphesiz büyüktür. Devlet maliye politikasının amaçlarına ulaşmak için, en önemli araç olarak vergi politikasını kullanır. Demokrasinin olduğu gelişmiş ülkelerde vergi politikası baskı gruplarının etkisi altındadır. Bu baskı gruplarını; basın, sendikalar, meslek örgütleri ve seçmenler oluşturur. Vergilendirme yetkisi, devletin mali egemenlik hakkına dayanarak vatandaşlarını vergilendirmesidir. Devletin bu yetkiyi kullanması vatandaşlarına kamu hizmeti verme çabasının ürünüdür. Bu kamu hizmetini sunabilmek için ise gerekli mali kaynağa ihtiyaç duyar. Vergi ödemenin en temel ilkelerinden biri, toplumsal sınıf farkı tanımadan tüm vatandaşların bu görevi yerine getirmeleridir. Ancak vergiyi algılayış biçimi bireyden bireye farklılıklar gösterebilir. Bazı vatandaşlar vergiyi kamu hizmetlerinin fiyatı gibi algılamakta, vergi vermenin toplumun yararına olduğunu ve ödenen vergilerin daha sonra hizmet olarak topluma yansıyacağını düşünmektedir. Bu durum vatandaşların vergiye karşı olumlu bir tutum takınmalarına ve ödemeleri gereken vergiyi eksiksiz ve zamanında ödemelerine yol açmaktadır. Diğer bir taraftan, bazı bireyler ise vergiyi devlet tarafından zorla alınan bir yük, bir ceza gibi görmektedir. Bu durumda kişilerin vergi ödeme isteği azalmakta ve kayıt dışı ekonominin boyutu artmaktadır (Sağbaş, 2003: 169-178). Ülkelerin ekonomik ve toplumsal kalkınmasını sağlayan en önemli kaynak vergidir. Aynı zamanda parlamenter demokratik rejimle yönetilen vergi bilincinin gelişmiş olduğu ülkelerde, hesap verme ve hesap sorma kültürünü de geliştirir. Vergi bilincinin gelişiminde baskı gruplarından biri olan meslek odalarının da etkisi oldukça büyüktür. Meslek odaları, vergilerin; ekonomik büyümeyle birlikte ülkelerin kalkınmasına olan etkilerini topluma aktarmalı ve vergi ödeme alışkanlığını topluma kazandırmalıdır. A. Vergi Bilincinin Önemi Vergi; devletin hükümranlık gücüne dayanarak, ekonomik, mali ve sosyal amaçlı kamu giderlerini finanse etmek için vatandaşlarının mali güçlerine göre karşılıksız ve belirli kurallar çerçevesinde aldığı, kanuni ve cebri ekonomik değerlerdir. Çağdaş vergilemede en çok kullanılan yöntem beyan usulüdür. Bu usul mükelleflerin kendi kendilerini vergileme usulü olarak da adlandırılmaktadır. Beyan usulünün dayanak noktası, mükellefin vergi karşısındaki durumunu en iyi kendisinin belirleyeceğidir. Ancak,
beyan usulünün başarılı olması, geniş ölçüde mükellefin vergi bilincine ve idarenin mükelleflere ait bildirimlerin doğruluğunu araştırmada göstereceği başarıya bağlıdır. Vergi idaresinin, sayıları günümüzde milyonlarla ifade edilen mükellefleri teker teker ele alıp inceleyemeyeceği gerçeği göz önünde bulundurulduğundan, burada en önemli görev mükelleflere düşmektedir. Buna göre, başarılı bir vergilemenin temel şartı, mükelleflerdeki vergi bilincinin geliştirilmesidir (Sürmen, 1992: 26-27). Vergi bilinci ve vergi ahlakı verginin devletler için ifade ettiği anlamda önem kazanmıştır. Şüphesiz vergiler, devletlerin bütçelerindeki en önemli ana kaynaklarıdır. Gün geçtikçe devletler artan kamu harcamalarını finanse etmekte daha da zorlanıyorlar. Devletler kamu harcamalarındaki bu artışı vergilerle tam olarak finanse edemezler çünkü vergi kayıp kaçakları bu durumu çıkmaza getirir. Bu durumda devletler bu finansman açığını borçlanma yoluyla kapatmaya giderler. Vergi sisteminde dolaylı ya da dolaysız vergilerde mükellefin psikolojisini önemli ölçüde etkiler. Vergide adalet ilkesine göre ülkemizde dolaysız vergiler dolaylı vergilere göre daha adil olduğunu açıkça ifade edebiliriz. Fakat vergilemede verimlilik ilkesine bakıldığında durum değişir; dolaylı vergiler dolaysız vergilere göre daha üstündür, yani verimlidir. Burada mükellef psikolojisi dolaylı vergilerden biri olan katma değer vergisi ya da genel olarak diğer tüketim vergilerindeki vergi; aldığımız malın fiyatı içinde gizli olduğu için mükellef bunun farkında değildir. Farkına varmadan vergisini ödemiş olur. Vergiden kaçınma gibi bir ihtimalin olmadığı gibi şüphesiz vergide verimlilik sağlanır. Fakat gelir vergisi gibi dolaysız vergilerde mükellef yapılan küçük bir vergi artışı karşısında direkt olarak vergi karşıtı bir tepki gösterip vergi kaçırma ya da vergiden kaçınma gibi davranışlar sergiler (Çak, Şeker, Bingöl, 2010: 76-77). Bu yüzden vergi bilinci ve vergi ahlakı devletler açısından önemini korur. Vergi bilinci ve vergi ahlakı yerleşmiş olan ülkelerde mükellefler vergi borçlarını dürüst bir biçimde öderler, vergiye karşı savunmacı ya da olumsuz bir davranış göstermezler. Fakat vergi bilinci ve vergi ahlakı gelişmemiş olan gelişmekte olan ülkelerde mükellefler vergiyi bir yük olarak algılayıp, vergiden kaçınma, vergi kaçırma gibi bazı olumsuz davranışlarda bulunurlar (Gerçek, 2003: 211). Sonuç itibariyle ülkelerdeki vergi bilinci ve vergi ahlakının düzeyi o ülkenin vergi tahsilatını etkileyen önemli bir unsurdur. B. Türkiye de Vergi Bilinci Ülkemizde vergi bilinci ve vergi ahlakının yetersiz olduğu sonucuna; gerek yurt içinde gerekse diğer ülkelerle karşılaştırabilir nitelikteki kayıt dışı ekonomiye bakarak açıkça varabiliriz. Vergi bilinci ve vergi ahlakının yeterli olabilmesi için ülkelerde ya da ülkemizde öncelikle kayıt dışı ekonomi daraltılmalı ve kayıt dışı faaliyete neden olan sebeplerin ortadan kaldırılması gerekir. Şüphesiz kayıt dışı faaliyetler ekonomik nedenlerin yanında bazı sosyolojik nedenleri de barındırır. Hızlı nüfus artışının etkisiyle göçlerin oluşması buna örnek oluşturabilir. Göçlerin sonucunda oluşan işsizlik ve çarpık kentleşme, işgücü piyasasını olumsuz etkilemekte ve bu sosyolojik olaylar kayıt dışı istihdamı tetiklemektedir. Bir ülkede vergi bilinci sağlandığında, kayıt dışı ekonomi önlenir ve önemli ölçüde sosyo-ekonomik gelişmeler sağlanır. Vergi idaresinin organizasyonları ve vergi denetimleri daha kolay, hızlı ve etkin olur. Bireyler ödedikleri vergilerin nasıl kullanıldığını denetlemek için ise vergi tekniğinin açık, şeffaf, net olması konusunda otoriteye baskı yaparak demokrasinin gelişimine katkı sağlamış olurlar (Çak, Şeker, Bingöl, 2010: 76-77). Kayıt dışı ekonominin büyümesi ve vergi idaresinin denetiminin yetersiz kalması etkisiyle gerçekten vergi ödemesi gereken bireyler vergi ödemezken, vergi sisteminde
zamanında vergi borçlarını ödeyen mükellefler daha fazla vergi yüküne maruz kalırlar. Daha sonra mükelleflerin mevcut durumları görmesiyle birlikte vergiye karşı dirençleri kırılır ve kayıt dışına çıkma eğilimleri artar. Ülkemizde vergi yasa tasarıları bürokratik ve politik bir sürecin sonunda ortaya çıkar. Vergi yasaları önce yasama organınca kabul edildikten sonra uygulamaya aktarılırlar. Maliye Bakanlığındaki uzmanlar grubunca bu yasalar hükümetin seçimlerine uygun olarak meclise sunulacak hale gelir. Böylece bu yasalar iktidarın tercihlerine uygun bir şekilde gerçekleşir. İyi hazırlanmış yasalar başarılı bir vergi sistemini iyi bir biçimde etkiler. Tabi siyasal tercihlerin oluşmasında Maliye Bakanlığındaki ülke koşullarını tanıyan uzmanlar grubunun da yoğun bir biçimde etkisi vardır. Bu uzman grup teoriye hâkim ve yetenekli kişilerden oluşursa ki genelde böyle bir kadrodur ülkeye uygun bir model vergi sisteminin ortaya çıkması mümkün hale gelir. Türkiye de vergi bilincinin gelişmesi için vergilerin yükümlü psikolojisine uygun bir biçimde hazırlanması önemli bir etkendir. Çünkü psikolojik açıdan rasyonel bir vergi sistemine ulaşabilmek için, yükümlülerin, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik davranışlarının istatistiki yöntemlerle tespiti şarttır (Kızılyallı, 1969: 190). C. Vergi Bilinciyle Oluşan Vergi Tahsilatı ve Etkinliği Vergi bilincini ve bununla paralel olarak vergi tahsilatını etkileyen önemli faktörler; vergi yapısı ve konularını tam veya net bir biçimde adaletli olarak mükellefe sunulması, vergi tekniğinin açık ve sık sık değişmeyen kalıcı nitelikte olması ve vergileme sınırının mükellefe uygun belirlenmesi şeklinde sayılabilir. Devlet mükellefi vergilendirirken iki temel unsuru göz ardı edemez. Bunlardan birincisi az maliyetler karşılığında çok gelir sağlanması, yani mali verim ilkesi, diğeri ise mükellefi vergilendirirken ödeme gücünü esas alarak vergilendirme, yani iktisadi uygunluk ilkesi olarak ifade edebiliriz. Devlet vergilendirmede bu iki temel ilkeden mali verim ilkesini vergi adaleti ilkesinden üstün tuttuğunda bireylerden yüksek gelirler sağlamak için adaletsiz bir biçimde bireyleri çok büyük bir vergi yüküyle karşı karşıya bırakacaktır. Bireyler bu aşırı vergi yükleri karşısında ezilecektir. Bu durum mükellefin vergi ahlakını kötü yönde etkileyebileceği için vergi kaçırma, vergiden kaçınma gibi vergiye karşı birçok karşıt davranışlara mükellefi itecektir. D. Vergi Bilincinin Gelişmesi ve Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlerin Rolü Ülkemizde vergi mükelleflerinin vergiye yaklaşımı genelde; vergiden kaçınma, vergi kaçakçılığı, vergi borcunun geç ödenmesi (vergiyi geciktirme), vergi grevi, yansıma, kapitalizasyon, göç, karar alma mekanizmasını yönlendirme biçimindedir. Bu gibi nedenlerden dolayı ülkemizde vergi bilincinin sağlanması önemli bir sorundur. Vergi mükellefi günümüzde dolaylı vergilere de direkt reaksiyon verir hale gelmiştir. Mükellef vergiden korkup kaçması yerine daha bilinçli bir hale getirilerek, vergisini öderken cezalandırıldığı kayıt dışında kalanın ise ödüllendirildiği mantığını bir kenara bırakmalıdır. İşte bu noktada meslek mensupları devreye girmektedir. Meslek mensupları Gelir İdaresiyle mükellef arasında köprü görevi üstlenip, mükellefi bilinçlendirmek için birtakım çalışmalar üstlenir. Kanunlara uygun bir vergileme yaparken mükellefe yol gösterir ve vergi bilincine yardımcı bir rol oynar.
Vergi bilincinin gelişmesinde çeşitli çalışmalar yapan meslek odalarının rolü şüphesiz büyüktür. Fakat bununla birlikte bir ülkede vergi bilincinin gelişmesi toplumun gelişmişlik düzeyi ve genel kültür seviyesiyle paraleldir. Bireylerin vergi bilinci ve vergi ahlakından uzaklaşmasının birçok nedeni vardır. Bunlardan bazıları ülkelerde vergi adaletinin sağlanmamış olması, bireylerin ödedikleri vergilerin kamu otoritelerince savurgan kullandığı görüşüne kapılması ve bu vergilerin herhangi bir şekilde birilerine transfer edileceği düşüncesi genel olarak bireylerin vergi bilincinden ve vergi ahlakından uzaklaşmasına sebebiyet verir. Bundan dolayıdır ki vergi ahlakı sadece vergi mükellefini ilgilendirmez aynı zamanda vergiyi tahsil eden otoriteyi de bağlar niteliktedir. Vergi mükellefi nasıl vergisini zamanında ve eksiksiz yerine getiriyorsa; vergi tahsil eden otorite de mükellefe karşı sorumlu olup vergileri yerinde, etkin ve etkili bir biçimde harcayarak kamu otoritesinin vergi ahlakına uygun davrandığını göstermelidir. Gelişmiş ülkeler vergi bilincini bireylerde arttırarak, bireylerin otokontrol mekanizmasıyla kendilerini sorgulamak ve kayıt dışı ekonomiyle etkin bir şekilde mücadele etmek amacıyla vergi sistemlerini yeniden gözden geçirdiler ve vergi sistemlerinde yapılanmaya gittiler. Çünkü klasik caydırıcı modeller, kayıt dışı ekonomi ve vergi kaçakçılığını etkin bir şekilde önlemede yeterli olmamıştır. Vergi bilinci mükellefin bir hareket ya da davranışı yapıp yapmama kararını belirlerken, onun tutum ve davranış ilişkisini güçlendirmektedir. Eğer bireyde vergi bilinci yüksekse; birey harekete geçmeden önce o konuda neyin doğru olduğunu düşünüp hangi hareketi daha olumlu sonuç doğuracağını düşünür ve nasıl davranması gerektiğine karar verir. Ülkelerin vergi bilincini sağlamasındaki asıl amaç budur. Vergi mükellefi bilinçli hale getirildikten sonra denetim mekanizması da rahatlayacaktır. Türkiye de vergi bilincinin ve vergi ahlakının ne derecede olduğu ile ilgili literatürde ölçülmüş kesin ve net değerler söz konusu değildir. Bu nedenle kayıt dışı ekonominin genişliğini ve vergi kaçakçılığının büyüklüğünü göz önünde bulundurarak net bir şekilde Türkiye de vergi bilinci ve vergi ahlakı seviyesinin yetersiz olduğu neticesine varılabilir. Sonuç Ülkelerde vergi bilincinin oluşması; devletler, meslek odaları ve bireyler acısından son derece önemlidir. Devletler açısından önemi mükellefin vergi yasalarına gönüllü uyum sağladığında devlet denetlemede bir sıkıntı çekmeyeceği gibi vergi tahsilatını arttırır ve kamu harcamalarını bu artan vergi tahsilatıyla finanse eder. Ayrıca bireylerde oluşan bu vergi bilinci devletin vergi denetleme işlevini rahatlatır. Çünkü denetleme mekanizmasının yoklama, inceleme, arama ve bilgi toplama gibi yükümlünün yaptıkları beyanların doğruluğunu denetlemede zorlanmazlar. Bu sayede işlerinde yığılma olmaz ve daha rahat, hızlı bir şekilde devletin denetleme birimleri çalışır. Bireyler açısından önemi ise; bireylerin bir yandan otokontrol mekanizması gelişirken, diğer yandan birbirlerini denetlemeye başlarlar ve sonunda ödedikleri vergilerin kontrolünü yapmak için hükümeti denetler. Meslek odalarıysa şüphesiz bilinçli mükelleflerle devlet arasında daha rahat bir biçimde işlerini yapacaktır. Kamu hizmetlerinin şüphesiz en önemli kaynağı vergi olup, kısaca muhasebe sistemlerinin ortaya çıkardığı matrahtan devlet tarafından alınan paydır. Mükellefin istediği kamu hizmeti kuşkusuz vergilerin yeterliliği ve sürekliliği ile paraleldir. Bugün vergileme, adalet ilkesi çerçevesinde mükellefin beyanına dayanmaktadır. Ülkemizde vergi bilincinin tam olarak yerleşmediğinden dolayı vergi matrahlarının gerçekleri yansıtabilmesi için etkin bir vergi denetimi zorunludur. Vergi bilinci ve vergi ahlakı yetersiz olan ülkelerde vergi denetimi, gerek vergi gelirlerinin artması, gerekse vergi kayıp ve kaçaklarının önlenmesi için oluşturulan oldukça önemli bir mekanizmadır.
Ülkelerin başta ekonomik, sosyal ve siyasi yapılarını da etkileyen bir kavram olan vergi bilinci; vergide adaleti sağlamak, vergi kayıp ve kaçaklarını önlemek, vergi gelirlerini arttırmak, vergi tabanını genişleterek kayıt dışılığı önlemek gibi birçok yararı beraberinde getirmektedir. Bütün bu yarardan faydalanmak ve daha sağlıklı bir vergi denetimi gerçekleştirmek için Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlere ihtiyaç duymuştur. İşte burada meslek mensupları devletle mükellef arasında köprü rolü üstlenerek daha iyi bir vergilemeyi sağlamak ve ülkede vergi bilincini geliştirmek açısından önemli görevler üstlenmiş durumdadır. KAYNAKLAR ÇAK, Murat, Murat ŞEKER ve Önder BİNGÖL. Türkiye de Vergi Bilinci: İstanbul Araştırması, ISMMMO Yayın No: 134, İstanbul, 2010, s.76-77. GERÇEK, Adnan. (2003) Türk Vergi Hukukunda Tahsilat İşlemi ve Etkinliği Ekin Kitabevi, Bursa, s.210-212. KIZILYALLI, Hüsnü: Türk Vergi Sisteminin Ekonomik Analizi, AÜSBF Maliye Enstitüsü Yayınları, No:33, Ankara,1969,s.190. SAĞBAŞ, İ. (2003).Kamu Tercihi Teorisi ve Türkiye de Yerel Vergilerin Algılanması, Amme İdaresi Dergisi, 36, s.169-178. SÜRMEN, Yusuf Vergi Bilincinin Geliştirilmesinde Muhasebecinin Rolü, Sayıştay Dergisi, Ocak- Mart 1992, S:7, s.26-27. ŞENYÜZ, Doğan. (1995).Vergilemede Yükümlü Psikolojisi, Bursa, s.21-71.