9. VİDALAR Silindirik iç ve dış yüzeyler üzerine açılan helisel girinti ve çıkıntılara vida denir. Vida Helisi Vida Adımı Bir kenarı silindirin çapına eşit dik bir üçgen, silindirin üzerine sarıldığında hipotenüsün oluşturduğu çizgi vida helisini oluşturur. Yukarıda söz edilen üçgen, silindir etrafına sarıldığında üçgenin düz kenarı vida adımını oluşturur. Şekil 9.1 Vida helisi Vidanın Bölümleri Diş üstü çapı Diş dibi çapı Böğür çapı Diş üstü genişliği Diş dibi genişliği Adım Diş yüksekliği Şekil 9.2 Vidanın Bölümleri 112
9.1 Profillerine Göre Vidalar Üçgen profilli vidalar Kare profilli vidalar Trapez profilli vidalar Testere profilli vidalar Yuvarlak profilli vidalar Özel Vidalar Şekil 9.3 Profillerine Göre Vidalar 9.1.1 Kare Vidalar Yapımının kolay oluşundan dolayı hassas olmayan ve orta derecedeki zorlanmalara elverişli, elle çalışan pres milleri, mengene milleri gibi yerlerde sıklıkla kullanılan hareket ileten vidalardır. 9.1.2 Trapez Vidalar İki yönlü yüklemelerde, millerde, sonsuz vidalarda, pres millerinde kullanılan, bir hareket vidasıdır. 9.1.3 Testere Dişi vidalar Tek yönlü yüklemelere iyi direnç gösteren, yüksek basınçlı yerlerde, sarsıntılı çalışan millerde, tozlu yerlerde, vinç ve cer kancalarında kullanılan bir, hareket ve tespit vidasıdır. 9.1.4 Yuvarlak Vidalar Aşırı yüklere maruz kalan millerde, vidasıdır. tozlu rutubetli vb. yerlerde kullanılmaya elverişli bir hareket 9.1.5 Üçgen Vidalar Bağlantı elemanı olarak günümüzde en çok kullanılan vida çeşididir. 9.1.6 Özel Vidalar Takım tezgâhlarındaki bilyeli vida sac ve ağaç vidası gibi özel şekillerde olan vidalardır. (Internasyonal vida (S1),U.S.St. ve UST vidaları, sellers vidası gibi değişik standartlarda özel uygulamalar için bir çok vida dişi çeşitlerini kapsar.) 113
9.2 Ölçü Sistemlerine Göre Vidalar 9.2.1 Metrik vidalar Anma ölçüleri metrik ölçü sisteminde olan vidalardır. Örnek Metrik 10 (M 10) vida denilince, anma çapı 10 mm olan vida ifade edilmektedir. 9.2.2 Whitworth vidalar Anma ölçüleri inch (inç) ölçü sistemine göre olan vidalardır. İngiliz uzunluk birimi olan inch e göre imal edildiklerinden anma çapları birimi inch tir.uç açıları 55o olup, üçgen vidaların biçimleri ikiz kenardır ve dişin hem ucu hemde tabanı yuvarlatıldığından sızdırmazlık sağladıkları için özellikle borulara açılan vidalar whitworth sistemlidirler. Örnek W ½ veya sadece ½ (parmak) vida gibi. 9.3 Sıkma Yönlerine göre Vidalar Sıkma yönüne göre sağ ve sol vida dişi olarak gruplandırılırlar. Bir başka ifadeyle saat yönünde sıkıştırılıyorsa sağ, saat yönünün tersi yönde sıkıştırılıyorsa sol vida dişlidir. 9.4 Ağız Sayılarına göre Vidalar Ağız sayısına göre bir ve çok ağızlı vida dişi olarak gruplandırılırlar. Bir devirde eksenel yönde büyük hareketler talep edilirse çok ağızlı vida dişleri kullanılır. Şekil 9.4 Tek ve iki ağızlı vida 9.5 Kullanım Alanlarına göre Vidalar 9.5.1 Birleştirme Vidaları Kendi kendine bloke edemeyen (çözülen) ve kendi kendine bloke eden (çözülmeyen) vidalardır. (Şekil 9.5) Otoblokajlı vida dişleri, küçük eğim açısı vasıtasıyla büyük sürtünme kat sayısı ile birlikte büyük bir sürtünme kuvvetine sahip olduklarından otoblokajlı vida dişleri, daima kendi kendine çözülmeye karşı koyma özelliğine sahiptir. (Şekil 9.6) 114
Şekil 9.5 Kendi kendine bloke edemeyen (çözülen) vida dişi Şekil 9.6 Kendi kendine bloke eden (çözülmeyen) vida dişi 9.5.2 Hareket vidaları Trapez veya testere dişi şeklinde yapılan hareket vidaları ile dönme hareketleri, doğrusal hareketlere dönüştürülür. Genel olarak, makinelerde güç ve hareket iletmek için kullanılır. 9.5.3 Metrik İnce Diş Vidalar Çok kuvvetli bağlantı yapmaya elverişli vidalardır. Vidalamanın yapıldığı yerde sıvı veya gaz özelliğinde, akışkan bir maddenin sızma olasılığı varsa, mutlaka ince vidalı kullanılmalı ve metrik ince diş vidaları tercih edilmelidir. 9.6 Vida Elemanlarının Hesabı Vidalar, uluslararası standartlar göz önünde bulundurularak üretilirler. Elamanlarının ölçüleri genellikle hazır olarak tablolardan alınmaktadır. Vida Adımı Hesabı Whitworth vidalarda vida adımı, 25,4 mm nin bir parmaktaki diş sayısına bölümüne eşittir. (1 = 25,4 mm dir.) Adım (h)=25,4/z Z=Parmaktaki diş sayısı. Örnek: 3/8 vidanın adımını bulunuz. Parmaktaki diş sayısı 16 dır ( Tablodan ). Çözüm: H=25,4 / Z =>25,4 / 16 =>25,4 / 16 =1,587 mm dir. Metrik vidalarda vida adımı milimetre olarak verilir veya tablolardan alınır; ayrıca hesaplanmaz. Metrik 12 vidanın adımı 1,75 mm dir (Tablodan ) 115
9.7 Cıvataların Dayanım Sınıfları Isıl işlemsiz 3.6 4.6 4.8 5.6 5.8 6.6 6.8 Isıl işlemli 8.8 9.8 10.9 12.9 14.9 olup, iki sayıdan oluşur. Burada; ilk sayıyı 100 ile çarparak cıvata malzemesinin çekme mukavemeti ( N / mm2 ); ikinci sayıyı birincisi ile çarpıp, bu sayıyı da 10 ile çarparak akma mukavemeti ( N / mm2 ) elde edilir. Cıvatalar için en çok kullanılan dayanım sınıfı 5.8, 6.8, 8.8, 10.9 ve 12.9' dur. 9.8 Somunların Dayanım Sınıfları Isıl işlemsiz 4 5 6 8 9 Isıl İşlemli 10 12 olup, tek sayıdan oluşur ve bu sayının 100 ile çarpımı deney gerilmesi ( emniyet yükü altındaki gerilmeyi ) ifade eder. Somunlar da en çok kullanılan dayanım sınıfları ise 6, 8 ve 10' dur. 116