Medyada Doğrular ve Yanlışlar: Toplumun Gıda Güvenliği Algılarındaki Etkileri İstanbul Teknik Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü Prof. Dr. Dilek Boyacıoğlu boyaci@itu.edu.tr
Gıda Güvenliği Mısır uygarlığında ekmek yapımından Astronotlar için gıda üretimine (Smithsonian Air & Space Museum, Washington DC) Gıda sanayinde yaşanan gelişmeler Daha uzun saklanabilir ve taşınabilir yeni ürünler, Yeni teknolojiler, Çeşit artışı Küreselleşme Gıda ticareti, Gıda Mevzuatı, Ülke Politikaları Tüketicinin bilinçlenmesi - örgütlenmesi 2
Gıda Güvenliği Gıda üreticilerinin güvenli gıda üretme çabaları Yasal otoritelerin gıda zincirini kontrol altında tutma çabaları Dünyada yaşanan gıda skandalları ve tüketicilerin güveninin otoritelere sarsılması İletişim araçlarının gelişimi 3
Risk Analizi Risklerin İletişimi Tehlikeye maruz kalma olasılıklarının azaltılması Risklerin Yönetimi 1. Tehlikenin teşhisi, 2. Doz-Tepki değerlendirmesi, 3. Maruz kalma değerlendirmesi, 4. Riskin karakterizasyonu Risklerin Değerlendirilmesi 4
Gıda Güvenliği ve Risk İletişimi Sosyoloji İletişim Psikoloji gibi disiplinlerin bir araya gelmesi Sosyal Dönüşüm! Gıda ile ilgili risklerin toplum ile iletişimi, her geçen gün halkın ve politikanın gündemini etkiler. 5
Etkin Risk İletişimi Kaynak (Güven, Şeffaflık) Amaç (Eğitim, Davranış değişimi, güven sağlama, Farkındalık yaratma, Algıyı değiştirme) Aktarma Yolu/Metodu (Geleneksel, Gruplar, Dijital) Mesaj (Risk-yarar, lisan, tarz, toplumun katılımı) Etkin Risk İletişimi Zamanlama (Kriz öncesi, Kriz sonrası) Risk Karakteristikleri (Acil, belirsizlik, şiddeti, bilimsel açıklık, doğallık) Alıcının nitelikleri (Kişiliği, bilgisi, deneyimi, psikolojik faktörler, sosyodemografik faktörler) 6
Medya Risk Algısının Oluşmasında Anahtar Role Sahip Medyanın bir konuyu kapsaması risk algısını artırır. Riski topluma aktarır. Risk hakkında bilgi verir ve yorum yapar. Genel olarak toplumun anlayabileceği lisan kullanır. Bilimsel açıklamaların topluma aktarılmasında bir kanal vazifesi görür. Bazı bilim insanları toplumun eğitilmesinde de role sahip olduğunu ileri sürmektedir. 7
Tartışmalı konular Tartışmalı Konular: Bilimsel fikir ayrılıkları ve ihtilaflar ; belirsizlikler! Riskin olduğundan daha yüksek olarak algılanması Medyanın İlgisi BİLGİ Bireyler Organizasyonlar (Hoopla effect) Topluma Aktarma 8
Riskin daha yüksek algılanması GDO ların 97-00 arasında kapsamı Ayda haber sayısı (Dr. Abbot, Iowa State University) GDO-Türkiye (Sonuç) Google search: 269,000 Aflatoksin-Türkiye (Sonuç) Google search: 14,200 Kuş gribi-türkiye (Sonuç) Google search: 241,000 Risk olduğundan daha yüksek olarak algılanabiliyor! Medya seçici davranıyor 9
Toplumun tepkisi Mesajın içeriği Haberin aktarılmasında kullanılan format Bilgi kaynağına duyulan güven Kullanılan uzmanlar Bilginin doğruluğu Internet /e-postalar : Bilgi kirliliği, asparagas, kontrol dışında Toplumda gelişen davranış modeli 10
Uzmanların güvenilirliği Kişisel/Politik ve Bilimsel inandırıcılığı, bilginin doğruluğu Uzmanlıkların önemi Genelde medya, konu hakkında bilgiye sahip değildir. Bu nedenle konuyu resimlerken dikkatli olunmalı En önemli noktaları aydınlatmaya dikkat etmeli 11
Uzmanların güvenilirliği ÖRNEK: Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) İngiltere İlk Açıklama: Tarım, Balıkçılık, Gıda Bakanlığı 1987 Komite oluşumu 1988 İlk rapor 1989 İnsan sağlığına etkisi olası değildir; ancak bu tahminimiz hatalı ise etki büyük olacaktır! BSE nin insanlarda etkileri en az on yıl veya daha fazla süre sonunda kesin sonuçlar alınabilecektir. Profesör Richard Lacey (Leeds Üniversitesi, Klinik Mikrobiyoloji) 12
Risk Algısı Eğer olaylar tasavvur edilebilir nitelikte ise; kişisel deneyimler var ise; medyada geniş olarak ele alınıyorsa; algılar değişir. Örnekler: Tüketici direnci 1986 Chernobyl kazasının ardından gıdaların ışınlanması yasağının kaldırılmasında - İngiltere (1980) Genel olarak; olumsuz medya kapsamı hızlı ve etkin, pozitif kapsam ise yavaş ve güçtür. Geleneksel olarak medya mesajları ilk farkındalık kademesinde etkili, karar aşamasında ise kişisel kanallar etkilidir. 13
Medya bilgiyi aktarırken ne yapabilir? Genelde medya, konu hakkında bilgiye sahip değildir. Doğru bilgi Doğru uzmanlar Bu nedenle konuyu resimlerken dikkatli olunmalı En önemli noktaları aydınlatmaya dikkat etmeli Seçici davranırken; daha önemli olan risklerin göz ardı edilmemesi Epidemic Results in Egg Recall, New York City : NY : USA Aug 17, 2010 14
Öneriler Ülkemizde gıda risk algılarının incelenmesi için sosyoloji, iletişim, psikoloji ve gıda uzmanlarının bir araya gelerek araştırma yapması. Kültürler arası farklılıklar Beslenme, sağlık ve gıdaların besleyici özellikleri hakkında olumlu bilgilendirme mevcut iken gıda güvenliği konusunda olumsuz bilgilendirme söz konusu- Kriz öncesi iletişim 15