Okul Öncesi Dönemde FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETİMİ Editör Naciye ŞİMŞEK Yazarlar Naciye ŞİMŞEK Yasemin ÇINAR 3. Baskı Ankara 2016
Okul Öncesi Dönemde Fen ve Teknoloji Öğretimi Editör: Naciye ŞİMŞEK Yasemin ÇINAR Tüm Hakları Saklıdır. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz. Yayıncı Sertifika No : 16003 Matbaa Sertifika No : 13268 ISBN : 978-605-170-095-3 Kapak Tasarımı : Anı Yayıncılık Mizanpaj : Anı Yayıncılık Baskı : Sözkesen Matbaası Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No:2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0.312 395 21 10 KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI ŞİMŞEK, Naciye ÇINAR, Yasemin Okul Öncesi Dönemde Fen ve Teknoloji Öğretimi Anı Yayıncılık, 3.Baskı, Ankara/Türkiye 2016 xvi Sf + 368 Sf, 19,5 x 27,5 cm ISBN 978-605-170-095-3 Eğitim, Okul Öncesi, 1. Okul Öncesi Eğitimin Durumu, 2. Kavram Öğretimi, 3. Çocuk ve Bilim 4. Etkinlikler, 5. Okul Öncesi Dönemde Bilimsel Süreçler Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://aniyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ Fen ve Teknoloji Öğretimi Dersi, İlköğretim Bölümü Okulöncesi Öğretmenliği Programında V yarıyılda zorunlu ders olarak okutulmaktadır. YÖK te Bu dersinin içeriği Okul öncesi eğitiminde fen ve doğanın önemi; okul öncesinde fen ve doğa ile ilgili kavramların öğretilmesinde kullanılacak yöntemler; kavram haritaları oluşturma; fen ve doğa ile ilgili temel kavramlar; canlı, cansız kavramı; gökyüzü ve uzayı tanıma; ısı, ışık ile ilgili temel olaylar şeklinde belirtilmekle birlikte kitap yazarları ve dersi okutanlar arasında çok farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Okul öncesi dönemde fen öğretimi denilince genellikle hedef kikle olarak okul öncesi dönem çocuğu dikkate alınmakta yöntem olarak ta deney yöntemi seçilmektedir. Oysa okulöncesi öğretmenliği hem fen puanıyla hem de eşit ağırlık puanıyla öğrenci alan bir programdır. Böyle olunca da bu programa gelen öğrencilerin büyük bir kısmının fenle ilgili temel kavramlar bilgileri eksik ya da yanlıştır. Bu durumda öncelikle aday öğretmenlerin bu eksiklerinin giderilmesi onlara fenle ilgili doğru bilgilerin uygun yollarla öğretilmesi gerekmektedir. Bu nedenle hazırlanan bu kitapla hem aday öğretmenlere fen öğretilmesi hem de aday öğretmenlerin hedef kitleleri olan okulöncesi dönem çocuğuna fen öğretmeleri amaçlanmıştır. Amaç birlikte öğrenme olunca da hem aday öğretmenlerimiz hem de okulöncesi dönem çocuklarımız dikkate alınarak yararlandığımız hiçbir kaynakta rastlamadığımız yöntemler kullanarak feni öğretimi hedeflenmiştir. Kitap genel olarak 24 bölümden oluşmakla birlikte esas olarak üç bölümden ibarettir. Birinci bölümde: fen öğretimine giriş, öncesi eğitimin durumu, fen eğitiminde büyüklerin rolü, kavram öğretimi, çocuk ve bilim çözümleme tabloları, fen kavramlarının geliştirilmesi İkinci bölümde: doğa ve olayları, canlı ve cansızlar, bitki ve hayvanlar, mikroplar ve sağlığımız, vücudumuz, duyu organlarımız, hava ve özellikleri, su ve özellikleri, ısı ve sıcaklık, ışık, ses, yer çekimi, uzay ve zaman, hareket ve kuvvet, manyetizma, asitler-bazlarçözeltiler, elektrik. Üçüncü bölümde ise ikinci bölümde yer alan fen konuları ile ilgili olarak aday öğretmen için hazırlanmış temel bilgiler yer almaktadır. İkinci bölümde yer alan fen etkinliklerinin amacı, fen ile ilgili temel kavramların etkili bir şekilde kavratılmasıdır. Bu nedenle de etkinlikler, fen deneyleri yansıra çeşitli oyunlar, okuma parçaları, canlandırmalar ve fen öykülerinden oluşmaktadır. Etkinliklerin çoğunluğu bölüm sonunda kaynakçada yer alan kaynaklardan derlenmiştir. Geri kalan bölümü ise derslerimizde oluşturduğumuz etkinliklerdir. Kitapta yer alan etkinliklerinin tümü öğrencilerimizle birlikte denediğimiz, sonuçlarını tartıştığımız ve okul öncesi döneme uyguladığımız etkinliklerdir. Etkinliklerimizi yaparken, fen etkinliklerinin mutlaka laboratuvarda ve deney araç- gereçleri ile yapılması gerektiğine dair kanıyı yok etmek amacıyla elimizde o anı görüntülemek amacıyla fotoğraf makinesi ya da cep telefonu ne varsa kullanarak, etkinliklerimizin bazılarını bahçede bazılarını evde bazılarını okulda hatta yolda yaptık ve görüntüledik. iii
Özellikle etkinliklerimizi bir etkinlik planı ile sunarak aday öğretmenlerin her dönemden daha çok okulöncesi dönem çocuğu ile çalışırken düzenli ve planlı olması gerektiği Mesajını vermeye çalıştık. Etkinlik planında etkinlik sonuçlarını direkt olarak vermeyerek önce düşünüp tartışması, sonra da en tekili ve uygun sonucu bulmasını hedefledik. Kendi öğrenciliğimiz ve eğitimcilik yıllarımızdaki gözlemlerimizden yararlanarak kitabı hazırlarken dikkat ettiğimiz bir nokta da kitap üzerine öğrencilerin not almasına yarayacak boşluklar oluşturmaktı. Böylece hazırlanan kitap bu özelliği ile fen öğrenme ve öğretmeyi sağlayacak, öğrencinin kendine özgü tuttuğu notlar sayesinde başka birisine devredilemeyecek bir ders notu özelliği taşımaktadır. Kitabı hazırlarken daha önceki yazarlık deneyiminden yararlanmakla birlikte okulöncesi dönemde fen öğretmenin ne derece sorumluluk gerektirdiği bilinci ile hazırlanan bu kitabın tüm öğretim elemanı, öğretmen, öğrenci, anne, baba ya da tüm fen meraklılarının işine yarayacağını biliyor, başarılar diliyoruz. iv
İÇİNDEKİLER Önsöz... iii BÖLÜM 1 FEN ÖĞRETİMİNE GİRİŞ Fen Bilgisi Öğretimi Dersinin Amaçları... 2 Etkili Bir Fen Öğreticisinin Nitelikleri... 2 Fen Bilimlerinde Laboratuarın Önemi... 3 Laboratuar Kuralları... 4 Laboratuar Kazaları ve İlk Yardım... 5 Okuma Parçası: Leonardo da Vinci yi Tanıyalım... 9 Bölüm Kaynakları... 10 BÖLÜM 2 OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİN DURUMU Okulöncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı... 12 Okulöncesi Eğitimin Tarihçesi... 14 Okulöncesi Eğitimin Türk Eğitim Sistemi İçindeki Yeri... 16 Bazı Ülke Okulöncesi Eğitimin Kurumlarının Çeşitli Özellikleri Yönünden Karşılaştırılması... 17 Okul Öncesi Eğitimin Yurdumuzdaki Durumu( Kurumsal)... 18 Okulöncesi Eğitimi Olumsuz Etkileyen Faktörler... 18 Okuma Parçası 1: Bir Araştırma... 19 Bölüm Kaynakları... 20 BÖLÜM 3 FEN EĞİTİMİNDE BÜYÜKLERİN ROLÜ Okulöncesi Dönem Çocuğunun Gelişim Özellikleri... 22 Okulöncesi Dönemde Anne ve Babanın Rolü... 29 Okulöncesi Dönemde Öğretmenin Rolü... 34 v
Okulöncesi Dönemde Diğer Büyüklerin Rolü... 36 Okulöncesi Dönemde Okulun Rolü... 38 Neden Okulöncesi Eğitimi... 39 Oyun: Öğretmencilik Oyunu... 40 Öykü: Halil in Ayakkabıları... 41 Bölüm Kaynakları... 42 BÖLÜM 4 KAVRAM ÖĞRETİMİ Okulöncesi Dönemde Kavram Geliştirme... 44 Kavramların Sınıflandırılması... 46 Kavramların Aşamalılığı... 47 Kavram Öğretimi... 47 Klasik Yöntem... 49 Diğer Yöntemler... 49 Anlam Çözümleme Tabloları... 49 Kavram Ağları... 50 Kavram Haritaları... 51 Öykü: Cesaretin Gücü... 53 Bölüm Kaynakları... 54 BÖLÜM 5 ÇOCUK VE BİLİM Çocuk ve Bilim... 56 Okulöncesi Dönemde Bilimsel Süreçler... 57 Okulöncesi Dönemde Problem Çözme Yöntemi... 62 Okulöncesi Dönemde Bilimsel Kavramlar... 64 Bilimsel Kavram Öğretiminde Anne-Baba,Öğretmen ve Diğer Büyüklerin Rolü... 68 Yaratıcı Düşünme... 70 Öykü: Bir Küçük Oğlancık Varmış... 72 Bölüm Kaynakları... 74 vi
BÖLÜM 6 FEN KAVRAMLARININ GELİŞTİRİLMESİ O.Ö.D. Fen Kavramlarının Geliştirilmesinde Deneyin Önemi... 76 O.Ö.D. Fen Kavramlarının Geliştirilmesinde Gözlem ve Gezinin Önemi... 78 O.Ö.D.Fen Kavramlarının Geliştirilmesinde Dramanın Önemi... 81 O.Ö.D Fen Kavramlarının Geliştirilmesinde Oyunun Önemi... 83 Okul Öncesi Dönemde Kullanılan Materyallerin Özellikleri (Oyuncak ve diğer araç-gereçler)... 89 Çocuk ve Bilgisayar... 90 Oyun:Hayvanat Bahçesine Gezi... 93 Okuma Parçası 1: Yabancı Çevre... 94 Okuma Parçası 2: Bina Kaydırılacak... 95 Bölüm Kaynakları... 96 BÖLÜM 7 DOĞA VE OLAYLARI Ön Bilgi... 98 Etkinlikler... 106 Erozyonun Oluşumu... 106 Bulut ve Sis Nasıl Oluşur?... 108 Yanardağ Yapalım... 109 Kağıt Yapalım... 110 Yağmur Miktarını Ölçelim... 111 Bitkiler Toprak Erozyonunun Nasıl Önler?... 112 Rüzgar Nasıl Oluşur?... 113 Şişede Fırtına Koparalım... 114 Oyun: Yağmur, Kar, Dolu... 115 Okuma Parçası: Ben İşte Bu Yüzden Büyümek İstemiyorum... 115 Bölüm Kaynakları... 116 vii
BÖLÜM 8 CANLI VE CANSIZLAR Ön Bilgi... 119 Etkinlikler... 122 Toprağın İçi... 122 Yaşamla Dolu... 123 Bitkiler Nasıl Yaşar?... 124 Bitkiler Nasıl Çoğalır?... 126 Oyun 1: Bitki- Hayvan-Şehir... 127 Oyun 2: Parmak Oyunu... 127 Bilmeceler... 127 Öykü: Orman... 128 Bölüm Kaynakları... 130 BÖLÜM 9. BİTKİ VE HAYVANLAR Ön Bilgi... 132 Etkinlikler... 136 Hayvanları Tanıyalım... 136 Bitkileri Tanıyalım... 137 Fasulyenin Büyümesi... 138 Çim Adam Yapalım... 139 Balıkların Yüzme Keseleri Var... 141 Oyun 1: Meyve Sepeti... 142 Oyun 2: At Alkışı... 142 Oyun 3: Öt Kuşum Öt... 143 Okuma Parçası: Çocuğun Hayvanlara Karşı İlgisi... 144 Öykü: Şampiyon Kuşlar... 145 Bölüm Kaynakları... 148 viii
BÖLÜM 10 MİKROPLAR VE SAĞLIĞIMIZ Ön Bilgi... 150 Etkinlikler... 153 Ekmek Hamuru... 153 Durgun Suda Neler Var... 154 Havada Mikrop Yaşar Mı?... 155 Canlanan Maya... 156 Küf Nasıl Oluşur?... 157 El Temizliğinin Önemi... 158 Oyun: Şeker Yedim... 159 Okuma Parçası: Louis Pasteur Kimdir?... 160 Bölüm Kaynakları... 162 BÖLÜM 11 VÜCUDUMUZ Ön Bilgi... 164 Etkinlikler... 170 Yiyecek ve İçeceklerin Dişlerde Yaptığı Zararı Görme... 170 Akciğerlerimiz Nasıl Çalışır?... 171 Kalbim Atıyor... 172 Kukla Yaptım... 173 Oyun 1:Organlarımı Arıyorum... 174 Oyun 2: Sigara... 174 Okuma Parçası: Mideye Açılan Pencere... 175 Bölüm Kaynakları... 176 ix
BÖLÜM 12 DUYU ORGANLARIMIZ Ön Bilgi... 178 Etkinlikler... 184 Neden İki Kulağımız Var?... 184 Sıcak, Soğuk, Ilık... 185 Neden İki Gözümüz Var... 186 Gıda Maddeleri Besinlerin Tat ve Kokusunu Değiştirir mi?... 187 Kulak Zarımızın Görevi Nedir?... 188 Niçin Soyunuyoruz? Niçin Giyiniyoruz?... 189 Oyun: Duyu Organlarımız... 190 Bilmeceler... 190 Öykü: Van Kedisi Gözlü Kardeşler... 191 Bölüm Kaynakları... 192 BÖLÜM 13 HAVA VE ÖZELLİKLERİ Ön Bilgi... 194 Etkinlikler... 199 Yumurta Yutan Şişe... 199 Kavanoza Girmeyen Poşet... 200 Kıvrılan Yılan... 201 Rüzgar Gülü Yapalım... 202 Isınan Hava Genleşir... 203 Oyun: Zıplayan Para... 205 Öykü: Su Damlasının Hikayesi... 206 Bölüm Kaynakları... 208 x
BÖLÜM 14 SU VE ÖZELLİKLERİ Ön Bilgi... 210 Etkinlikler... 213 Yüzme ve Batma Olaylarının İncelenmesi... 213 Üzümlerin Dansı... 214 Şişedeki Dalgıç... 215 Yumurtayı Yüzdürelim... 216 Sudan Ayna Yapalım... 217 Şekerin Sudaki ve Yağdaki Hareketi... 217 Para Kaç Damla Su Tutar?... 218 Seller Nasıl Oluşur?... 219 Sudan Büyüteç Yapalım... 221 Suya Düğüm Atalım... 222 Oyun: Su Büyütüyor... 223 Öykü: Hayvanlar Okulu... 223 Bölüm Kaynakları... 224 BÖLÜM 15 ISI VE SICAKLIK Ön Bilgi... 226 Etkinlikler... 229 Katı, Sıvı ve Gaz... 229 Zıplayan Para... 230 Kaybolan Çukur... 231 Bir Su Termometresi Yapalım... 232 Oyun:Yan Yana... 234 Öykü1 : Sessiz Vadi... 235 Öykü 2: Parktaki Gelincik... 236 Bölüm Kaynakları... 238 xi
BÖLÜM 16 IŞIK Ön Bilgi... 240 Etkinlikler... 250 Bir Gökkuşağı Yapalım... 250 Kalemin Kırılması... 251 Yükselen Madeni Para... 252 Yürüyen Renkler... 253 Renk Çemberi... 254 Evin Pencereleri... 255 Su İçindeki Balık... 256 Işığı Yansıtalım... 257 Oyun 1: Ay Tutulması... 258 Oyun 2: Güneş Tutulması... 258 Oyun 3: Karagözün Gölgesi... 259 Öykü: Her Akşam Güneş Nereye Gidiyor... 259 Bölüm Kaynakları... 260 BÖLÜM 17 SES Ön Bilgi... 262 Etkinlikler... 268 Ses Çevrede Kirlilik Oluşturur Mu?... 268 Mumu Söndürelim... 269 Pes ve Tiz Ses Oluşturalım... 270 Taşın Suda Oluşturduğu Dalgalar... 271 Ses Yalıtımı Yapalım... 273 Telefon Yapalım... 274 Oyun:Ben Kimim?... 275 Öykü: Gece Güneşi... 276 Bölüm Kaynakları... 278 xii
BÖLÜM 18 YER ÇEKİMİ Ön Bilgi... 280 Etkinlik... 283 Hacı Yatmaz Yapalım... 283 Kağıt Helikopter Neden Düşer... 284 Terazi Her Zaman Doğru Tartar Mı?... 286 Tahterevalli Yapalım... 287 Oyun: Biri bizi Çekiyor Mu?... 289 Okuma Parçası: Kedileri Tanıyalım... 290 Bölüm Kaynakları... 292 BÖLÜM 19 UZAY VE ZAMAN Genel Bilgi... 294 Etkinlikler... 297 Solucanların Dünyası... 297 Gökyüzü Yapalım... 298 Bizim De Bir Saatimiz Var... 299 Bir Uydum Var... 300 Oyun1:Ne Zaman Ne Oluyor... 301 Oyun2:Haftanın Günleri... 302 Öykü: Dağcının Korkusu... 303 Bölüm Kaynakları... 304 xiii
BÖLÜM 20 HAREKET VE KUVVET Ön Bilgi... 306 Etkinlikler... 314 Biri Bizi Çekiyor... 314 Lastik Neden Uzadı... 315 Ön Koltukta Nasıl Oturmalıyız... 316 Kumda Neden Hızlı Koşamıyoruz... 317 Hangimiz Daha Güçlüyüz... 318 Oyun: Fırıldak... 319 Okuma Parçası : Her Şeyin Fazlası Zarar... 320 Öykü: Ihlamur ve Hatmi... 321 Bölüm Kaynakları... 322 BÖLÜM 21 MANYETİZMA Ön Bilgi... 324 Etkinlikle... 328 Elektro Mıknatıs Yapalım... 328 Manyetik Alan Çizgiler... 329 Mıknatısın Etkisini Cisimler Önleyemez... 330 Neresi Daha Güçlü... 331 Balık Tutalım... 332 Oyun: Kendiliğinden Yürüyen Araba... 333 Öykü 1: Metallerin Kardeşliği... 334 Öykü 2: Yağmurlu Bir Günde... 335 Bölüm Kaynakları... 336 xiv
BÖLÜM 22 ASİTLER-BAZLAR-ÇÖZELTİLER Ön Bilgisi... 338 Etkinlikler... 340 Asit Baz Belirteci Yapalım... 340 Çiçekler Ne Söylüyor?... 341 Kırmızı Lahana Kokteyli Yapalım... 342 Temizleyici Kola... 343 Asitlerin Sağlığımıza Etkisi... 344 Hangisi Asit? Hangisi Baz?... 345 Oyun: Arı... 346 Öykü: Mor Lahanalı Çarşaflar... 347 Bölüm Kaynakları... 349 BÖLÜM 23 ELEKTRİK Ön Bilgi... 352 Etkinlikler... 360 Sürtünme İle Elektriklenme... 360 İtme... 361 Elektrik Sarkacı... 362 Musluk Suyu Neden Yön Değiştirdi... 363 Basit Bir Devre Yapalım... 364 Okuma Parçası: Elektriğin Tarihçesine Genel Bir Bakış... 366 Bölüm Kaynakları... 368 xv