AKÇA, Hakan (2012). Ankara li Aızları (nceleme, Metinler, Dizin), Ankara: Türk Kültürünü Aratırma Enstitüsü Yayınları, XXII+672 s. Bahadır GÜNE * Aynı kökten geldii üst sistem durumundaki bir standart dile balı, doal olarak ortaya çıkmı; aile ve dost çevresinde, i yerlerinde; okuryazarlıı az, bulunduu bölgeden uzun süre ayrı kalmamı insanlarca sözlü iletiimde dilin baka türleriyle karı karıya gelme oranına göre deien biçimde kullanılan, resmi ortamlarda kullanılmasından kaçınılan, yazılı bir gelenek oluturamamı, iletiim alanı sınırlı, balı olduu üst sistemden dilin her alanında karılıklı anlamanın korunacaı oranında ayrılabilen, prestiji standart dile göre daha az, yerel konuma biçimleri (Demir, 2002: 116) eklinde tanımlanan aız terimi, özellikle son yıllarda dil çalımalarının üzerinde younlatıı alanlardan biri hâline gelmitir. Türkiye Türkçesi aızları ile ilgili çalımaların balangıcından bugüne kadar yaklaık bir buçuk asır geçmitir. Bugüne kadar yapılan aız çalımaları, aratırmacılar tarafından niteliklerine göre deiik ekillerde tasnif edilmitir (Korkmaz, 2005: 199). Genellikle lisansüstü tezlere dayanan ve bir ehrin veya belli bir yerleim biriminin aız özelliklerini incelemeye tabi tutan Türkiye Türkçesi aız aratırmaları, Türkiye Türkçesi aızlarının genelini veya belli bir aız yöresindeki bazı özellikleri ele alan çalımalarla da desteklenmitir. l seviyesinde Türkiye Türkçesi aızları üzerine yapılan çalımaların sayısı oldukça fazladır. Ancak yine de aız özellikleri bütünüyle incelenmemi Konya, Kastamonu, Mersin, Çorum gibi iller bulunmaktadır. Son dönemlere kadar Türkiye de aız özellikleri incelenmemi ehirlerden birisi de bakent Ankara idi. Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öretim üyesi Dr. Hakan Akca bu boluu doldurmak üzere Ankara li Aızları (nceleme- Metinler-Dizin) adlı çalımasını ortaya koymutur. Ses bilgisi incelemesini esas alan ve 2009 yılında doktora tezi olarak savunulan söz konusu çalıma, 2012 yılında Türk Kültürünü Aratırma Enstitüsü tarafından yayımlanmıtır. Ankara li Aızları adlı eser giri, Ankara ili üzerine, inceleme, metinler, dizin ve ekler olmak üzere toplam altı bölümden olumaktadır. Çalımanın belirtilen ana bölümlerinden önce çalımada kullanılan transkripsiyon iaretleri Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) deki karılıkları ile birlikte sunulmutur (s. XIX- XXI). Eserin giri bölümü kendi içinde dört alt balıa ayrılarak ele alınmıtır. Bunlar; çalımanın konusu ve amacı, çalımada kullanılan materyal ve yöntem, * Ar. Gör., Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
- 184 - malzemenin yazıya geçirilmesi ve incelenmesi, dizinin hazırlanmasında izlenen yol eklindedir. Giri bölümünün alt kollarını oluturan bu balıklardan çalımada kullanılan materyal ve yöntemde çalımada izlenilen yol ve kullanılan malzemenin yanı sıra derlenen metinlerin konularından da bahsedilmektedir. Buna göre Ankara ilinden derlenen metinler; kaynak kiilerle ilgili olanlar, yöreyle ilgili olanlar, günlük hayatla ilgili olanlar, gelenek görenek ve folklorla ilgili olanlar, çeitli mesleklerle ilgili olanlar eklinde adlandırılan konulardan olumaktadır (s. 3-4). Giri bölümünün bir dier alt balıı olan malzemenin yazıya geçirilmesi ve incelenmesi kısmında verilen bilgilere göre, Ankara li Aızları adlı çalımada Türk Dil Kurumu tarafından önerilen çeviriyazı iaretleri kullanılmı (Ercilasun 1999: 46-48), ayrıca bu iaretlerin Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) deki karılıkları da gösterilmitir (Pekacar; Güner-Dilek, 2009: 575-589) (s. 4). Dr. Akca tarafından verilen bilgiye göre söz konusu çalıma, e zamanlı karılatırmalı dil bilgisi yöntemine göre yapılmı olmakla birlikte, yeri geldikçe eski Türkçe, eski Anadolu Türkçesi ve ölçünlü Türkiye Türkçesiyle de mukayese yoluna gidilmitir (s. 5). Giri bölümünün dördüncü alt balıı olan dizinin hazırlanmasında izlenen yol bölümünde verilen bilgilere göre Ankara li Aızları adlı eserin gramatikal dizini hazırlanırken eserdeki metinlerin yazımında kullanılan çeviriyazı iaretlerinin farklı olmasından dolayı herhangi bir dizin programı kullanılmamıtır. Aratırmacının ifadesiyle eserin gramatikal dizini hazırlanırken u yollar izlenmitir: ilk önce metinlerde yer alan bütün kelimelerin yanına metinde geçtikleri yer numaraları eklenmi, yani bir bakıma bilgisayar ortamında fileme yapılmı, sonra bütün kelimeler alt alta sıralanmıtır. Böylece her kelime yanında referans numarasıyla birlikte alt alta sıralı duruma gelmitir. Daha sonra bu kelimeler bilgisayar ortamında alfabetik olarak sıralanmıtır. Bu aamadan sonra kelimeler tek tek madde baı yapılmı, kelimelerin metinde geçtikleri anlamları ve çekimli biçimleri gösterilerek dizin oluturulmutur. (s. 4). Dr. Akca nın verilerine göre gramatikal dizin hazırlanırken birtakım özellikler dikkate alınmıtır. Bunlar; 1. Birbirinin fonetik varyantı olan kelimeler bölge azındaki en yaygın söylenii etrafında toplanmı, söz konusu varyantlar alfabe sırasında gösterilmi; ancak yaygın kullanıma gönderme yapılmıtır. 2. E sesli kelimeler Roma rakamıyla belirtilerek ayrı madde baı yapılmı, kelimelerin farklı anlamları varsa bu kelimeler, aynı kelimenin altında normal rakamlarla gösterilmitir. 3. Alıntı kelimelerin alındıkları diller ve bu kelimelerin asıl ekilleri 2005 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük e göre belirtilmitir. Arapça, Farsça asıllı kelimeler orijinal biçimleriyle ve Arap alfabesiyle yazılmı,
- 185 - bu kelimelerin yazımında Ferit Develliolu nun hazırladıı Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat (1993) esas alınmıtır. 4. Çekime girdikten sonra kökünde deime olan kelimeler, deien biçimleriyle alfabetik olarak sıralanmı; buna karın anlamları verilmeden kelimenin asıl ekline gönderme yapılmıtır. 5. Dizinde sadece çekim ekleri gösterilmi, olumsuzluk ekinin dıındaki yapım eklerine yer verilmemitir. 6. Birleik fiiller, deyimler ve atasözleri içinde geçtikleri kelimenin altında belirtilmitir. 7. Birbirine komu olan kelimeler arasında benzemeye balı olarak ön ve son sesinde deime olan kelimeler madde baı yapılmı ve asıl ekline göndermede bulunulmutur. 8. Kelime içinde benzemeye balı olarak kökte herhangi bir deime olmusa kelime bu hâliyle madde baı yapılmı ve asıl ekline göndermede bulunulmutur. 9. Ulamaya balı olarak kelimede ses dümesi veya ses deimesi meydana gelmise ilk kelime madde baı yapılmı, ulama durumundaki her iki kelime de birkaç karakter içeriden gösterilmitir. 10. m li ikilemelerde (daları maları) m li biçim madde baı yapılmı, ikilemede yer alan her iki kelime birkaç karakter içeriden balamıtır (s. 5-7). Giri bölümünden sonra gelen ve çalımanın birinci bölümü olan Ankara ili üzerine adlı kısım kendi içinde üç alt balıa ayrılmıtır. Bunlar; genel bilgiler, Ankara ilinin tarihi ve Ankara ili aızlarına genel bir bakı eklindedir. Genel bilgiler içinde Ankara ilinin genel corafyası ve yeryüzü ekilleri, iklimi ve bitki örtüsü, nüfusu ve ilçeleri hakkında bilgi verilmitir (s. 9-12). Birinci bölümün ikinci alt balıı olan Ankara ilinin tarihi kısmında Selçuklulardan önce, Selçuklular döneminde, Osmanlılar döneminde, Cumhuriyet döneminde Ankara ilinin tarihi hakkında ve Ankara nın etnik durumu ve sosyokültürel yapısına dair bilgi verilmitir (s. 13-21). Birinci bölümün üçüncü ve son alt balıı olan Ankara ili aızlarına genel bir bakı adı verilen kısım da kendi içinde iki kola ayrılmıtır. Bunlar; Ankara ili aızları üzerine günümüze kadar yapılan çalımalar ve Ankara ilinin diyalektolojik durumu eklinde adlandırılmıtır. Dr. Akca, geçmiten bugüne Ankara ili üzerine yapılan aratırmaları; derleme çalımaları, derleme ve inceleme nitelii taıyan çalımalar, Türk Dünyasından Ankara iline göçen Türk topluluklarının dilleri üzerine yapılan çalımalar, sözlük çalımaları ve folklor çalımaları eklinde tasnif etmitir (s. 21-23).
- 186 - Ankara ilinin diyalektolojik durumu hakkında verilen bilgiye göre, Prof. Dr. Leylâ Karahan ın sınıflandırması (Karahan, 1996) esas alındıında Ankara ili aızları Batı grubu aızları içinde yer almaktadır. Burada elde edilen veriler sonucu, Dr. Akca nın sınıflandırmasının Karahan ın sınıflandırmasından çok farklı olmadıı sonucuna varılmıtır. Buna göre aratırmacı Ankara ili aızlarını sınıflandırırken aaıda belirtilen yolları izlemitir: 1. Zamir kökenli birinci teklik ahıs ekinin m veya n olması 2. Kelime sonundaki /r/ lerin korunması veya dümesi 3. Ek ünlülerinde yuvarlaklama olup olmaması 4. ç seste // nın korunması veya sızıcılaarak // ya dönümesi (s. 24). Buna ek olarak Dr. Akca, bölge azında imdiki zaman ekindeki ses deimelerine balı olarak Ankara ili aızlarını üç gruba ayırmıtır. Bunlar; I. Aız (-yo) Grubu, II. Aız (-yoru) Grubu ve III. Aız (-yi) Grubu eklindedir (25-28). Bu sınıflandırma yöntemi sonucu Ankara ili aızları içinde üç aız grubu ortaya çıkmıtır (s. 29). Eserin ikinci ana bölümü inceleme balıı altında ele alınmıtır. Bu bölümde Ankara ili aızlarının ses özellikleri incelenmitir. Ses bilgisi bölümü ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki temel alt balıa ayrılarak ele alınmıtır. Buna göre Ankara ili aızlarında, ölçünlü Türkiye Türkçesindeki sekiz ünlünün dıında toplam 33 adet ünlü tespit edilmitir. Bu ünlülerden 7 tanesi a ünlüsünün; 7 tanesi e ünlüsünün; 4 tanesi ı; 3 tanesi i; 4 tanesi o; 2 tanesi ö; 4 tanesi u; 2 tanesi ü ünlüsünün bölge azındaki türevleridir (s. 31). Aratırmada Ankara ili aızlarının ünlüleri normal süreli, uzun ve kısa ünlüler olmak üzere üç balık altında ele alınmıtır. Ölçünlü Türkiye Türkçesinde kullanılan sekiz ünlünün dıında kalan normal süreli ünlüler á, å,, ã,, ä,, í,, Ò, ó,, ^, ú eklindedir. Verilen bilgiye göre normal süreli olarak kabul edilen seslerden á,, í, ó, ú ünlüleri Ankara ili aızları için karakteristiktir (s. 32-41). Uzun ünlüler bahsinde Ankara ili aızlarında birincil uzun ünlülerin tespit edildii, ikincil uzun ünlülerin de bölge azında sistemli bir ekilde görüldüü belirtilmitir. Yöre azında hem Türkçe asıllı hem de alınma kelimelerde birincil ünlü uzunlukları örnekleriyle ve Prof. Dr. Talât Tekin in Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler (Ankara 1995) adlı eserindeki listeyle karılatırmalı bir ekilde sunulmutur (s. 42). Ankara ili aızlarında tespit edilen ikincil uzun ünlüler de Türkçe kelimelerde ve yabancı asıllı kelimelerdeki kullanılılarına göre ele alınmıtır. Söz konusu ikincil ünlü uzunluklarının ortaya çıkıı, Türkiye Türkçesi aızlarının genelinde olduu gibi birtakım ses olaylarına balıdır. Yöre azındaki ikincil ünlü uzunlukları ünsüz dümesi, ünsüz erimesi, ünlü dümesi, hece kaynaması, hece dümesi ve vurguya balı olarak ortaya çıkmaktadır (s. 43-51).
- 187 - Bölge azında o ünlüsünün kısa ekli dıında ölçünlü Türkçede yer alan 7 ünlünün (a, e, ı, i, o, u, ü) kısa ekli mevcuttur. Bu ünlülerden düz, dar ı, i ünlülerinin kısa ekilleri dier ünlülerin kısa biçimlerine göre yöre azında daha fazla bulunmaktadır. Çalımada bu ünlülerin ortaya çıkıı be madde altında toplanan sebeplerle açıklanmıtır (s. 51-52). Ankara ili aızlarında tespit edilen ikiz ünlüler eit, yükselen ve alçalan ikiz ünlüler olmak üzere üç balık altında toplanmıtır. Elde edilen verilere göre, eit ikiz ünlülerin sayısı, yükselen ve alçalan ikiz ünlülerin sayısına göre daha azdır. Bölge azında tespit edilen eit ikiz ünlüler; aa, ee, ıı, ii, oo, úú eklindedir. Bölge azında en fazla örnei bulunan yükselen ikiz ünlüler ıa, a, ıe, a, ie, io, ö, ea, eo, ua, oa, o; alçalan ikiz ünlüler ise aı, au, ao, ei, eü, oó, ou biçimindedir (s. 52-54). Ünlü uyumları bahsinde kalınlık incelik uyumu ile düzlük yuvarlaklık uyumu üzerinde durulmutur. Bu bölümde yer verilen kalınlık incelik uyumu ile ilgili olarak bölge azında iken zarf fiil ekinin, -ki aitlik ekinin, -na, -nan, -Inan, - la, -lan eklinde son çekim edatı ile+n in, zaman zaman imdiki zaman eki yor un, ekleme aamasında görülen geçmi zaman ve art çekimlerinde i- fiilinin büyük ünlü uyumuna girdiinden söz edilmektedir (s. 54-55). Ankara ili aızlarında tespit edilen ünlü deimeleri; kalın ünlülerin incelmesi, ince ünlülerin kalınlaması, dar ünlülerin genilemesi, geni ünlülerin darlaması, düz ünlülerin yuvarlaklaması ve yuvarlak ünlülerin düzlemesi eklinde ele alınmıtır (s. 65-78). Ses bilgisi incelemesinin ikinci ana balıını ünsüzler oluturmaktadır. Ankara ili aızlarında ölçünlü Türkiye Türkçesinin ünsüzlerinin dıında toplam 32 adet ünsüz tespit edilmitir. Bu ünsüzler çalımada normal boumlanmalı, yarı boumlanmalı ve yarı tonlu ünsüzler eklinde sınıflandırılmıtır (s. 82-94). Ölçünlü dilde kullanılan ünsüzlerin dıında yöre azına özgü normal boumlanmalı ünsüzleri u ekilde sıralamak mümkündür 1 :,,,,,,,,,,,,,, ƒ, ñ,, \,. Ankara ili aızlarında görülen yarı boumlanmalı ünsüzler;,,,, ; yarı tonlu ünsüzler ise C, F, K, P, S,, T biçimindedir (s. 82). 1 Ankara ili aızlarında tespit edilen normal boumlanmalı ünsüzleri gösteren karakterlerden bazıları, elde bulunan fontların sınırlı olması sebebiyle burada gösterilememitir.
- 188 - Bölge azındaki ünsüz uyumu, tonsuz ünsüzlerden sonra tonsuz ünsüzlerin gelmesi ve tonlu ünsüzlerden sonra tonlu ünsüzlerin gelmesi eklinde iki balıa ayrılmıtır. Verilen bilgiye göre Ankara ili aızlarında tonlu ünsüzlerden sonra tonlu ünsüzlerin gelmesine balı olarak gerçekleen ünsüz uyumu daha yaygındır. Dier ünsüz uyumu ise sınırlı sayıda örnekte ve genellikle ölçünlü dilin etkisiyle ortaya çıkmıtır (s. 95-96). Ünsüz deimeleri konusu, tonlulama, tonsuzlama, süreklileme (sızıcılama, akıcılama), sürekli ünsüzler arasındaki deimeler ve dier ünsüz deimeleri (orta damaklılama, dip damaklılama, gırtlak patlayıcısına dönüme) eklinde ele alınmıtır. Bu bölümde yer verilen her ünsüz deiimi, gerçekletii yere (kelime baı, ortası, sonu) ve kelime bünyesinde söz konusu deiimlerin olutuu yerdeki ünlü veya ünsüzlerin durumuna göre sınıflandırılarak incelenmitir (99-117). Ankara ili aızlarındaki ünsüz benzemeleri ilerleyici, gerileyici ve uzak benzeme olarak ele alınmıtır lerleyici ve gerileyici benzemeler de tam veya yarı benzeme eklinde ayrılmıtır (s. 117-122). Ses bilgisi bölümünü ünsüzler bahsinde bu konuların dıında aykırılama, ünsüz ikizlemesi, ikiz ünsüzlerin teklemesi, ünsüz dümesi, ünsüz türemesi, ünsüz göçümesi, hece kaynaması, hece dümesi, hece türemesi, yakıtırma (analoji) ve vurgu konularına yer verilmitir (s. 122-134). Bahsedilen konular içinde aız çalımalarında ayrı bir balık olarak pek yer verilmeyen yakıtırma (analoji) konusu dikkat çekicidir. ekil veya anlam bakımından dildeki bazı kelimelerin örnek alınması ve yakıtırma yolu ile onlara benzetilerek yeni kelimeler türetilmesi; bir kelimedeki eklin baka bir kelimeye aktarılması olayı (Korkmaz, 2007: 237) eklinde tanımlanan yakıtırma (analoji) ile ilgili olarak verilen bilgiye göre, yöre azında ünsüzü (isan < insan), ikinci teklik ahıs ekinin yöre azındaki seslendirili (gelmissin; gelmissik < gelmiiz) ve suz isimden isim yapım eki (yoksuz < yoksul) yakıtırma yoluyla kullanılmaktadır (s. 132). Ankara li Aızları adlı çalımada biri Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) ile yazılmı örnek metin olmak üzere üç aız grubundan toplam 113 metne yer verilmitir. Metinler; günlük hayat, askerlik anıları, düün gelenekleri, mutfak ileri, türküler, kıyafetler, tarihî ahsiyetler, serbest konular gibi zengin içeriklere sahiptir (s. 147-324). Metinler bölümünden sonra gelen sözlüklü gramatikal dizin de çalımanın önemli bir bölümünü oluturmaktadır (s. 325-666). Ayrıca çalımanın sonundaki ekler bölümünde Ankara ilinin ilçelerini, derleme yerlerini ve aız gruplarını gösteren haritalara yer verilmitir (s. 668-672).
- 189 - Ankara li Aızları adlı eseri ortaya koyarak Türkiye Türkçesi aızları ile ilgili önemli bir boluu dolduran Dr. Hakan Akca ya teekkür ediyor, Türklük bilimine olan katkılarının devam etmesini diliyoruz. KAYNAKÇA DEMR, Nurettin (2002). Aız Terimi Üzerine, Türkbilig, s. 105-116. ERCLASUN, Ahmet Bican (1999). Aız Aratırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon aretleri, Aız Aratırmaları Bilgi öleni, (9 Mayıs 1997), Ankara: TDK Yayınları, s. 43-48. KARAHAN, Leylâ (1996). Anadolu Aızlarının Sınıflandırılması, Ankara: TDK Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (2005). Anadolu Aızları Üzerindeki Aratırmaların Bugünkü Durumu ve Karılatıı Sorunlar, Türk Dili Üzerine Aratırmalar II, (2. Baskı), Ankara: TDK Yayınları, s. 199-221. KORKMAZ, Zeynep (2007). Gramer Terimleri Sözlüü, (Geniletilmi 3. Baskı), Ankara: TDK Yayınları. PEKACAR, Çetin; GÜNER-DLEK, Figen (2009). Uluslararası Fonetik Alfabe ve Türkiye de Aız Aratırmaları, Türkiye Türkçesi Aız Aratırmaları Çalıtayı, (25-30 Mart 2008, anlıurfa), Ankara: TDK Yayınları, s. 575-589.